Віленскія ўспаміны доктара Юльяна Цітыюса. З дадаткам Уладзіслава Талочкі

2.

1856. На пачатку жнiyня я з мiтрапалiтам Жылiнскiм[17 - Вацлаy Жылiнскi (1803—1863), з 1848 г. вiленскi бiскуп, з 1856 г. магiлёyскi арцыбiскуп i мiтрапалiт. – Л. Л.] выехаy праз Мiнск i Бабруйск у Маскву на каранацыю. Па дарозе, у Лебедзеве, у шамбеляна Ц. Цывiнскага пазнаёмiyся з маладзенькiм доктарам Зянонам Цывiнскiм, якi толькi што прыехаy з Масквы, а y Радашковiчах з iнтэлiгентнай спадарыняй В. Памiж Мiнскам i павятовым горадам Ігуменам мы на цэлы дзень спынiлiся y прыгожай i стаyшай нядаyна вядомай рэзiдэнцыi Дукоры, маёмасцi шматгадовага маршалка Мiнскай губернi Оштарпа[18 - Леy Оштарп (1786—1851), мiнскi губернскi маршалак, пабудаваy мураваны палац, завёy у маёнтку цырк з замежнымi акцёрамi, аркестр, бiблiятэку. – Л. Л.]. Ён быy агульнавядомы сваёй гасцiннасцю. Чаго там не было! Уласны аркестр, з Мiнска часта прыязджаy польскi тэатр цi конны цырк. Пасля пераносу Вiленскай акадэмii y Кiеy y Дукоры цiха жыy «як быццам калега» Снядэцкага Хебах, ён служыy настаyнiкам коннай язды для трох дачок маршалка.

Дасцiпны, але трошкi зласлiвы паэт, у старасцi страцiyшы зрок, аyтар надрукаваных эпiграм Ігнат Легатовiч[19 - Легатовiч Ігнат Пятровiч (1796—1867), паэт, педагог. Магiстр Вiленскага yнiверсiтэта (1817 г.). Выкладаy лацiнскую мову y Мiнскай гiмназii (1817—1839 гг.). – Л. Л.], увекавечыy гэту рэзiдэнцыю двухрадковым вершам:

Па смерцi Оштрапа y Дукоры
Змены значныя прайшлi,
Паны пiць перасталi ад учора,
А мужыкi там есцi пачалi.[20 - Smierc Osztorpa w Dukorzezrobii zmiane znaczna.Panowie pic przestana,a chlopi jesc zaczna.]

Залатыя купалы «сорока сороков»[21 - Паводле легенды y Маскве было «сорок сороков» цэркваy, г. зн. 1600. – Л. Л.] цэркваy асляпiлi нас здалёк. Чароyны вiд з гары, з якой iшла yнiз дарога. Сонца свяцiла нам у спiны i перад сваiм заходам асвяцiла горад, якi раскiнуyся перад намi, а iскры золата на купалах мiгацелi i блiшчэлi так, што трэба было прыжмурваць цi нават заплюшчваць вочы. Толькi адсутнасць сiняга мора, як у Басфоры, падказвала, што перад намi Масква, а не Канстанцiнопаль.

У той час была не надта моцная эпiдэмiя халеры. Але мне давялося лячыць ад халеры нашых землякоy, якiя таксама прыехалi сюды: гр. Рэйнальда Тызенгаyза, маршалкаy Дамейку[22 - Аляксандр Дамейка (1804—1878), з 1855 г. маршалак шляхты Вiленскай губернi. – Л. Л.] i Станiслава Хамiнскага, а таксама Калiкста Ажэшку[23 - Калiкст Ажэшка, у 1853—1861 гг. гродзенскi маршалак шляхты, дзядзька Пятра Ажэшкi – мужа пiсьменнiцы Элiзы Ажэшкi. – Л. Л.]. Усе яны выздаравелi.

Ажэшка i Дамейка як губернскiя маршалкi запрашалiся да мiнiстра yнутраных спраy Ланскога[24 - Ланской Сяргей Сцяпанавiч (1787—1862), дзяржаyны дзеяч; мiнiстр унутраных спраy (1855—1861 гг.) граф (1861 г.) – Л.Л.], дзе iх сакрэтна агiтавалi за вызваленне сялян. Рускiя маршалкi i саноyнiкi працiвiлiся гэтаму, i на iх чале стаяy мiнiстр дзяржаyнай маёмасцi Мiхаiл Мураyёy[25 - Мiхаiл Мiкалаевiч Мураyёy (1796—1866), генерал ад iнфантэрыi, дзяржаyны дзеяч Расiйскай iмперыi. Нарадзiyся y Пецярбургу. Вучыyся y Маскоyскiм унiверсiтэце. З 1811 г. на вайсковай службе. Удзельнiк войнаy з Напалеонам. Актыyна дзейнiчаy у дзекабрысцкiх гуртках. Сааyтар статута «Саюза працвiтання». У 1820-я гады адыходзiць ад дзекабрыстаy i становiцца на праiмперскiя пазiцыi. Быy генерал-губернатарам у Вiцебску, займаy iншыя высокiя службовыя пасады. Дзейсна yдзельнiчаy у задушэннi нацыянальна-вызваленчага паyстання 1830—1831 гг. Шмат зрабiy для «обрусения» беларускiх земляy. Інiцыятар адмены дзеяння y заходнiх губернях iмперыi Статута ВКЛ 1588 г. У знак пратэсту супраць правядзення сялянскай рэформы 1861 г. пакiнуy дзяржаyную службу. Але y сувязi з паyстаннем 1863 г. быy накiраваны генерал-губернатарам у Вiльню з надзвычайнымi паyнамоцтвамi. За жорсткае падаyленне паyстання атрымаy ад прагрэсiyных сучаснiкаy мянушку «Вешальнiк», а ад дзяржавы – тытул графа з прыстаyкай Вiленскi. У сваiх «Политических записках» даваy рэкамендацыi yраду i сваiм наступнiкам па далейшай палiтыцы y заходнiх губернях. З 1865 г. у адстаyцы. – Л. Л.]. Нашы нагадалi, што вiленскiя соймiкi яшчэ y 1818 г. хацелi даць сялянам волю, але тагачасны генерал-губернатар соймiкi закрыy, а маршалка Мiхала Ромера[26 - Miхал Ромер (1778—1853), у 1814—1817 гг. маршалак шляхты Троцкага павета, з 1817 г. – Biленскай губернi. Прыхiльнiк скасавання прыгоннага права, у 1817 г. узначальваy дэлегацыю шляхты, якая безвынiкова звярталася да цара з праектам адмены прыгону. У маi 1826 г. арыштаваны, зняволены y Варшаyскай турме, потым, да 1830 г. у Петрапаyлаyскай крэпасцi Санкт-Пецярбурга. У 1830—1832 гг. знаходзiyся y ссылцы y г. Варонеж. — Л. Л.] арыштаваy.

На дадзеным нам лiтаратурным вечары да мяне падышоy нейкi спадар i сказаy: «Вы з Вiльнi, i мы можам размаyляць па-польску». Гэты быy Каткоy[27 - Каткоy Мiхаiл Нiчыпаравiч (1818—1887), журналiст, з 1856 г. рэдактар часопiса «Русский Вестник». – Л. Л.], якi праз сем гадоy атрымае вядомасць. Каткоy меy першую жонку польку з Любiчанкоyскiх, сястру двух братоy – дактароy. Пасля яе смерцi жанiyся з княжной, з якой меy цэлы тузiн нашчадкаy.

1857. Падарожжа за мяжу. Меy вялiкi смутак. Мой калега па шпiталю св. Якуба i галоyны лекар Юльян Машынскi (бацька сучаснага доктара Стэфана Машынскага), пасля кароткай хваробы (флебiт) памёр. Калi выязджаy з краю, ён праводзiy мяне за горад, потым мы перапiсвалiся, нават калi я быy у Парыжы. Смерць забрала майго добрага сябра i выдатнага, паважанага грамадствам лекара. Яго смерць зрабiла бессэнсоyнай маю працу y шпiталi. Паветра там не для мяне. Часу забiрала шмат, а аплата малая. Жадалi прызначыць галоyным лекарам мяне, але я не пагадзiyся, тым не менш на працягу года выконваy гэтыя абавязкi. У 1858 г. расстаyся са шпiталем, адпрацаваyшы 8 гадоy у шпiталi y Савiчах (толькi yнутраныя хваробы) i 8 гадоy у шпiталi св. Якуба (хваробы yнутраныя i акушэрства). Пасля гэтага заняyся прыватнай практыкай у горадзе.

У тым жа годзе пайшоy у вечнасць заслужаны, светлы i самы папулярны вiленскi практык др. Францiшак Урублеyскi, некалi ад'юнкт прафесара Франка[28 - Франк Юзаф (1771—1842) – доктар медыцыны, прафесар Вiленскага yнiверсiтэта. – Л. Л.], чалавек рэдкай сцiпласцi.

Пераезд у Варшаву на пасаду дырэктара оперы шляхетнага сябра i знакамiтага кампазiтара Станiслава Манюшкi[29 - Станiслаy Манюшка (1819—1872), кампазiтар, дырыжор, стваральнiк нацыянальнай оперы. – Л. Л.]. Пазнаёмiлiся мы за 20 гадоy да гэтага, калi з Мiнска праз Вiльню y Берлiн ён ехаy у кансерваторыю, дзе слаyны y той час прафесар Рунгенхаген быy яго настаyнiкам. У канцы 1840 г. пасялiyся y Вiльнi. Граy на Святаянскiх арганах, пiсаy спеyнiкi (6 сшыткаy), кантаты (Мiльда i Нiёла, тэкст з лiтоyскай мiфалогii), якiмi сам дырыжыраваy. Пярлiнай сярод iх была «Галька», якая першы раз ставiлася y Вiльнi 16 лютага 1854 г., а y Варшаве y 1858 г., калi аyтар пераехаy туды[30 - Творы Станiслава Манюшкi: Кантаты «Мiльда» (1848 г.) i «Нiёла» (1865 г.), найбольш папулярная опера «Галька» (1847 г.), пастаноyкi y 1854 г. i 2-я рэдакцыя y 1859 г. – Л. Л.].

Для мяне ад'езд гэтага мiлага, светлага чалавека з рэдкiм досцiпам быy стратай, якую немагчыма забыць. Гэта была страта для yсiх, хто любiy музыку i асаблiва для спевакоy-аматараy, якiя спявалi кампазiцыi Манюшкi на музыкальных вечарах, гэткiх асоб як Боландзь, Ільцэвiч цi прафесар Цiлях, якi меy самы прыемны тэнар у Вiльнi. Маю шмат запiсак Манюшкi, мы дзялiлiся yражаннямi i бавiлiся iмправiзаванымi вершамi.

1858. Памятаю наведванне Вiльнi y вераснi царом Аляксандрам І. Ён першы раз прыехаy у наш горад i быy з энтузiязмам сустрэты. Заснавальнiк Вiленскага музея гр. Яyстах Тышкевiч[31 - Яyстах Тышкевiч (1814—1873), беларускi археолаг, гiсторык i краязнавец, барысаyскi павятовы маршалак (у 1844—1847 гг.), ганаровы папячыцель Мiнскай губернскай гiмназii (у 1847—1854 гг.). – Л. Л.] меy гонар прымаць яго. Цар зрабiy запiс у кнiгу наведвальнiкаy i пахвалiy зборы. Граф Мiхал Тышкевiч[32 - Мiхал Тышкевiча (1828—1897), падарожнiк, калекцыянер, археолаг-аматар. – Л. Л.] за дзве мiлi па дарозе на Вiлькамiр зладзiy добрае паляванне.

У сваёй прамове да шляхты лiтоyскiх губерняy, акрамя iншага цар сказаy: «Дзякуй вам за удзел у справе паляпшэння быту сялян. Вы першыя паказалi yзор, i yся iмперыя рушыла за вамi. Я yпэyнены, што вы будзеце дапамагаць мне ва yсiм». І дадаy: «Яшчэ раз дзякую вам за сардэчны, ветлiвы прыём. Мне прыемна быць у вашым атачэннi. Я спадзяюся на вас».

Прыгожы баль у шляхочым клубе. Манументальныя сходы вялi y вялiкую залу, пераробленую парыжскiм дэкаратарам у рэстаранную залу.

Другi вечар Аляксандр ІІ правеy у польскiм тэатры. Паказвалася камедыя з танцамi i спевамi Юзафа Кажанеyскага «Дажынкi». Актор у ролi вясковага арганiста сваiм вiншаваннем i yстаyнымi спевамi (лепшы комiк Малеyскi) пацешыy цара, а па-зухвальску станцаваная мазурка яму спадабалася.

Забыyся сказаць, што Музей старажытнасцi ахвяраваy яму выданне, напiсанае адмыслова y памяць наведванне царом Вiльнi. Кнiга на працягу лета выдадзена на пяцi мовах як прысяга народаy Лiтвы. Гэты друкаваны падарунак выклiкаy адмоyную рэакцыю y Варшаве i Парыжы. Ананiмных аyтараy назвалi адступнiкамi. Не хапiла розуму цi такту зразумець, што малады манарх, пасылаючы Назiмава y Вiльню, засведчыy, што будзе шанаваць наш народ, калi мы будзем вернымi манарху[33 - Маецца на yвазе так званы «Album wilenski» («Вiленскi альбом»), падрабязней, гл: Фядута Аляксандр. Трэба жыць доyга i перажыць усiх: Антонi Эдвард Адынец i яго yспамiны // Адынец А. Э. Успамiны пра мiнулае. Мiнск, 2020. С. 17—19. – Л. Л.]. Ён на тым балi падчас вячэры, з правага боку меy гаспадыню, маршалкавую Гарадзенскай губернi Ажэшку (з Скiрмунтаy), а з левага – генерал-губернатара Назiмава i пасярод размовы па-французску са спадарыняй Ажэшкай размаyляy па-польску.

1859. Нарэшце, праз 5 гадоy, Вiльня зноy убачыла паyсюдна любiмага i шанаванага доктара Райкоyскага. Выязджаy ён у Нiжнi, потым у Парыж, дзе пiльна вывучаy навiнкi медыцыны i акулiстыкi.

Канец лета правёy у Варшаве y жонкi мiнiстра i сенатара Вычахоyскай-Гiзэ. Тут пазнаёмiyся з графам Андрэем Замойскiм[34 - Андрэй Артур Замойскi (1800—1874), польскi дзяржаyны дзеяч. Нефармальны кiраyнiк фракцыi «белых» да i y перыяд паyстання 1863—1864 гг. — Л. Л.]. Калi зрабiy яму заyвагу, што запал моладзi можа прывесцi да… паyстання, граф з жывасцю yскочыy з крэсла i, заломваючы рукi, закрычаy: «Хай Пан Бог ад гэтага нас баронiць!».

1860. Смерць прафесара медыцыны ва yнiверсiтэце, а потым Вiленскай акадэмii Адольфа Абiхта. 3 жнiyня. Гэты шляхетны муж заyсёды стаяy на варце чысцiнi i святасцi навукi Гiпакрата. Як прафесар паталогii, гэтай фiласофii медыцыны, выкладаy з непараyнальным талентам. У кароне нашых прафесараy Абiхт быy самай дарагой пярлiнай. Глыбокi мысляр, меy паэтычны склад душы, любiy прыгожую прыроду i музыку. Любоy да праyды i iнтэлект прыносiлi яму перамогi падчас кансультацый з iншымi лекарамi. Ён паважаy сваю прафесiю i ствараy з усiх нас адзiную сям'ю. Рана пазнаy людзей, а пра сабе заyсёды казаy цытатай Лафантэна: «Да пары збан ваду носiць, покуль не паб'ецца». Мой добры калега Станiслаy Вiкшэмскi прыгожа прамовiy над яго магiлай.

У першыя днi кастрычнiка цар Аляксандр ІІ прыбыy у Вiльню па праведзенай з Дынабурга чыгунцы, якая яшчэ не працавала для грамадства. Генерал-губернатар прыняy гэта як доказ царскай мiласцi да горада, якi пакiнуy у цара добрыя yспамiны пры папярэднiм наведваннi. На жаль, калi гэта вестка дайшла да Варшавы, наш палiтычны гарызонт пакрыyся хмарамi. Галоyныя жыхары горада i свецкiя дамы атрымалi ананiмныя лiсты з забаронай быць на балi з царом, гэтыя лiсты я сам чытаy.

Дайшло да таго, што Назiмаy быy вымушаны папярэдзiць Аляксандра… Назiмаy хацеy зрабiць баль у памяшканнi цывiльнага губернатара для высокага госця i прыбыyшага з iм вялiкага князя Саска-Веймарскага (стрыечнага брата цара), князя Гессен-Касельскага (швагер цара) i двух прускiх князёy, бо свой палац уступiy цару. Я быy на тым балi i бачыy толькi некалькi мясцовых дам. Цар танцаваy з iмi паланезы i доyга размаyляy са старой сяброyкай Аляксандра І, знакамiтай акторкай, графiняй Шуазёль-Гуф'е (з Тызенгаyзаy)[35 - Аyтарка yспамiнаy «Reminiscences sur l’empereur Alexandre 1-er, et sur l’empereur Napoleon 1-er.», гл: Лаyрэш Леанiд. Графiня Сафiя Шуазёль-Гуф'е // Лiдскi Летапiсец. 2020. №4 (92). С. 18—19.].

Прымаючы на ранку y палацы шляхту i чыноyнiкаy, цар не прамаyляy, а гутарыy толькi з адным князем Агiнскiм[36 - Агiнскi Ірэнеюш Клеафас (1808—1863 цi 1870), сын Мiхала Клеафаса Агiнскага, тайны дарадца i гафмайстар. У 1836 г. у чыне калежскага асэсара быy аддадзены пад суд па падазрэннi y дзяржаyнай здрадзе. Па суду апраyданы i адноyлены на пасадзе. Ковенскi маршалак шляхты, iнспектар школ Ковенскага павета. Пасля смерцi М. К. Агiнскага y 1833 г маёнтак Залессе перайшоy у яго спадчыну. Ірэнеюш Клеафас жыy тут са сваёй мацi, пасля смерцi якой y 1851 г. перанёс рэзiдэнцыю роду Агiнскiх у горад Рэтаy. Быy жанаты два разы: 1) Юзафiна Калiноyская (1816—1844), дачка генерала Юзафа Калiноyскага; 2) у 1845 г. Вольга Калiноyская (? —1899), сястра папярэдняй. Сыны: Багдан Мiхал Юзаф Францiшак (1848—1909), з 1899 г. стацкi дарадца i Мiхал Мiкалай Севярын Марк (1850—1902), з 1899 г. стацкi дарадца. – Л. Л.], бацькам Мiхала i Багдана.

3 кастрычнiка y прысутнасцi цара адбылася цырымонiя асвячэння Вiленскага (Панарскага) тунэля. Выйшаyшы з вагона перад тунелем, цар падаy руку панi Назiмавай, а мiнiстр камунiкацый генерал-ад'ютант Чэyкiн[37 - Чэyкiн Канстанцiн Уладзiмiравiч (1803—1875), генерал ад iнфантэрыi, генерал-ад'ютант. Сенатар, «главноуправляющий» шляхамi зносiн i публiчнымi будынкамi (1855—1862 гг.), старшыня камiтэта па справах Царства Польскага (1872—1874 гг.). – Л. Л.] графiнi Шуазель i г. д. Мы прайшлi праз iлюмiнаванае падзямелле, усярэдзiне якога стаяy алтар. Вясенняе сонца спаборнiчала з французскай iлюмiнацыяй (менавiта французы будавалi гэтую чыгунку), i праз гадзiну тунель адчынiлi для грамадскасцi. Гумор манарха таксама быy сонечны, не такi як учора падчас абеду y палацы. Тады шэф жандараy князь Даyгарукаy сказаy губернскаму маршалку Аляксандру Дамейку, якi yжо сыходзiy: «Прашу пачакаць, цар хоча вам нешта сказаць». Хутка разам з Даyгарукiм цар выйшаy з кабiнета i пачаy размову. Прайшло yжо 32 гады пасля гэтага дня, у якi Дамейка сам мне расказаy пра размову (пасля абеду быy гала-тэатр, дзе мы з маршалкам i сустрэлiся), i я не магу yжо шмат што yспомнiць. А потым я не здагадаyся вярнуцца з Дамейкам да гэтай тэмы. Але вось галоyныя словы Аляксандра ІІ: «Я вамi незадаволены… я вельмi незадаволены… вы хочаце немагчымага. Скажыце yсiм… хай ведаюць тут i y Еyропе, што тут не Польшча… Народ тут летувiсы i беларусы… Мой бацька ведаy легкадумнасць палякаy, а я вам паверыy».

Успамiнаю пра тэатр у кастрычнiку 1860 г. Не ведаy цар, чым вечарамi забаyляць сваiх гасцей-немцаy i yзяy iх два разы з сабой у польскi тэатр. У адзiн вечар давалася камедыя Эмiля Аж’е[38 - Эмiль Аж’е (1820—1889), французскi драматург. – Л. Л.] «Цыкута», у якой прыгожая, маладая актрыса з Варшавы Ванда Ляшчынская грала ролю прыгожай нявольнiцы i нейкi рускi вадэвiль са спевамi. У другi вечар давалi камедыю за спевамi i танцамi Малецкага: «Гарохавы вянец цi мазуры y Кракаве». Аляксандр па-сапраyднаму адпачываy i тлумачыy гасцям змест п'есы. Дырэктара i антрэпрэнёра Шлягэра цар паклiкаy да сябе y ложу, хвалiy усё i падзякаваy Ляшчынскай i Анеце Пацэвiч за iгру. Першая праз год памерла y Вiльнi ад сухотаy, другая пасля закрыцця вiленскага тэатра, паехала y Пецярбург, праз некага нагадала пра сябе цару («тая, што была y ружовай сукнi») i атрымала падтрымку.

Цар выехаy у Белавежу, а y Варшаве яго чакала першая дэманстрацыя. Запахла нечым зусiм не тэатральным…

У Вiльнi стараннямi Назiмава Адаму Кiркору[39 - Кiркор Адам Ганоры (1818—1886), гiсторык, этнограф, археолаг, публiцыст, выдавец. У 1859 г. заснаваy уласную друкарню, якая выдала шмат навуковых i мастацкiх кнiг. У 1859—1865 гг. на польскай i рускай мовах выдаваy i рэдагаваy газету «Kurier Wilenski» («Виленский вестник»). – Л. Л.] было дазволена з 1 студзеня 1860 г. выдаваць «Кур'ер Вiленскi» на дзвюх мовах, але толькi афiцыйную частку y перакладзе, частку палiтычную i лiтаратурную – па-польску. Гэтая газета выдавалася 5 гадоy, па 1865 г. Польская мова была выкiнута з яе y 1865 г. i не генерал-губернатарам, а рэдактарам «Маскоyскiх ведамасцей» Катковым, якi ганiy такую талеранцыю.

3.

1861. Год палiтычных дэманстрацый.

1862. У чэрвенi выехаy за мяжу, у Каралявец, Берлiн, Франкфурт i Гейдэльберг, а адтуль у Парыж. Мог у вераснi бясплатна паехаць на выставу y Лондан, але мусiy вяртацца y Вiльню.

Атрымаy два лiсты ад цяжка хворых сяброy, якiя жадаюць бачыць мяне перад смерцю: ад арцыбiскупа-мiтрапалiта Вацлава Жылiнскага, майго пацыента на працягу 12 гадоy, па яго хваробе я рабiy кансiлiюм з др. Райкоyскiм, i ад Людвiка Кандратовiча[40 - Уладзiслаy Сыракомля (Людвiк Кандратовiч, 1823—1862), беларускi i польскi паэт, драматург, перакладчык, лiтаратурны крытык i краязнавец. – Л. Л.], якога лячыy разам з др. Станiславам Вiкшэмскiм. Вялебнага архiпастыра падлячылi. Ён вярнуyся y сталiцу i жыy да красавiка 1863 г. Беднага, любiмага вясковага лiрнiка yратаваць не yдалося. З жалобай усёй Вiльнi, у тым жа месяцы наш апошнi (?) вялiкi паэт назаyсёды закрыy вочы. Перад вынасам яго труны з дома (Бабацянскага, насупраць старажытнага каралеyскага млына, якi y той час яшчэ iснаваy i быy зруйнаваны y 1870 г.), старшыня Археалагiчнай камiсii i Вiленскага музея гр. Яyстах Тышкевiч i сiвы гiсторык Мiкалай Малiноyскi[41 - Мiкалай Малiноyскi (1799—1865), гiсторык, археограф, выдавец дакументаy па гiсторыi Лiтвы i Польшчы. – Л. Л.] паклалi на скронi паэта лаyровы вянок. Пахавалi на Росах.

1863. 10 (22) студзеня выбух паyстання y Каралеyстве. У Лiтве не хацелася y гэта верыць. На пачатку лютага y Вiльню прыбылi палкi гвардыi… Я скарыстаyся добрай прапановай суправаджаць хворую маладую даму за мяжу i пакiнуy край. Генерал-губернатар Назiмаy, якi кiраваy у Вiльнi да паловы 1863 г., хоць i меy загад з Пецярбурга больш не даваць замежных пашпартоy, але выпусцiy нас у Еyропу. Выехаy на два месяцы. Вярнуyся праз два гады. Не жадаy бачыць зблiзку паразы i знiшчэння, крывi i круцельства, якiя мела Лiтва, i таму адразу прыняy прапанову з'ехаць, бо yбачыy у гэтым ласку лёсу.

……

1873. Гэта была апошняя зiма для маёй найлюбiмейшай мацi. 6 красавiка яе чысцюткая душа пакiнула гэтую юдоль плачу. Усiм, што ёсць ува мне добрага, я павiнен быць удзячны ёй. […]

З маладосцi падтрымлiвала адносiны з вяршкамi iнтэлiгенцыi. Знакамiтыя прафесары вiленскага yнiверсiтэта i лiтаратурная моладзь часта да яе прыходзiлi, чыталi свае творы цi прысвячалi свае кнiгi. Было гэта памiж 1820-м i 1831-м гг.

Мiцкевiча не памятаю, але iмя яго было адным з першых, якое дзiцячая галава запомнiла. У бiблiятэчнай шафе маёй мацi (з карэльская бярозы, са шклянымi дзвярмi), сярод iншых кнiг было першае выданне, падараванае самiм Адамам перад тым, як ён назаyсёды пакiнуy Вiльню (1824 г.). Гэтыя два томiкi звярнулi yвагу сямi- васьмiгадовага хлопца. Пачаy учытвацца i, натуральна, не yсё разумеy. Мацi тлумачыла i расказала мне, што той, хто гэта напiсаy, перад выездам на чужыну прынёс кнiгi на памяць i папрасiy зрабiць пераплёт, што я меy тады чатыры гады, i ён узяy мяне на рукi i пацалаваy. «А дзе зараз Мiцкевiч?» – запытаy. Адказала: «Сп. Малiноyскi (Мiкалай, пазнейшы вучоны, гiсторык), якi разам з iм у нас бываy, учора сказаy, што ён у Маскве». На гэтых томiках, таго даyно раскупленага выдання Завадскага y Вiльнi, як i на yсiх кнiгах мацi, яе дарагой рукой наклеена бiрка: «З кнiг Ганны Цiтыюс».

Памятаю, як у 1829 г. сябар i yнiверсiтэцкi калега Мiцкевiча Мiкалай Малiноyскi прывёз для маёй мацi y падарунак ад Мiцкевiча з Пецярбурга толькi што выдадзеную там гiстарычную паэму «Конрад Валенрод» з трыма малюнкамi, якiя мне вельмi падабалiся, i дадаy, што 15 мая Мiцкевiч выехаy за мяжу.

Антона Гарэцкага[42 - Гарэцкi Антонi (1787—1861), паэт, удзельнiк напалеонаyскiх войнаy. Удзельнiк таварыства шубраyцаy. Удзельнiк паyстання 1830—1831 гг. З 1832 г. у эмiграцыi. Гл: Лаyрэш Леанiд. Антонi Гарэцкi – забыты паэт // Ад Лiдскiх муроy №7. Лiда, 2011. C. 194—200. – Л. Л.], любiмага i дасцiпнага байкапiсца (да 1831 г.) добра памятаю як частага госця y нашым доме. Прафесар Лелявель вучыy маю мацi гiсторыi, i y 1857 г., васьмiдзесяцiгадовы стары, пачуyшы маё прозвiшча, заплакаy.

Сябрамi бацькоy, а больш мацi, былi яшчэ два высакародныя i вучоныя паэты: Ігнат Шыдлоyскi i Станiслаy Расалоyскi[43 - Антонi Эдвард Адынец пiсаy: «Шыдлоyскi i Расалоyскi – былi y 1820 годзе карыфеямi паэзii y Вiльнi. Іх творы кожны месяц, калi не кожны тыдзень, паказвалiся адны за другiмi y „Dzienniku“, „Tygodniku“ або y „Wiadomosciach Brukowych“. Праyда, рэдактары не плацiлi iм за iх, але yжо прынамсi не лiчылi за ласку iх прымаць i друкаваць, як гэта звычайна рабiлася адносна iншых прэтэндэнтаy на славу». Гл: Адынец А. Э. Успамiны пра мiнулае. Мiнск, 2020. С. 100—102. – Л. Л.], абодва былыя студэнты yнiверсiтэта, памерлi: першы y 1846 г. другi y 1855 г.

Шыдлоyскi раней быy старшым прафесарам у гiмназii. Пасля смерцi прафесара yнiверсiтэта i рэдактара «Кур'ера Лiтоyскага» Яyзебiя Славацкага, выкладаy польскую лiтаратуру i рыторыку. У 1818 г. Шыдлоyскi рэдагаваy «Тыгоднiк Вiленскi». Быy вядомы сваёй дасцiпнай сатырай. З 1834 па 1843 г. выдаваy часопiс «Wizerunki i rostrzаszania naukowe». Казалi тады, што прычынай яго самотнасцi i песiмiзму стала паэзiя Мiцкевiча, паважаных старых класiкаy i маладых рамантыкаy.

Неяк (у 1844 г.) мая мацi папрасiла яго напiсаць верш да сына ад яе iмя, каб можна было памясцiць яго y альбом. «Добра, панi дабрадзейка, з задавальненнем, бо вiзiты да вашага сына з'яyляюцца паратункам для мяне i прыносяць больш карысцi, чым кансультацыi yсяго факультэта». На ранiцы прынёс наступны верш:

Страту бацькi yшанаваy жалобай i слязьмi
Сёння можаш яго замянiць, стаyшы чалавекам,
Мацi y гадах i сёстры слабыя
Тваёй з часам запрагнуць апекi.

Сыне мой! Ты yжо да свету прыдатны,
Нясеш хворым палёгку, ратунак, пацеху,
У шляхетнай прафесii на многае здатны,
Не спаткаюць цябе нi бяда, нi памехi.

Цноты бацькi наследуй, думай пра славу,
Не адмоy дапамогi i yбогiм
Бог цябе дабраславiць, як я дабраслаyлю,
Асцярожнасць да шчасця пакажа дарогу.