Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Ислам модернизациясы. 1 Б?лiм
Нарша Булгакбаев

?азiргi исламда м?сылмандарды? ?азiргi ?мiрiнде ертедегi исламны? институттары мен нормаларын ?алпына келтiрудi ма?сат етудi жариялаймын. Исламды ?зiнi? «ал?аш?ы тазалы?ына» ?айтаруды ж?не оны кейiнгi ?о?ыстардан тазартуды ?сынамын. Ілiмдердi? идеологиялы? бастауларын тек ??ран мен С?ннеттен iздеу керек. Таухид (монотеизм) ?а?идаларынан ауыт?у, п?т?а табыну ж?не ?улиелердi? ?абiрлерiне табыну ж?не т. б. ?асиеттi жерлерге, оны? iшiнде Пай?амбарды? ?абiрiн зиярат етудегi ?рескел б?зушылы?тар?а, сондай-а? к?мекке ша?ыру?а (исти??с?) тыйым саламын. Тiрi ж?рiп Бiреуден шапа?ат с?рау. Немесе Алладан бас?а к?п уа?ыт пен назар аудару ширк (серiк ?осу) болып есептеледi.

Нарша Булгакбаев

Ислам модернизациясы. 1 Б?лiм

Модернизм

?азiргi ислам?а т?н белгiлердi? бiрi – модернизм. Исламны? ?рт?рлi салаларында ?рт?рлi архаикалы? элементтерден, шектен тыс шектеулер мен ?ажетсiз тыйымдардан «тазарту» ?ажет. Исламны? эволюциясын оны? реформалары ар?ылы, ??ран мен С?ннеттi, шари?ат пен фи?? н?с?ауларын ?айта ?арауды жа?таймын. ?ылыми жетiстiктер Алла та?ала хикметiнi? к?рiнiсi болып табылады ж?не ??ранны? а?и?атын растайды.

?азiргi исламда м?сылмандарды? ?азiргi ?мiрiнде ертедегi исламны? институттары мен нормаларын ?алпына келтiрудi ма?сат етудi жариялаймын. Исламды ?зiнi? «ал?аш?ы тазалы?ына» ?айтаруды ж?не оны кейiнгi ?о?ыстардан тазартуды ?сынамын. Ілiмдердi? идеологиялы? бастауларын тек ??ран мен С?ннеттен iздеу керек. Таухид (монотеизм) ?а?идаларынан ауыт?у, п?т?а табыну ж?не ?улиелердi? ?абiрлерiне табыну ж?не т.б. ?асиеттi жерлерге, оны? iшiнде Пай?амбарды? ?абiрiн зиярат етудегi ?рескел б?зушылы?тар?а, сондай-а? к?мекке ша?ыру?а (исти??с?) тыйым салу ?ажет. Тiрi ж?рiп ?лгеннен шапа?ат с?рау. Немесе Алладан бас?а?а к?п уа?ыт пен назар аудару ширк (серiк ?осу) болып есептеледi.

Ислам негiздерi

Ислам арабша – «мойынс?ну», «?зiн [Бiр] ??дай?а ба?ындыру» деген ма?ынаны бiлдiредi, монотеистiк е? жас Ибра?имдiк дiн. ?станушыларды? саны шамамен 2 млрд адамды ??райды, д?ние ж?зiндегi 125 елде тара?ан. Меккедегi ?л-Харам мешiтiндегi ?а?ба, Сауд Арабиясы, е? ?асиеттi ислам орны. Ислам 7 ?асырда пайда болды.

Исламны? негiзiн салушы М?хаммед пай?амбар (570-632). ?асиеттi кiтап – ??ран. Ислам iлiмi мен ???ы?ыны? екiншi ма?ызды ?айнар к?зi – М?хаммед пай?амбарды? с?здерi мен iстерi туралы д?ст?рлер (хадис) жиынты?ы болып табылатын с?ннет.

Исламны? бес тiрегi – шахадат (сенiм мен ку?лiк), намаз, ораза, зекет ж?не ?ажылы?. ?лемнi? 28 елiнде ислам мемлекеттiк немесе ресми дiн болып табылады.

М?сылмандарды? басым б?лiгi (85-90%) суннит, ?ал?андары шииттер мен ибадиттер. Ба?ыттар да мазхабтар?а б?лiнедi. Ислам 7 ?асырды? басында Батыс Арабияда, п?т?а табынушылы? билеген Меккеде пайда болды. ?р тайпаны? ?з ??дайлары болды, оларды? п?ттары Меккеде болды. Б?л кезе? патриархалды?-тайпалы? ж?йенi? бiртiндеп жойылып, тапты? ?о?амны? пайда болуымен сипатталады. Христианды? ж?не иудаизммен бiрге ол релятивистiк (??дайдан ашыл?ан) д?ст?р деп аталатын «Ибрахимдiк дiндерге» жатады. Авраамды? дiндердi? тамыры Таяу Шы?ыс монотеизмiнi? е? к?не формаларында жатыр, соны? н?тижесiнде оларда орта? тарихи-мифологиялы? м?ра ж?не д?ниенi? т?бегейлi бiрт?тас бейнесi бар. Ислам доктринасыны? ?алыптасуыны? бастап?ы кезе?iнде христианды? пен иудаизмнi? ы?палы бiршама асыра сiлтедi. Христиан ж?не еврей теологиясыны? тiкелей ы?палын 7-8 ?асырлар то?ысында, ислам теологиясыны? проблемалы? саласыны? ?алыптасу процесi ж?рiп жат?ан кезде бай?ау?а болады ж?не м?сылман теологтары ?здерiнi? христиандары арасында туында?ан с?ра?тар?а жауап беруге м?жб?р болды ж?не еврейлерге де. Ислам дамуыны? ал?аш?ы кезе?дерiнен бастап М?хаммед пай?амбарды? уа?ыздарында айтыл?ан Ибра?имдiк монотеизмнi? бастап?ы бiрлiгiн т?сiнуге болады. Оны? уа?ыздарыны? негiзгi идеясы монотеизм (таухид) а?и?атын я?удилер, христиандар ж?не к?п??дайшылдар енгiзген б?рмалаулардан тазарту болды. Ерте ж?не классикалы? исламда дiн мен ???ы?ты б?летiн на?ты сызы? еш?ашан бол?ан емес, соны? н?тижесiнде саяси ж?не ???ы?ты? м?селелерге ?ара?анда теориялы? ж?не теологиялы? м?селелерге аз к??iл б?лiндi. Араб т?бегiндегi исламны? тiкелей iзашары – арабтарды? автохтонды? монотеизмi (ханифия), оны? тамыры Ибра?им (Авраам) пай?амбардан басталады. ?азiргi т?жырымдама?а с?йкес, ислам?а дейiнгi Арабияда салыстырмалы т?рде т?уелсiз екi араб монотеистiк д?ст?рi бол?ан болуы м?мкiн: Йемен мен Ямамада «рахманизм» ж?не Араб т?бегiнi? солт?стiк-батысында ж?не батысында тары/дин Ибрахим. VII ?асырды? басында б?л екi д?ст?р де ?осылып, н?тижесiнде ?алымдар «арабтарды? пай?амбарлы? ?оз?алысы» деп ата?ан к?рiнедi. Солт?стiк Ыбырайымды? д?ст?рден бiршама кейiнiрек пайда бол?ан Рахманды? д?ст?р 7 ?асырда кем дегенде екi монотеистiк «пай?амбарларды» тудырды – Йемендегi ?л-Асуад ж?не Ямамада?ы Мусайлима. М?хаммед д?уiрiнде Арабияда барлы?ы кем дегенде бес араб пай?амбары белсендi болды. М?хаммедтi? ?арсыластары оны? бас?а «пай?амбарлар» мен ?андай да бiр ?асиеттi м?нге ие а?ындар (шаир) арасында айтарлы?тай айырмашылы?ты к?рмедi. Алайда идеологиялы? ж?не саяси т?р?ыдан ал?анда М?хаммед ерекше т?л?а болды, б?л исламны? табыс?а жетуiнi? ма?ызды себептерiнi? бiрiне айналды. М?хаммед белсендi меккелiк ханифтердi? бiрi болды. Ол Меккеде д?ниеге келген, ??райш тайпасынан шы??ан, ?ойшы, керуен саудасымен айналыс?ан. 610 жылы 40 жасында ?зiн бiр Алланы? елшiсi (расулы) ж?не пай?амбары (н?биi) деп жариялап, Меккеде ислам деп ата?ан жа?а монотеистiк дiндi уа?ыздай бастады. М?хаммед уа?ыздарында бiр Алла?а иман келтiруге ша?ырды, м?мiндердi? бауырласты?ы мен ?арапайым моральды? нормаларды ?стану туралы айтты. Алайда М?хаммедтi? идеялары о?ан д?шпанды? таныт?ан меккелiк а?с?йектер арасында ке? ?олдау таппады. 622 жылы М?хаммед бiрнеше iзбасарларымен бiрге м?шрiктердi? ?удалауынан Меккеден М?дина?а ?ашады. М?хаммед М?динада ?аланы? араб хал?ын ?з айналасына жинап, ал?аш?ы м?сылман ?ауымын (?мбет) ??рды. Сегiз жыл бойы М?диналы? м?сылмандар мен Меккелiк м?шрiктердi? арасында ай?ын дiни ре?ктерге ие кескiлескен к?рес (?азауат) болды. Адамдар арасында?ы ?сiм?орлы? пен те?сiздiктi айыпта?ан М?хаммедтi? iлiмi исламны? танымал болып, тез таралуына ы?пал еттi. 630 жылы м?сылмандар Меккенi жаулап ал?аннан кейiн ислам жалпыараб дiнiне айналды, ал Мекке исламны? орталы?ына айналды. Айма?ты? тез исламдануына 5 – 7 ?асырларды? басына ?арай ежелгi Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттерiнi?, Лахмидтер, Гасанидтер ж?не Киндиттер патшалы?тарыны? ыдырауы ы?пал еттi. М?хаммед ?айтыс бол?аннан кейiн теократиялы? мемлекет – Халифат ??рылды. Зайырлы ж?не рухани билiктi? толы?ты?ы халифтердi? ?олында шо?ырлан?ан. Ал?аш?ы халифалар ?бу Б?кiр, Омар, Осман ж?не ?ли болды. Олардан кейiн халифатты Омейяд (661–750) ж?не Аббасидтер (750–1258) ?улеттерi биледi. 7-8 ?асырларда?ы ал?аш?ы ислам мемлекетiнi? ж?ргiзген жаулап алу со?ыстары Батыс ж?не Орталы? Азия елдерiнде, Солт?стiк Африкада, ?ндiстанны? бiр б?лiгiнде ж?не Закавказьеде исламны? таралуына ?келдi. Ислам Т?ркия ар?ылы Бал?ан т?бегiне де енiп кеттi. Ислам теологиясы т?р?ысынан е? ал?аш?ы м?сылмандар

Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пай?амбарлары: Н?х, Ибра?им, Д?уiт, М?са, Иса ж?не т.б. Сонды?тан м?сылмандар М?хаммед пай?амбарды исламны? негiзiн салушы емес, тек а?и?ат сенiмдi ?алпына келтiрген со??ы пай?амбар («Пай?амбарлар м?рi») деп санайды. М?сылмандар я?удилер мен христиандарды «Кiтап Иелерi» деп атайды. Пай?амбарлар, д?ние мен адамны? жаратылуы, жа?анды? топан су, т.б. жайында?ы iнжiлдiк хикаялар аздап ?згертiлген к?йде ??ранда к?рiнiс тап?ан.

Исламны? жетi парызы

М?сылман культiнi? негiзi М?хаммед пай?амбарды? ?мiрiнде ?алыптас?ан бес негiзгi дiни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтiру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ?стау (саум), зекет (зекет – табысты? 2,5% м?лшерiнде) ж?не Меккеге ?ажылы? (хадж). Кейбiр теологтар «исламны? бес тiрегiне» та?ы бiр парыз ?осады – жи?ад (арабша «жiгер», «сенiм ?шiн к?рес»). Исламды тарату жолында?ы ??лшыныс пен ?ажырлы ?ызметпен к?рiнедi. 9 ?асырда ислам догматикасында жи?адты? бес т?рi туралы т?сiнiк орны?ты: рухани жи?ад (Алла жолында?ы iшкi ?зiн-?зi жетiлдiру), ?ылыш жи?ады (сенбейтiндерге ?арсы ?арулы к?рес), ж?рек жи?ады (н?псiлерiмен к?ресу), тiлмен жи?ад (ма??лдан?анды ?мiр ету ж?не айыптыдан тыю), ?ол жи?ады (?ылмыскерлерге т?ртiптiк шаралар). ?азiргi уа?ытта жи?адты? ?арулы т?рiн м?сылмандарды? террористiк ж?не экстремистiк топтары ?здерiнi? iс-?рекеттерiн идеологиялы? негiздеу ретiнде пайдаланады.

Иманды мойындау (ша?ада) – бiрiншi парыз

Алла?а сену ж?не М?хаммедтi? пай?амбарлы? мiндетiн мойындау (ку?герлiк ж?не сенiм). Шахаданы? ?асиеттi формуласын айту, («Алладан бас?а т??iр жо? ж?не М?хаммед Алла?ты? Елшiсi екенiне ку?лiк етемiн») т?сiнумен ?атар ж?руi керек. Оны? м?нi мен оны? а?и?атына шынайы сенiм болу керек. М?сылман болу ?шiн ж?ректегi иманмен Шахада формуласын дауыстап айту жеткiлiктi. Ша?аданы бала туыл?анда ж?не ?айтыс бол?ан?а дейiн, к?нделiктi парыз намазында ж?не оны? сыртында о?у керек.

Намаз – екiншi парыз

Намаз белгiлi бiр уа?ытта о?ылады, белгiленген р?сiм бойынша о?ылады. Парыз намазы к?нiне бес уа?ыт: та? (фаджр), к?ндiз (зухр), т?стен кейiн ('аср), кешке (ма?риб) ж?не т?нде ('иша) о?ылады. М?сылман намаз о?удан б?рын сумен (д?ретпен) немесе таза топыра?пен (т?й?мм?м) д?рет алуы керек. Намаз жабы? киiммен, Меккеге (??была?а) ?арап о?ылады. М?сылмандар ?р ж?ма к?нi бас мешiттерге барып, арнайы жама?атпен бесiн намазын (ж?ма намазын) о?иды. Ж?ма ?ибадат ?детте моральды?, ?леуметтiк немесе саяси мазм?нда?ы уа?ызбен бiрге ж?редi. Ислам дiнiнде парыз намаздардан бас?а уа?ытта, жаназаларда, ?мiрдегi ?иынды?тарда, д?рет ал?аннан кейiн ж?не мешiтке кiрер алдында о?ылатын бiрнеше н?пiл намаздар бар. Исламда?ы дiни ?мiрдi? орталы?ы – мешiт. Ислам дiнi пайда бол?ан ал?аш?ы ?асырларда мешiт ?ибадат ?йi, дiни мектеп, ?она? ?й, билiк органдары б?лiмi функцияларын бiрiктiрiп, м?сылман ?ауымыны? м?дени ж?не ?о?амды?-саяси ?мiрiнi? орталы?ы ?ызметiн ат?арды. Халы? алдында с?з с?йлеу ж?не шари?ат сотыны? м?жiлiс залы. Мешiт бiрте-бiрте ?зiнi? зайырлы (саяси ж?не ???ы?ты?) функцияларын жо?алтты. М?сылманды? д?ст?рде мешiт ?имаратын ба?ыштау р?сiмi жо?, бiра? оны? ке?iстiгiнi? киелi сипаты дiнге сенушiлердi? мешiтке барар алдында тазару р?сiмiмен ерекше атап ?тiледi.

Ораза – ?шiншi парыз

М?сылман к?нтiзбесi бойынша 9-шы Рамазан айында?ы ораза кезiнде ораза ?ста?ан м?сылмандар та? ат?аннан к?н бат?ан?а дейiн кез келген тама?, сусын, шылым шегу ж?не бас?а да н?псi л?ззаттарынан, соны? iшiнде неке жа?ынды?ынан бас тартуы керек. Ораза ?ста?андар?а та? ат?ан?а дейiн бiрнеше минут (сухур) ж?не к?н бат?аннан кейiн (ифтар) бiрден тама?тан?ан ж?н. К?мелетке толма?андар, нау?астар, ?арттар, ж?ктi ж?не бала емiзетiн ?йелдер, саяхатшылар ж?не бас?а санатта?ы м?сылмандар ораза ?стаудан босатылады. Айды? ?асиеттi болуы Рамазан айыны? 27-шi т?нiнде (?адiр т?нi) М?хаммед пай?амбар?а ??ранны? т?суiнi? басталуына байланысты. Оразаны? ма?саты – м?сылманны? рухани негiздерiн ояту?а ж?не физикалы? ?зiн-?зi ?стау ?абiлетiне ы?пал ету. Рамазан айында жалпы?а бiрдей парыз оразадан бас?а Исламда ?р т?рлi жеке оразалар бар – ант берген (назр), к?н?ларды ?теу ?шiн (каффара) немесе та?уалы?тан.

Зекет – т?ртiншi парыз

Парыз сада?а (зекет) жыл сайын кедейлерге, м??таждар?а, ?арыздарлар?а, жолаушылар?а ж?не бас?а да м??таж адамдар?а т?ленедi. Салы? м?лшерлемелерi шари?атта ?зiрленген ж?не ?ажеттi м?лшерге (нисап) ие бол?андар ?шiн жылды? табысты? 1?40 б?лiгiн ??райды. Зекет жеке ?ажеттiлiктерге немесе егiншiлiкке арналма?ан кез келген м?лiк пен ауыл шаруашылы?ыны? жемiстерiнен алынады. Жыл сайын Ораза айт мерекесiне дейiн ?рбiр м?сылман пiтiр сада?асын т?леуге мiндеттi. Ислам дiнi парыз сада?амен ?атар ерiктi сада?а берудi де насихаттайды.

Сада?а – ?осымша парыз

Исламда?ы сада?а м?сылманны? Алланы? разылы?ын алу ниетiмен мiндеттi т?рде, шамасы жеткенше м??таж жандар?а беретiн ма?ызды ?осымша сада?а. Ке?iрек ма?ынада сада?а – Алла? разылы?ы ?шiн шын ы?ыласпен жасал?ан кез келген жа?сылы? (тек материалды? емес). Сада?а с?зiнi? т?бiрi «ыхлас» (сыд?) с?зiмен бiр, ал зекет, б?лкiм, т?ленетiн мал-м?лiктi к?бейтумен (язку) немесе тазартумен (зеки) байланысты болуы м?мкiн. Батыс ислам ?алымдары сада?аны «?дiлдiк» деген бастап?ы ма?ынасында сада?а беру сезiмiн дамытатын ж?не апокрифтiк ж?не раввин ?дебиетiнде осы ма?ынада жиi ?олданылатын сада?амен байланыстырады. Сада?а т?леу ислам дiнiнi? ма?ызды б?лiгi болып табылады ж?не ол бас?аларын ынталандырылады. Оны? ма?ынасы – байлар мен кедейлер арасында?ы ?леуметтiк те?сiздiк м?селесiн iшiнара шешу ж?не адамдар арасында туысты?, шынайы ?арым-?атынас орнату. ??ран К?рiмде зекеттi? жасырын бергенi ашы?тан жа?сыра?. Сонымен бiрге, к?пшiлiктi? берген зекетiне тыйым салынбайды, ?йткенi ол бас?а адамдар тарапынан да осындай ?адамдар?а ы?пал етуi м?мкiн. Адамны? ?зi м??таж бол?ан кезде беретiн зекет – б?л туралы Алла? Та?ала: «Олар ?здерi м??таж болса да, оларды ?зiнен арты? к?редi. Ал ?з сара?ды?ынан са?тан?андар табыс?а жетедi» (59:9). Сонды?тан сада?аны ?азiргi заман?а сай парыз де?гейiне к?теру ешкiмге зиянын тигiзбес. Та?уа кедейге жасал?ан сада?а, з?лым кедейге берген сада?адан, егер олар бiрдей м??таж болса, тек з?лымдар?а жасал?ан сада?а оны (Алла??а) жа?ындатып, оны? ж?регiн жаулауы ы?тимал (дiнге келуi). Адам кедейге беруге талпын?ан зекет, бiра? кейiн ол м??таж емес бас?а бiреудi? ?олына т?ссе, оны? сауабы ?лi де толы? м?лшерiне жетедi. Сахих хадисте бiр адам байды?, ?ры мен зина?орды? ?олына т?скен зекеттi? сауабын ал?аны айтылады. Сада?а – е? жа?сы ж?не е? таза амалдарды? бiрi.

?айтыс бол?ан м?сылман ?шiн сада?а беру д?ниелiк ?мiрiне ?айта оралуды ?алайды: «Раббым! Ма?ан аз ?ана уа?ыт бер, сонда мен сада?а берiп, та?уалардан болайын».

Адам ?аншалы?ты к?п сада?а берсе, со??рлым оны? м?лкi берекелi болады. Хадисте Пай?амбарымызды?: «Сада?а мал-м?лiктi азайтпайды» дегенi айтылады. Ал ??дси хадисте: «Ей, Адам баласы! Оны ж?мса?ыз, олар сiзге ж?мсайды!» К??iлге разылы?пен берiлген сада?а иманны? белгiсi, ал ы?ылассыз сада?а екiж?здiлiктi? белгiсi. Алла Та?ала м?нафы?тар туралы: «…ж?не ы?ылассыз сада?а берi?дер» деген. Хадистердi? бiрiнде Алла Елшiсiнi? (о?ан Алланы? игiлiгi мен с?лемi болсын) былай дегенi айтылады: «Адам денесiндегi ?рбiр буын, к?н сайын сада?а беруi керек. Екi адамны? арасында?ы дауды ?дiл шешу – сада?а. Адамды мiнген жануар?а отыр?ызу?а к?мектесу немесе о?ан ж?к арту – сада?а. Намаз о?у ?шiн мешiтке барар жолда?ы ?рбiр ?адам – сада?а. Жолдан ?тiп бара жат?андар?а ?олайсызды? тудыратын н?рсенi алып тастау да сада?а болып табылады» (Б?хари, Сулх, 11; Муслим, Зекет, 56). ?здерi?iз бiлетiндей, адам ?мiрiндегi е? ма?ызды н?рсе денсаулы?. Буындарымыз бен с?йектерiмiз, я?ни ?а??амыз бiр мезгiлде ?мiрiмiздi? ж?не денсаулы?ымызды? негiзi болып табылады. Сонды?тан ?р буын?а к?нде сада?а беруiмiз за?дылы?. ?йткенi, шын м?нiнде, ?рбiр жа?а к?н жа?а ?мiрдi? басталуын бiлдiредi. Осы ж?не бас?а да осы?ан ??сас хадистерге с?йене отырып, денемiздегi ?рбiр буын ?шiн сада?а бар деп айта аламыз. ?рбiр адам а?засында 360 буын бар. Сонды?тан оларды? ?р?айсысына к?нде сада?а беру керек. Бiр ?ара?анда, б?л ?те ?лкен ж?не ауыр парыз болып к?рiнуi м?мкiн. Алайда осы ж?не осы?ан ??сас хадистерде келтiрiлген т?сiндiрмелер оны? м?лде ?иын еместiгiн к?рсетедi. Мысалы, ?рбiр т?сбих («Субханналла?» с?здерi), тахмид («?лхамдулилла?» с?здерi) немесе тахлил («Л? ил??? иллалла?» с?здерi) айтыл?аны сада?а болып табылады. Сада?а – сондай-а? ма??лдан?ан iстердi орындау?а ынталандыру ж?не айыпты н?рселерден тыю (Муслим, Зекет, 54). Сада?а тек зiкiр с?здерiн айтудан т?рмайды. Адамдарды жа?сылы? пен iзгiлiккке н?с?ау, оларды барлы? жаман ж?не жа?ымсыз н?рселерден ескерту де сада?а болып табылады. К?рiп отыр?анымыздай, сада?а таратуды?, я?ни Алла Та?ала?а ш?кiршiлiк етудi? к?птеген жолдары бар. Мiне, бiз осы жолдарды? кейбiрiн ?ана атап ?ттiк. Жо?арыда?ы хадисте, сондай-а? о?ан ??сас хадистерден к?рiп отыр?анымыздай, «садака» терминi ?те ке? ма?ына?а ие ж?не Алла? Та?аланы? разылы?ына жетуге себеп болатын кез келген игi iстер мен жа?сы с?здердi ?амтиды. М?селен, бас?а бiр хадисте мына амалдар да сада?а ?атарына кiредi: отбасы?ды к?нк?рiспен ?амтамасыз ету; ?она?тарды ?абылдау; ?йелiмен ж?птасу; жемiсiн бас?а адамдар, сондай-а? жануарлар пайдалана алатын жемiс а?аштарын отыр?ызу; м?сылман бауырына с?лем беру; бас?алармен ?арым-?атынаста мейiрiмдiлiк пен iзеттiлiк (Муснад, V, 154, 167, 178; Бухари, Мазалим, 24; Тирмизи, Бирр, 36; ?бу Д?уiт, Татауву, 12). «Су отты с?ндiргендей сада?а к?н?ларды ?шiредi» (Тирмизи) Б?л сада?аны? басты арты?шылы?тарыны? бiрi. Сада?а ар?ылы к?н?ларды? кешiрiлуi хадистерде жиi айтылады. ?алымдар б?л жерде кiшiгiрiм??? к?н?лар туралы айтып отырмыз деп т?сiндiредi. ?лкен к?н?лар т?убемен ?ана кешiрiледi. ?са? к?н?лар – к?зге к?рiнбейтiн iстер. Сонды?тан к?ндi кiшiгiрiм к?н?ларсыз ая?тау ?шiн ?р т?рлi формада к?нi бойы сада?а беру жа?сы т?жiрибе. «Сада?аларды? е? жа?сысы – Рамазан айында берiлген сада?а». (ат-Тирмизи) Б?л хадис Рамазан айында зекеттi? ?адiрiнi? арта т?сетiнiн к?рсетедi. Рамазан айында ?немi сада?а беру ?р адамны? ?детiне айналуы керек. Б?л айда адам бас?а айлар?а ?ара?анда ?лде?айда к?п алады. Рамазаннан б?лек, зул-хижжа айыны? ал?аш?ы 10 к?нi де сада?а ?шiн жа?сы уа?ыт болып саналады ж?не ?алымдарды? пiкiрiнше, Рамазан?а ?ара?анда жа?сыра?. «Сада?а мал-м?лiктi кемiтпейдi». Б?л хадистi о?ы?аннан кейiн сiз б?л шынды??а ?айшы келедi деп ойлауы?ыз м?мкiн, бiра? ?алымдар б?л абсолюттi а?и?ат ж?не шынайы т?рде байлы? сан жа?ынан да, сапа жа?ынан да еш?ашан азаймайды дейдi. Бiз ж?мса?ан а?ша бiзге ?рт?рлi формада ?айтарылады. Демек, сада?а бiздi мал-м?лiктi жо?алтудан са?тайды. «(Алла?ты?) ??лдары к?н сайын та?ерте? т?р?анда екi перiште т?седi.

Соларды? бiрi: «Уа, Алла, сада?а берушiге жа?сылы? бер!» дейдi. Ал екiншiсi: «Уа, Алла, сада?адан тыйыл?анды жой!» дейдi. Сада?аны? та?ы бiр пайдасы – перiштелердi? д??асы. Оны? пайдасы зор, ?йткенi перiштелер к?н?сiз жаратылыстар ж?не Алла?ты? оларды? д??асын ?абыл етпеуiне еш себеп жо?. Сонды?тан сада?а бiзге екi есе пайда бередi. «Сада?а беруге асы?ы?ыздар! Расында, ?иынды? оны же?е алмайды». Б?л хадисте сада?аны? сауабы туралы айтылып ?ана ?оймай, оны? ?ал?ан болатыны, адамды ?иыншылы?тардан са?тайтыны айтыл?ан. ??ран К?рiмнi? «Темiр» с?ресiнде: «Алла?а ж?не Оны? Елшiсiне иман келтiрi?дер ж?не Оны? сендерге берген ны?метiнен ж?мса?дар. Сендерден иман келтiрiп, ж?мса?андар ?шiн ?лкен сауап бар» (57:7). Алла Та?аланы? ?асиеттi кiтабы ??ранда м?сылмандар?а: «Сендерге берген мал-м?лкiмiзден ж?мса?дар» (63:10) деп ша?ырады. Алла Та?ала: «Сада?а берсе?iз, б?л керемет. Ал егер кедейлерге сада?а берiп, оны жасырса?дар, б?л сендер ?шiн одан да жа?сы» (2:271). ?асиеттi ??ран Кiтабыны? «Сиыр» с?ресiнде Алла Та?ала: «Ал?ан ны?меттерi?нен ж?не жер бетiнде сендер ?шiн ?сiрген н?рселерден сада?а берi?дер ж?не сада?а ретiнде жаманды?ты беруге ?мтылма?дар. …» (2:267). Бас?а хадистерде де осы та?ырып?а сiлтемелердi табу?а болады: Муслим жеткiзген хадисте М?хаммед пай?амбар: «Алла Та?ала жа?сылы?тан бас?а ешн?рсенi ?абылдамайды!» деген. «Сиыр» с?ресiнде Алла Та?ала: «Мал-м?лкiн Алла жолында ж?мса?андар ж?не сада?аларын ?орлаумен бiрге жасама?андар ?шiн Раббыларыны? алдында сауап бар. Олар ?ор?ынышты бiлмейдi ж?не ?ай?ырмайды» («Ба?ара» с?ресi, 262-аят).

?ажылы? – бесiншi парыз

Меккеге ?ажылы?, егер физикалы? ж?не материалды? м?мкiндiк болса, ?мiрiнде кемiнде бiр рет жасалады. ?ажылы? зул-хижжа айыны? 12-шi айыны? 7-10 к?ндерi аралы?ында болады. Ол Харам мешiтiне, ?с-Сафа мен ?л-Маруа т?белерiне ж?не Меккенi? бас?а да киелi жерлерiне бару, сондай-а? ?рт?рлi тазарту р?сiмдерiн орындаудан т?рады. ?сынылатын, бiра? мiндеттi емес iс-шаралар?а М?динада?ы М?хаммед пай?амбарды? ?абiрiн зиярат ету кiредi. ?ажылы? парызын ?тегендер ?ажы деген ??рметтi ата??а ие болып, м?сылман ?о?амында ерекшеленедi, алайда ?абыл бол?ан ?ажылы? – ата? ?шiн емес, ерекшелену мен ма?тану ?шiн емес, ?з а?ыретi? ?шiн бар?ан ?ажылы?. ?жымды? ?ажылы?пен бiрге жылды? кез келген уа?ытында орындалатын умра деп аталатын жеке ?ажылы? бар.

Сенiм iлiмi

Исламда шiркеу сия?ты институт жо?, христианды?та?ыдай догма да жо?. Ислам iлiмiнi? негiзгi ережелерi ??ран К?рiмде ж?не М?хаммед пай?амбарды? с?ннетiнде баяндал?ан. М?сылманды? к?з?арас бойынша олар Аянны? ?рт?рлi т?рлерiн бiлдiредi ??дайдан келетiн («??дай айт?ан») ж?не Пай?амбарды? ?зiне тиесiлi («??дайды? рухымен жазыл?ан»). Суннизмде бiр ??дай?а, перiштелерге, Жазбалар?а, пай?амбарлар?а, ?иямет к?нiне ж?не та?дыр?а сену ?а?идаларынан т?ратын канонды? сенiм iлiмнi? бiр т?рi дамыды. ??ранда?ы ?лемнi? суретi теоцентристiк ж?не белгiлi бiр ма?ынада антропоцентристiк. Ислам антропологиясы христиан антропологиясынан айырмашылы?ы, «бастап?ы к?н??а» аса м?н бермейдi, ??дай Адам мен Хауа ананы? к?н?сiн кешiрдi, б?л Иса М?сiхтi? ?зiн-?зi ??рбан ету ?ажеттiлiгiн жояды. Алла барлы? н?рсенi? жал?ыз ж?не ??дiреттi Жаратушысы, оны? на?ты бейнесi жо? ж?не Исламда?ы жал?ыз ??лшылы? нысаны болып табылады. ??дай б?рiн бiлушi ж?не барлы? жерде бар, ?лемнi? абсолюттi билеушiсi. Аса ?ам?ор ж?не ерекше Мейiрiмдi Раббысы ?немi жаратыл?андарына ризы? берiп, олар?а ?немi ?ам?орлы? жасап отырады, ал б?лiкшiлермен (имансыздар, к?н??арлар) ?те к?штi ж?не ?атал. ?р н?рсе Оны? абсолюттi бiрлiгiне, хикметiне ж?не кемелдiгiне ку?. Ислам ?ата? монотеизмдi (таухид) талап етедi. Алланы? бiрегейлiгiне сену ж?не о?ан бой?сыну – иманны? негiзi. ?згеге ??лшылы? ету (ширк) е? ?лкен к?н?. Ислам иудаизм мен христианды??а ?ара?анда унитарлы? принциптi ж?зеге асыруда?ы ?ата?ды? пен ж?йелiлiктi талап етедi. Ислам ?шбiрлiк ж?не Инкарнация сия?ты христианды? догмалардан толы?тай бас тартады, оларда шынайы монотеизмнен ауыт?уды к?редi. П?т?а табынушылы?тан ?ор?ып, Ислам дiнi тек ??дайды ?ана емес, адамдар мен жануарларды да бейнелеуге тыйым салады.

Перiштелер (малайка) – Алланы? ?алауын с?зсiз орындайтын н?рдан жаратыл?ан жаратылыстар. Е? танымал перiштелер: Ж?бiрейiл пай?амбарлар?а ила?и аянды к?зетiп, жеткiзедi; Микаил барлы? жаратылыстарды? та?амына ?ам?орлы? жасайды; Исрафил ?иямет к?нiнi? келетiнiн ж?не ?лгеннен кейiн ?айта тiрiлуiн хабарлайды; ал ?лiм перiштесi Азраил ?лгендердi? жанын алып кетедi. Ж?ннатты Ридуан перiште, ал тоза?ты М?лiк перiште бас?арады. ?рбiр адам?а ?ам?оршы перiштелер ж?не оны? барлы? ?рекеттерiн ?иямет к?нi алатын кiтап?а жазатын екi перiште та?айындалады. Рухтар ?лемi перiштелерден бас?а жындар ?лемiнен т?рады, оларды? негiзгiсi ??ла?ан жын Ібiлiс (Шайтан атанды). Ібiлiс Алла жарат?ан Адам?а с?жде етуден бас тартты, б?л ?шiн Алла оны ?ар?ады, бiра? о?ан ?иямет к?нiне дейiн адамдарды аз?ыру ??дiретiн берiлдi.

Ислам?а дейiнгi ?асиеттi жазбалар, Пай?амбарлар?а т?сiрiлген ??дайды? аяны ?детте Жазба т?рiнде болады. Ислам М?са пай?амбар?а т?сiрiлген Т?уратты ?асиеттi Жазба деп таниды; Забур – Д?уiтке; Инжил – Иса?а; Сухуф бiрнеше пай?амбарлар?а т?сiрiлген; М?хаммед пай?амбар?а ??ран т?сiрiлген. Исламды? т?р?ыдан ал?анда, Т?урат, Забур ж?не Инжилдi? т?пн?с?алары са?талма?ан. М?сылмандар еврейлер мен христиандар?а берiлген Жазбалар б?рмалан?ан (тахриф), тек ??дай ?ор?а?ан ??ран жер бетiне т?сiрiлген к?йiнде са?тал?ан деп есептейдi. ?олданыста?ы Таурат, Забур ж?не Інжiл Исламда?ы ?асиеттi Жазбалар?а жатпайды. Ислам iлiмi бойынша ??ран т?скеннен кейiн Т?урат, З?бур ж?не Інжiлдегi дiни ережелер Алла тарапынан жойылды. Т?урат – Алланы? М?са пай?амбар?а т?сiрген ?асиеттi кiтабы. Таурат ??ранда ?рдайым дерлiк Інжiлмен бiрге айтылады. Ислам дiнi бойынша раввиндер мен хатшылар ?асиеттi кiтапты? бiр б?лiгiн ?ана жаттап, Т?уратты б?рмалап, о?ан жо? тыйымдарды жат?ыз?ан. М?хаммед пай?амбар мен я?удилер арасында?ы дауларда Тауратты пай?амбарды? пайдасына ку? ретiнде келтiредi. ??ранда?ы Т?уратты? д?йекс?здерi кейде дерлiк бiрдей, кейде жырларды (Забур) аны? емес еске салады. Ислам д?ст?рi Тауратты? т?пн?с?асы Навуходоносор II-нi? Иерусалимдi жаулап алуы кезiнде ?ртенiп, жо?ал?анын хабарлайды. ?ал?ан жеке ??гiмелер еврей халы? д?ст?рiмен араласып, к?птеген ?асырлардан кейiн бiр кiтап?а жина?талды. М?сылмандар б?л кiтапты М?са пай?амбар ?келген Т?уратты? т?пн?с?асы деп есептемейдi. Забур – Ислам пай?амбары Д?уiтке т?сiрiлген ?асиеттi Жазба. Исламда З?бур Т?ураттан кейiнгi екiншi ж?не Алла? т?сiрген кiтапты? к?лемi жа?ынан е? кiшiсi болып саналады. Ислам теологтарыны? к?пшiлiгi Забурды Псалтирь деп санайды. Д?уiт пай?амбар М?саны? шари?атын басшылы??а алды, ал Забур М?саны? шари?атын одан ?рi ны?айту?а ша?ырылды. Забурды? ?ле?дерi (забурлары) поэтикалы? стильде ашылды. Инжил – Ислам пай?амбары Иса?а т?сiрiлген ?асиеттi жазба. ??ран бойынша Інжiл Т?уратты? а?и?атын растау ?шiн т?сiрiлген. Бастап?ыда Інжiл тек ауызша д?ст?рде ?ана ?мiр с?рдi ж?не Исадан кейiн бiрнеше онда?ан жылдар ?ана оны? ал?аш?ы жазбалары пайда болды. Бiздi? заманымыз?а жеткен Інжiл м?тiндерi Иса пай?амбарды? кейбiр iстерiн жеке т?л?аларды? ?айталауы ?ана бола отырып, бастап?ы Інжiлдi? ма?ыналарын iшiнара ?ана к?рсетедi. Ислам д?ст?рi бойынша Алла Та?ала ж?з шиыршы? (сухуф) т?сiрдi, оны? 21-i Адам?а, 29-ы Шиске, 30-ы Ыдырыс?а ж?не 10-нан Ибра?им (Ибра?им) мен М?са?а (М?са?а) т?сiрiлген. ??ран (араб тiлiнен аудар?анда – дауыстап о?у) – м?сылмандарды? басты ?асиеттi кiтабы. ??ран 22 жыл бойы Ж?бiрейiл перiште ар?ылы М?хаммед пай?амбар?а б?лiк-б?лiммен жеткiзiлген ??дайды? жаратылма?ан ж?не м??гiлiк с?зi болып саналады. М?хаммедтi? к?зi тiрiсiнде ??ранны? мазм?ны жадтан жеткiзiлдi. Ол ?айтыс бол?аннан кейiн ?дiл халифа Османны? б?йры?ымен ??ранны? жазбаша м?тiнi (мусхафы) жина?талып, халифатты? ?рт?рлi б?лiктерiне жiберiлiп, канонды? деп жарияланды. ??ран м?тiнi 3-тен 286-?а дейiн аяттарды? (аяттарды?) саны ?рт?рлi 114 тарау?а (с?реге) б?лiнген. ?рт?рлi сана? н?с?алары бойынша ??ранда 6204-тен 6236-?а дейiн аят бар. С?релердi? ретi оларды? мазм?нына немесе шы??ан уа?ытына байланысты емес. Е? бiрiншi «Фатиха» с?ресi ерекше ??рметке ие, оны м?мiндер д??а ретiнде жиi о?иды. ??ранны? басым б?лiгi рифмалы? прозамен жазыл?ан. ??ранны? барлы? с?релерi (9-шы с?реден бас?асы) «Аса ?ам?ор, ерекше мейiрiмдi Алланы? атымен…» деп басталады. ??ран м?тiнi тек араб тiлiнде ?асиеттi, ал оны? аудармалары, м?сылмандарды? пiкiрiнше, шынайы ма?ынаны жеткiзе алмайды. Неге??? Б?л шамалы бiрде?е т?сiнгеннен де жаман ?ой. Мiне сонды?тан ?азiр ?асиеттi Ислам жерлерiнде со?ыс, ашты?, жарылыс, елден безу. Басты себебi – ??ранны? а?и?атын т?сiнбеу немесе со?ан сай ?рекет етпеу.

Ислам догмасыны? орталы? ережелерiнi? бiрi – пай?амбарлар ар?ылы ила?и уахи т?сiру iлiмi. Алла та?ала адамдар?а елшiлерiн жiберiп, олар ар?ылы ?зiнi? ?улиелiктерiн, ерiк-жiгерiн ашып, оларды ж?ма?та ??т?арылатын ха? жол?а ба?ыттайды.

Пай?амбарлар екiге б?лiнедi: пай?амбарлар (н?билер) ж?не елшiлер (расул). ??ранда 25 пай?амбарды? есiмi кездеседi, оны? iшiнде Адам, М?са, Н?х, Иса т.б. Бiр а?ыз бойынша барлы?ы 124 мы? пай?амбар (н?би) жiберiлген. Алайда оны? 300-i ?ана елшiлер (расул) бол?ан. ?рбiр пай?амбар ?з хал?ына уа?ыз айту ?шiн жiберiлген ж?не тек М?хаммедтi? миссиясы барлы? тайпалар мен халы?тар?а ба?ыттал?ан. М?сылмандар б?рын?ы пай?амбарларды? iлiмiн оларды? iзбасарлары б?рмала?ан деп есептейдi, сонды?тан тек М?хаммед пай?амбар ?ана а?и?ат сенiмнi? со??ы елшiсi.

??ран бойынша а?ырзаманнан кейiн ?иямет к?нi болады. Оны? жа?ындауыны? д?лелi ретiнде Меккедегi ?а?баны? жойылуы, ??ранны? ?мытылуы, Даджалды? пайда болуы, Исаны? екiншi рет ?айта тiрiлуi, т.б. Алла та?ала адамдарды жауап?а тартады, содан кейiн соттал?андарды? барлы?ы не тоза??а (жа?аннам?а) тасталады, не ж?ма? ба?тарына (ж?ннат) барады. Адамны? ?лгеннен кейiнгi жа?дайы м?мiннi? ?мiрiнде жаса?ан амалдарыны? жиынты?ына байланысты. Барлы? дiни н?с?ауларды м?лтiксiз орында?ан м?сылмандар ж?ннатта м??гiлiк рахат?а кенелсе, к?н??арлар мен к?пiрлер тоза?та азап шегедi. ??ран к?рiмде ж?ннат – б?рi молшылы?та: тамаша ас, таза сал?ын су ж?не т?рлi л?ззаттар бар тамаша жер ретiнде берiлген. Т?ндiк л?ззаттарды рухани л?ззаттар киедi, оларды? е? жо?арысы – Алланы? ж?зiн к?ру. Тоза?та?ы к?н??арлар ысты? шайыр мен оттан шексiз азап?а тап болады. Тама?ы – з?ккум а?ашыны? жемiсi, сусыны – iшiн к?йдiретiн ?айна?ан су. Пай?амбарлар мен iзгi адамдарды? шапа?аттары азат етуге немесе тоза? азабынан ??тылу?а к?мектеседi. К?н??ар м?сылмандар азды-к?птi тоза?та бол?ан со? Алланы? мейiрiмiмен ж?ннат?а к?шедi.

Та?дыр (?адар мен ?ада) – жа?сылы? пен жаманды?пен бiрге ??дайды? алдын ала жазыл?анына сену, негiзгi догмаларды? бiрi болып табылады, о?ан с?йкес, ?лем жаратылмай т?рып, ??дай ?рбiр н?рсе ?шiн о?ан не болатынын алдын ала белгiлеген. Алла та?аланы? ?алауына байланысты болма?ан ешн?рсе жо? ж?не Оны? та?дыры бол?ан о?и?аларды? барысын еште?е ?згерте алмайды. Та?дыр?а сену шынайы сенушiлердi фатализмге ж?не барлы? ?рекеттерiн ??дай?а «жаппарлау?а» апармауы керек. ?рбiр м?сылманны? ерiк-жiгерi бар ж?не ?з iсiне жауапты. Жанны? ?лмейтiндiгiне сену, ?лген кезде т?ннен шы?ып, барзах деп аталатын белгiлi бiр жерде ?иямет к?нiне дейiн т?ратын ерекше затты? (жанны?) болуын болжайды. Исламды? сенiм бойынша, «а?ырзаман» с?зсiз келедi, оны? уа?ыты тек Алла?а ?ана аян. Д?ниенi? а?ыры ая?тал?аннан кейiн, ??дайды? со??ы ?дiл ?кiмi ?шiн барлы? ?лгендердi? ?айта тiрiлуi болады. Сына?та Алла ?рбiр пенденi? барлы? iс-?рекетiн ?арастырып, ба?алайды, содан кейiн адам не тоза? азабын тартады, не ж?ннатта ба?ытты ?мiр с?редi. Христиан дiнiнен айырмашылы?ы, Ислам ?рбiр адам к?н?сiз туылады ж?не а?ырет к?нi ол тек ?з iс-?рекетi ?шiн жауап бередi деп есептейдi.

Ислам за?дары

Шари?ат (араб тiлiнен аудар?анда – д?рыс жол, за?, мiндеттi ережелер) – ??ран мен С?ннетте бекiтiлген, бiр ж?йеге келтiрiлiп, дiндарларды? ?мiрiн барлы? салаларда: дiни ?ызметте, моральды? ?рекеттерде, экономикалы?, саяси салаларда реттейтiн ?леуметтiк, т?рмысты?, отбасылы? ережелер жиынты?ы. М?сылманды? неке т.б ?арым-?атынастар. М?сылман елдерiнде шари?ат нормалары дiни за?нама м?ртебесiне ие. Бас?а дiндердi? нормативтiк ?кiмдерiнен айырмашылы?ы, шари?ат белгiлi бiр адамны? ?мiрiнi? м?н-жайларын ескередi, б?л шари?ат нормасын абсолюттi етпейдi. Шари?атты? ??рамдас б?лiгi – ислам ???ы?ы. Бастап?ыда м?сылмандарды? барлы? ?рекеттерi харам ж?не ма??лдан?ан (халал) болып екiге б?лiнсе, шари?атты? т?пкiлiктi ?алыптасу уа?ытына ?арай амалдар бес санат?а (хукм) б?лiндi: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп санал?ан амалдар; м?стахаб (с?ннет) – орындалуы ?алаулы болып саналатын н?пiл амалдар; мубах – орындалуы мiндеттелмеген, бiра? тыйым салынба?ан р??сат етiлген ?рекеттер; м?крух – ?алаусыз (танзих) немесе тыйым салын?ан (тахрими) деп саналатын ?рекеттер; Харам – ?ата? тыйым салын?ан ?рекеттер. Дербес ?ылыми п?н ретiнде ???ы? теориясы мен ?дiснамасы – «усул ?л-фи??» ?алыптасты, оны? аясында ???ы?ты? т?рт «?айнар к?зi» туралы iлiм ?алыптасты: екi «материалды?» дерекк?з – ??ран ж?не С?ннет; ж?не екi «ресми» – Ижма’ ж?не ??састы? бойынша ?ияс. Сонымен ?атар шари?ат за?ыны? ?айнар к?здерiне Пай?амбарды?, сахабаларыны? пiкiрi, жергiлiктi ?дет-??рыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлi р?сiмдiк ж?не за?ды? тыйымдар, м?сылмандар?а шош?а етiн ж?не ?лген жануарларды? етiн, алкогольдiк сусындарды, есiрткi ж?не бас?а да мас ететiн заттарды жеуге р??сат бермейдi. ??мар ойынына, ысырапшылды??а ж?не ?сiм?орлы??а тыйым салынады. ??ран Ислам?а дейiнгi Арабияда ке? тарал?ан жа?а ту?ан ?ыздарды тiрiдей жерлеу д?ст?рiне тыйым салады, ?анды кек алуды шектейдi, ?з-?зiне ?ол ж?мсау?а ж?не адамдарды ???ы?сыз ?лтiруге тыйым салады.

М?сылман елдерiнде табысты? 20%-ын ??райтын жеке меншiкке салы? (х?мс), ораза кезiндегi салы? (пiтiр сада?асы) ж?не имансыздардан алынатын салы? (жизия) бар[15]. Исламны? ?леуметтiк доктринасы те?дiк, ынтыма?, белсендiлiк ж?не аскетизмге ?арсы т?ру?а толы. М?хаммед пай?амбар былай деген: «Сендердi? е? жа?сылары? – к?ктегi н?рселер ?шiн жердегi н?рселерге нем??райлы ?ара?андары? емес, керiсiнше iстегендерi? емес; Сендердi? е? жа?сылары? – екеуiнен де ал?андары?». М?сылманды? этика осы ?станымды ?станып, е?бек пен байлы?ты жарыл?ап, бойда?ты?ты жо??а шы?арады. Классикалы? исламда белсендiлiк ба?дары к?бiнесе ??дайды? алдын ала белгiлеу догмасымен ?атар ?мiр с?рдi. М?сылман теологтарыны? к?пшiлiгi ?здерiнi? ниеттерiн ж?зеге асыру ?шiн бар к?ш-жiгерiн салу?а, ??дайды? к?мегiне сенiп, бар жа?дайды ?згертуге ша?ырды ж?не адамны? ба?ылауынан тыс болатын н?рселердi алдын ала белгiленген деп ?абылдау керек. Уа?ыт ?те келе, ??дайлы? детерминизм, м?сылмандарды? дiни санасында, е? алдымен, белсендi емес фатализм ж?не тынышты? рухында ?абылданды. Ислам либерализмi, Халифат жа?дайында пайда бол?ан исламны? классикалы? саяси теориясы дiн мен мемлекет бiрлiгiн ?ор?айды. Халифатты? саяси идеалы с?зсiз теократиялы? емес, сонды?тан кейбiр зерттеушiлер «теократия» эпитетiнi? ?олданылуына жол берсе, м?ны ?р?ашан «ат?арушы», «?ор?аушы» ж?не тiптi «зайырлы» теократия сия?ты т?сiндiрулер ар?ылы жасайды. К?птеген заманауи м?сылман реформаторлары исламда?ы билiк тек зайырлы болуы м?мкiн деп санайды, ?йткенi ислам «рухани» дiни билiктi бiлмейдi. ?ата? ма?ынада шииттерге теократиялы? (д?лiрек айтса? иерократиялы?) идея т?н.

Исламда?ы ал?аш?ы дiни-саяси б?лiну VII ?асырды? екiншi жартысында пайда болды. Халифатта?ы билiктi? сипаты мен ?здiксiздiгiне ?атысты келiспеушiлiктер м?сылмандарды? суннит, шииттер (арабша «iзбасарлар») ж?не харижиттер (арабша «?рекет ету») болып екiге б?лiнуiне ?келдi. Сунниттер ал?аш?ы т?рт тура жолда?ы халифаны? билiгiнi? за?дылы?ын мойындады, ал шииттер м?сылман ?ауымыны? жал?ыз за?ды басшысы т?ртiншi тура жолда?ы халифа ж?не шииттердi? бiрiншi имамы ?ли (661 ж. ?айтыс бол?ан) ж?не одан кейiн ?лiм, оны? ?рпа?тары (Алидтер). Б?л б?лiнудi? салдарынан Араб халифатында?ы азамат со?ысы болды. 7 ?асырдан бастап ислам теологиясында иман м?селесi, ?лкен к?н? жаса?ан адамны? жа?дайы, та?дыр, ила?и болмыс пен сипаттарды? ара?атынасы, «жаратылу» сия?ты теориялы? м?селелерге ?ызы?ушылы? туды. ??ран ж?не т.б. Осы м?селелердегi келiспеушiлiктер бiр?атар а?ымдарды? пайда болуына ?келдi, оларды? арасында с?нниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер ж?не му?тазилиттер бар. Н?тижесiнде исламда ресми православие ?алыптаспады, теологиялы? полемика к?птеген ?асырлар бойы исламды? дiни ?мiрдi? ажырамас б?лiгi болып ?ала бердi. К?з?арастар мен м?дделердi? белгiлi бiр тепе-те?дiгi азды-к?птi стихиялы т?рде ?алыптасады, оны? т?н белгiлерiнi? бiрi м?сылмандарды? жалпы рухани ж?не ?ркениеттiк бiрлiгiн са?тай отырып, исламны? к?птеген жергiлiктi (айма?ты? ж?не этникалы?) т?сiндiрмелерiнi? болуы. Суннизм – исламда?ы е? ?лкен конфессия (шамамен 85-90% м?сылман). Ол ?о?ам м?шелерiнi? к?пшiлiгiнi? пiкiрлерi мен ?дет-??рыптарын, теориясы мен т?жiрибесiн бiлдiретiн «мажоритарлы?» ислам ретiнде ?рекет етедi. Суннизм шектен шы??андарды? ортасы болып табылатын «д?рыс» доктрина?а, сондай-а? конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны за?дастыру?а, ?алыптас?ан р?сiмдердi, нанымдар мен институттарды за?дастыру?а ба?ыттал?ан. Екi калам мектебi – Аш’ари мен Матуриди дамыт?ан сунниттiк теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ?асырларда с?ннизмде ???ы?ты? мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии ж?не ханбали мазхабтары. Кейбiр м?селелерде мазхабтар арасында келiспеушiлiктер бол?анымен, с?нниттiк м?з?абтарды? барлы?ы за?ды ж?не эквиваленттi болып саналады. Маз?абтарды? iшiнде е? ке? тара?ан (одан кейiн д?ние ж?зiндегi барлы? м?сылмандарды? ?штен бiрiне жуы?ы) 16 ?асырды? басында Осман империясында ресми т?рде ?абылдан?ан ж?не ?азiр б?рын?ы КСРО м?сылмандары арасында басым бол?ан ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялы? мектеп, оны? жа?тастары, ?сiресе, уахабшылар келiспеушiлiктердi жо??а шы?арумен, ?асиеттi м?тiндердi т?сiнудегi с?збе-с?з, жа?ашылды?ты? барлы? т?рiне т?збеушiлiкпен, дiни р?сiмдер мен нормаларды са?тауда?ы тым ?ата?ды?ымен ерекшеленедi[8]. Имамит шиiттерi (он екi) ?ли ибн ?бу Талибтi? тiкелей ?рпа?тарынан 12 имамды таниды, оларды? со??ысы М?хаммед ?л-Махди 9 ?асырды? со?ында ж?мба? жа?дайда жо?алып кеттi. Исмаилилер 8-?асырды? ортасында Джафар ас-Сады?ты? м?рагерi м?селесiне байланысты шиiттердi? б?лiнуiмен бiрге екiге б?лiндi; ерте ?айтыс бол?ан ?лкен ?лы Исмаилды? есiмiмен аталды, оны? ?лы М?хаммед Исмаилит шииттiк жетiншi имам деп танылды. Шииттер М??дидi? ?ияметке дейiн шы?ып, жер бетiнде те?дiк пен ?дiлеттiлiк орнататынына сенедi. Шииттер де с?нниттер сия?ты ??ранны? ?асиеттiлiгiн мойындайды, с?ннеттегi ?здерiнi? хадис жина?тарын таниды. Сонымен ?атар, шииттерде имам ?ли туралы хадистердi ?амтитын ?здерiнi? «?асиеттi жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден б?лек, шиiттердi? ?ибадат ететiн орындары Иракты? Наджаф ж?не Кербала ?алалары, сондай-а? Иранны? ??м ж?не Мешхед ?алалары болып табылады. Имамит шиiттерiнi? iшiндегi е? ы?палды дiнбасылары iрi молдалар (мужтахидтер) болып саналады, оларды? iшiнде е? беделдiлерiне Аятолла ж?не Аятолла ?лы ата?тары берiледi. Шииттер уа?ытша некенi (мута) за?ды деп таниды ж?не ?з сенiмдерiн та?уалы?пен жасыруды (та?ия) ?олданады. Шиiттерге бесiн мен екiнтiнi, а?шам мен ??птан намаздарын ?атар о?у?а р??сат етiлген. С?нниттер сапарда ?ана намазды бiрiктiредi. Ибадизмдi д?ние ж?зiнде 1,5 миллион м?сылман (барлы? м?сылмандарды? ~ 0,1%) ?станады, оларды? к?пшiлiгi Оманда т?рады. Ибадизм к?бiнесе харижизмнi? ?алыпты н?с?асы ретiнде байланыстырылады ж?не ?арастырылады, дегенмен Ибадилердi? ?здерiн харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобыны? к?пшiлiгiнен айырмашылы?ы, Ибадизм к?н??ар м?сылмандарды к?пiр деп санамайды. Имам ?л-Раби ибн Хабиб ?л-Фарахидидi? «Муснад» жина?ында?ылар сия?ты кейбiр Ибади хадистерiнде Исламны? ерте тарихына ?атысты бiрегей есептер бар, бiра? Ибади хадистерiнi? к?пшiлiгiн стандартты сунниттiк жина?тардан да табу?а болады; ?азiргi ибадилер барлы? стандартты сунниттiк жина?тарды жиi ма??лдайды. Ажрадиттер, азра?иттер, маймуниттер, наждилер, язидтер ж?не т.б. сия?ты харижиттер ?ауымдары б?рын?ы к?штерiн жо?алтып, ?азiр iс ж?зiнде ?рекетсiз. Сопылы? – исламда?ы мистикалы? а?ым. Сопылы? ?оз?алыс Омейядтар т?сында пайда болып, м?сылман ?ауымыны? к?рт дифференциациясына ж?не билеушi элитаны? с?н-салтанат пен бос ?мiр с?руiне ?леуметтiк наразылы?ын бiлдiретiн аскеттiк формаларды алды. 8-9 ?асырларда сопылы? ??дайды мистикалы? тану?а ба?ыттал?ан ж?не фи??ты? теология, ритуализм ж?не фи?? схоластикасына ?арсы а?ым?а айналды. Келесi екi ?асырда бытыра??ы сопылы? ?ауымдар мен монастырлар дервиштiк ордалар?а немесе бауырласты?тар?а (тарикат) бiрiге бастады, оларды? мистикалы? т?жiрибенi? ?зiндiк ж?йелерi, бастау ж?не инвестициялау р?сiмдерi ж?не сырт?ы белгiлерi бар. Тари?аттарды? ?ызметi ар?асында 13 ?асырдан бастап сопылы? «халы?ты?» исламны? негiзгi формасына айналды. Сопылы? iлiм бойынша ?рбiр адам рухани т?лiмгердi? басшылы?ымен ?зiн-?зi жо??а шы?ару, аскетизм ж?не д??а ету ар?ылы ??даймен байланыс?а ?ол жеткiзе алады. Сопылы? 4 кезе?нен т?рады: Шари?ат – ислам за?дарын м?лтiксiз орындау; Тари?ат – ш?кiрт р?лiндегi жа?ашылды? кезе?i, ?з еркiн ?стаз бен Алланы? еркiне ба?ындыру?а ?мтылу; Ма?рифат – ?исынсыз жолмен жеткен т?жiрибесiз бiлiм; А?и?ат – ила?и а?и?атты ??ыну. Сопылы? т?жiрибенi? ма?ызды элементi зiкiр болып табылады, оны? барысында д??а формулалары бiрнеше рет ?айталанады. Зикирлер тыныш (хафи) ж?не ?атты (д??р) болуы м?мкiн, соны? iшiнде музыка мен барабанды ?олдану.

??рантану ж?не хадистану

Ислам ???ы?ымен ты?ыз байланыста ??рантану (?сiресе т?псiр) ж?не хадистану сия?ты дiни п?ндер дамыды. Ашыл?ан деректердi тере?iрек т?сiну ?ажеттiлiгiнен алыпсатарлы? теология – калам д?ниеге келдi. К?л?мнi? негiзгi м?селелерi ила?и сипаттар мен ила?и болмысты? ара?атынасы, сондай-а? та?дыр мен та?дау еркiндiгi м?селесi болды. Антикалы? философияны?, ?сiресе аристотелизмнi? ассимиляциясы н?тижесiнде араб тiлдi перипатетизм пайда болды, оны? е? iрi ?кiлдерi ?л-Фараби, Ибн Сина ж?не Ибн Рушд. М?сылман мемлекетiнi? ?леуметтiк, оны? iшiнде ???ы?ты? нормалар ж?йесi 8 ?асырды? бiрiншi жартысына дейiн негiзiнен ислам?а дейiнгi бастау ал?ан ж?не ?з ?ызметiн жал?астыр?ан нормалардан т?рды. Халифатты? ???ы?ты? ж?йесi бастап?ыда римдiк-византиялы?, сасанды?, талмудты?, шы?ыс христианды? ???ы?ты? кейбiр элементтерiн ж?не арабтар жаулап ал?ан аума?тарды? жеке жергiлiктi ?дет-??рыптарын ?абылдады, оларды? к?пшiлiгi кейiнiрек исламдандырылды ж?не фикхке енгiзiлдi. 8 – 9 ?асырды? бiрiншi жартысында фикх-фи?? ?ылымыны? ?зiндiк тiлi мен ?дiстемесi дамыды; ???ы?ты? шешiмдердi? негiзгi ?айнар к?здерi ??ран мен с?ннет болды. М?сылман ?ауымыны? бiрауызды пiкiрi – иджма – ???ы?ты? шешiмдердi? дербес ?айнар к?зi ретiнде танылды. Фу?а?ар кез келген практикалы? с?ра?тар?а ??ран мен с?ннеттен жауап алуы керек деген ?орытынды?а келдi ж?не оны алуды? ?дiс-т?сiлдерi (?л-истинбат) бiртiндеп дамып келедi. Олар ижти?адты? негiзi болды. ??сас бойынша жа?а нормаларды т?жырымдау шарттары б?рыннан белгiлi шешiмдерден пропорционалды? за? (илла?) алу ар?ылы белгiлендi, осылайша ???ы?ты? шешiмдердi? та?ы бiр ?айнар к?зi – ?ияс танылды. ?иясты? танылуы фи??ты? ерекше ба?ыты – «усул ?л-фи??ты?» пайда болуын белгiледi. Шамамен 10 ?асырда фи?? а?ырында дербес дiни п?н ретiнде пайда болды. 9-10 ?асырларда с?нниттiк т?рт негiзгi м?з?аб ?алыптасты: ханафи, малики, шафи?и ж?не ханбали. Шииттiк исламда ?азiргi уа?ытта жафарит (имами), з?йди ж?не исмаилит мазхабтары ?рекет етедi. ?рбiр мазхабты? iлiмдерi е?бектерде баяндал?ан, оларды? к?пшiлiгi ерте ж?не классикалы? орта ?асырларда мазхабты? негiзiн салушылар, оларды? е? жа?ын ш?кiрттерi мен iзбасарлары жаз?ан. 9-?асырды? ортасынан бастап с?нниттерде бiрте-бiрте ?ткеннi? iрi фа?ихтары ?ана ижти?ад?а ???ылы деген пiкiр ?алыптаса бастады. 10 ?асырды? ортасында ?нсiз консенсус?а ?ол жеткiзiлдi, б?л жа?а м?з?абтарды? ???ы?ты? шешiмдердi (п?туа) т?жырымдау т?сiлдерiнi? ?зiндiк ж?йесiмен пайда болуын м?мкiн етпедi. Белгiлi бiр м?з?абты? iлiмiн ?стану ?ажеттiлiгi та?лид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтi? дамуы мойындал?ан м?з?абтар аясында жал?асын тапты. 19 ?асырды? екiншi жартысында е? дамы?ан ислам елдерiнi? ???ы?ты? ж?йелерiнде фикх ???ы?ы ?з орнын негiзiнен Батыс Еуропа ?лгiлерiнен к?шiрiлген за?намалар?а бердi. Н?тижесiнде фикх негiзiнен жеке м?ртебелiк ?атынастарды реттеуде ?з орнын са?тап ?алды. Фи?? за?ыны? дамуы ?шiн 19 ?асырды? екiншi жартысы – 20 ?асырды? басында. Билiктi? тапсырмасы бойынша дайындал?ан, бiра? мемлекеттiк мойындауын алма?ан шы?армаларды? за? жобалары т?рiнде пайда болуы т?н болды[28]. 19 ?асырды? екiншi жартысынан бастап жалпы тенденция фикх р?лiнi? т?ра?ты т?мендеуiне ?арамастан, м?сылман хал?ыны? басым б?лiгi бар елдерде фи??ты? жекелеген салалары, институттары мен нормалары ?лi к?нге дейiн са?талуда.. ?азiргi жа?дайда фи?? за?ы бiр д?режеде ?олданылады, ???ы?ты? формальды ?айнар к?зi ретiнде ?зiнi? ма?ызын са?тап ?алды. ?азiргi уа?ытта к?птеген ислам елдерiнi? конституциялары фикхтi? негiзгi нормаларын за?наманы? негiзгi ?айнар к?зi ретiнде таниды. Сонды?тан тиiстi за?намаларды дайындау кезiнде фикх бойынша классикалы? е?бектер ке?iнен ?олданылады. 20 ?асырды? ортасынан бастап ?азiргi за?герлердi? фи?? ???ы?ыны? жекелеген салалары мен институттары туралы е?бектерi ке?iнен тарады. ?азiргi ?дебиетте фикхты жалпы ж?не оны? жекелеген салаларын ж?не ?азiргi за?нама мен бас?а да ???ы?ты? ж?йелердi салыстырмалы т?рде зерттеулер ма?ызды орын алады. М?сылман сенiмi ('а?ида) догмаларды?, идеялар мен концепцияларды? бiрегей ?оры болып табылады. А?ида исламды? догматикалы?-???ы?ты? ж?йенi? белсендi ?алыптасу кезе?iнде (8 ?.) пайда болды, оны? тiкелей iзашары «теркiлеу» (радд) жанрында жазыл?ан шы?армалар болды. Ашы? полемикалы? сипатта?ы терiске шы?арулардан айырмашылы?ы, а?ида ислам догматикасы мен ???ы?ыны? негiзгi м?селелерi бойынша догматикалы? мектептi? немесе жеке авторды? ?станымдарын баяндайтын, жариялау сипатында?ы ?ыс?а, ай?ын м?тiн болды. А?идада т?жырымдал?ан ережелердi? алдында «сену керек…» (?л-иман би…), «бiз сенiмдiмiз…» (на 'та?ида) ж?не осы?ан ??сас […] формулаларымен келедi. Ал?аш?ы а?идаларды? бiрiнi? м?тiнi 8-?асырды? басында с?нниттердi? атынан ?ыс?аша м?лiмдеме жаса?ан сириялы? теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенiм концепциясы тобына жатады. Исламны? негiзгi догматикалы? мектептерiнi? ?алыптасу кезе?iнде (IX-XI ?асырлар) имам ?бу Ханифа?а жат?ызыл?ан «?л-Фи?? ?л-акбар» ж?не «Китаб ?л-уасия» сия?ты а?ида?а ?атысты ?йгiлi кiтаптар пайда болды. «А?ида» ат-Тахауидi?, сондай-а? мутазилизмнi? е? к?рнектi ?кiлдерiнi? ?аламына жататын бiр?атар а?идалар. 9 ?. ортасында Ба?дат д?ст?ршiлерi бiр?атар а?идалар ойлап тапты, оларды? е? танымалы Ахмад ибн Ханбалды? алты а?идасы. 10 – 11 ?асырды? басында ал?аш?ы ашъари а?идалары (А?ида ?л-Ашари) ??рылды, д?ст?рге ?арсы ?л-Жувейнидi? «?л-‘А?ида ?л-Низамия», маликилер. Ибн ?бу Зейд ?л-Кайруванидi? «ар-Рисала» болды. 9 ?асырдан бастап а?идалар?а негiзгi ережелердi д?лелдеу ж?йелерi енгiзiле бастады, оларда арнайы «доксографиялы?» б?лiктер бар. 10 ?асырда?ы ислам догмасыны? ж?не ???ы?ыны? дамуы м?сылман д?ст?рiнде «а?ида» немесе «и’тикад» атауын ал?ан кодекстердi? пайда болуына ?келдi. Б?л кодекстер негiзгi догматикалы? идеяларды, ???ы?ты?, этикалы?, ??рыпты? нормалар мен ережелердi ?сыну мен негiздеудi ?амтыды. Б?л т?рдегi е? елеулi е?бектер ?л-Ашариге (10 ?.), Ибн Батта?а (10 ?.), ?л-?азалиге (11 ?.), ?ш-Шахрастаниге (12 ?.), ?л-Джиланиге (12 ?.), ан-Насафи (14 ?.)), Ибн Таймие (XIV ?.) ж?не бас?а авторлар. Ке? ау?ымды кодтарды? пайда болуына ?арамастан, ?арапайым ж?не ?ол жетiмдi ?ыс?а а?ида ?лi де сенiм негiздерiн к?пшiлiкке «жариялауды?» негiзгi нысандарыны? бiрi болып ?ала бердi. 11 ?асырда ол жо?ар?ы билiк атынан «правоверия» жариялау?а сайланды («?адириттiк сенiм символы»). ??ранды т?сiну ж?не т?сiндiру ?ылымына ?атысты е?бектер («илм ?л-??ран уа-т-т?фсир») исламды? дiни iлiмнi? ?алыптасуында шешушi р?л ат?арды ж?не араб М?сылман ?о?амы елдерiндегi идеологиялы? ж?не саяси к?рестi? негiзгi кезе?дерiн к?рсеттi. Ислам iлiмi бойынша ??ранны? е? жа?сы бiлiмi М?хаммед пай?амбарда бол?ан, ол ?зiнi? сахабаларына Жазбаны? ма?ынасын т?сiндiрдi. Пай?амбарды? сахабалары к?птеген аяттарды? айтылу жа?дайларын, Пай?амбарды? ?арсыластарымен айтыс?а т?су себептерiн жадында са?та?ан. Б?л ??ранны? на?ты пайда болу тарихын бейнелейтiн тафсирлердi? к?пшiлiгiне бiр немесе бас?а т?рде енгiзiлген е? к?не ?абат. М?хаммед пай?амбар д?ниеден ?ткеннен кейiн ??ранды т?псiрлеу мiндетiн оны? сахабалары шештi. Сахабаларды? iшiнде ‘?ли ибн ?бу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Мас?уд, Убай ибн Ка’б т?псiрлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбiр сахабалар ??ранды тек Пай?амбарды? с?здерiне с?йене отырып т?псiрлеген. Бас?а б?лiгi де (‘Умар ибн ?л-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) ?з пiкiрiн д?лелдеу ?шiн араб тiлi мен д?ст?рлi араб поэзиясынан мысалдар келтiрдi. Бастап?ыда т?псiр негiзiнен ауызша т?рде бол?ан. Мешiт имамдары ж?ма уа?ызынан кейiн жеке аяттар мен с?релерге жиi т?сiнiктеме бердi. Саяхатшылар мен уа?ызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христианды? м?дени орта?а (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирдi? дамуы М?хаммед пай?амбарды? с?ннет ??рамымен байланысты. 8-?асырды? екiншi жартысында ??ран м?тiнiн т?сiндiруге ?атысты хадистер жина?тары пайда болды, оларда «??ранды с?ннет т?сiндiредi» (?с-сунна туфассиру-л-??ран) ?а?идасы бар. Кейiнiрек ?л-Бухаридi? жалпы хадис жина?тарында (мысалы, «Сахихта») арнайы б?лiмдер пайда болды. 10 ?асырдан бастап ??ран т?псiрi дербес ?ылым?а айналып, хадистануды? бiр б?лiгi ретiнде ?арастырылмады. ??ранды бас?а тiлдерге аудару?а тыйым салу жа?дайында ?асиеттi Жазба м?тiнiне iлеспе т?сiндiрмелер араб тiлiн бiлмейтiн м?сылмандарды ??ранмен таныстыруда ма?ызды р?л ат?арды.Т?псiр ?ылымы дамы?ан сайын м?сылман ?лемiнде т?псiрдi? ?ш негiзгi мектебi дами бастады: Ибн ‘Аббас негiзiн ?ала?ан Меккелiк мектеп (687 ж. ?л.); Ибн Мас?уд негiзiн ?ала?ан куфи мектебi (682 ж. ?л.); Убай ибн Ка?б (643 ж. ?л.) негiзiн сал?ан Медина мектебi. Б?л мектептердi? ?кiлдерiнен бас?а халифатты? бас?а айма?тарында ??ранны? ата?ты т?псiршiлерi де болды (мысалы, Даххак ?л-Хорасани (?л. 723), Ата ?л-Хузали (?л. 744), Ата ?л-Хорасани (757 ?.б.) ж?не т.б. Хадистану (мысалы Фатх ?л-Бари – Ибн Хажар ?л-Ас?аланидi? «Сахих ?л-Бухари» хадистер жина?ына жаса?ан т?сiндiрмесi) С?ннет ж?не хадистану бiр-бiрiмен ?те ты?ыз байланыста. С?ннет – ??раннан кейiнгi екiншi иман к?зi. Ол М?хаммед пай?амбарды? iстерi мен с?здерi туралы ?иссаларда баяндалады. Ал?аш?ы хадис жина?тары хижра 1 ?асырында (7 ?асыр) жинала бастады.

Исламны? ?рт?рлi а?ымдары ?здерiнi? хадис жина?тарын беделдi деп таниды. Осылайша, с?нниттер ?л-Бухари (810-870), Муслим (821-875), Ибн Мажа (824-887), ?бу Дауд (817-889), ат-Тирмизи (824) ??растыр?ан жина?тарды сенiмдi хадис жина?тары деп санайды ж?не ан-Насаи (829-915). Шииттер М?хаммед пай?амбарды? ?рпа?тары (Алидтер) ж?не кейбiр сахабалар (Аммар ибн Ясир, Салман ?л-Фариси, ?бу Зар, т.б.) жеткiзген хадистердi ?ана сенiмдi деп санайды. Шииттер арасында ?л-Кулайнидi? (864-941), Ибн Бабавайх ас-Садукты? (923-991) е?бектерi ж?не М?хаммед ат-Тусидi? (966-1067) екi жина?ы хадистердi? канонды? жина?тары болып таныл?ан. Хадистер негiзiнде М?хаммед пай?амбарды? (сира) т?рлi ?мiрбаяндары жина?тал?ан[6]. Ислам ?а?идаларыны? а?ыл?а ?онымды т?сiндiрмесiн беретiн к?л?м («илм ?л-к?л?м») деп аталады. Кейбiр м?селелердi шешуде е? жо?ар?ы билiк ретiнде а?ыл?а ж?гiну к?л?мдi п?лсафпен бiрiктiрдi. К?л?м (мутакаллим) мен ф?лсафты жа?таушылар арасында?ы айырмашылы? бiрiншiлерiнi? пайымдауларыны? бастап?ы н?ктесi ретiнде осы дiнге т?н м?селелерден басталса, екiншiсi философияны? к?не ?лгiлерiнен шы?уынан к?рiндi. «Философтарды?» ?здерi (фаласифа) ?з ?ылымы мен калам арасында?ы негiзгi айырмашылы?ты пайымдау ?дiстерiнен к?рдi: фалсафа аподиктикалы? пайымдауды, ал калам диалектикалы? пайымдауды (терминнi? аристотельдiк ма?ынасында) пайдаланады. Полемика ж?ргiзген кезде мутакаллималар к?бiнесе оппонент ?абылда?ан тезистерден ?алаусыз немесе ?исынсыз ?орытындылар?а (илзам) ж?гiнетiн. ?алам бастап?ыда ?рт?рлi дiни ж?не саяси топтармен (харижиттер, кадариттер, жабариттер, муржииттер) пiкiрталастар, сондай-а? бас?а дiн ?кiлдерiмен (зороастризм, христианды?) талас-тартыс кезiнде пайда болды ж?не дамыды. Б?л дауларда ??ранны? символды?-аллегориялы? интерпретациясына (та'уил) негiзделген ж?не кейбiр тезистердi д?лелдеу кезiнде дiни билiкке сiлтемелердi (та?лид) алып тастайтын, калам?а т?н пайымдау ?дiсi ?зiрлендi [35]. Каламны? (к?л?м ?зегi) негiзгi проблемалары: м?сылман басшысына (халифа, имам) ?ажеттi ?асиеттер; адамны? ?з iс-?рекетi ?шiн жауапкершiлiгi (?з еркi ме, ?лде та?дыр ма?), адамны? ?арапайым м?сылман (муслим), шынайы м?мiн (му'мин), к?пiр ж?не ?лкен к?н? жаса?ан адам (сахиб ?л-к?бира); Алланы? бiрлiгi (таухид) ж?не оны? болмысы мен сипаттарыны? ара?атынасы; ??ранны? уа?ытында жаратылуы немесе жаратылмауы. Каламны? (дакик ?л-?алам, латиф ?л-?алам) «н?зiктерi» таби?и философиялы? сипатта?ы та?ырыптарды (?оз?алыс пен тынышты?, субстанция мен акциденция, атомдар мен босты?) ?амтыды.

А?ырзаман

А?ырзаманны? негiзгi ж?не кiшi белгiлерi туралы к?птеген хадистер бар ж?не 14 ?асыр iшiнде д?ниеде болып жат?ан о?и?алар оларды? сенiмдiлiгiн растайды. Б?л кiтапта мен м?сылмандарды? ?азiргi ?мметi ?шiн е? ?зектiсiн ?ана ?сынамын.

1)      Пайыздан жемеген (я?ни, ?сiм?орлы?пен айналыспа?ан) халы? пен банк ?алмады. Бiры??ай кредитпен ?оректенбесе де, оны? ша?ына т?ншы??ан талай адамды к?рдiк, естiдiк. Е? бiрiншi проблема адам ?шiн финансты? жа?дай

Негiзiнде несиелер мен ?арыздар психика?а ?те терiс ?сер етедi, бiра? тек ?аза??а емес. Ипотека 20-30 жыл?а дейiн, автокредит 10-20 жыл?а дейiн, жи?аз 3-5 жыл?а дейiн б?лiп т?леу. Б?лiп т?леу деген не – ?аржылы? ауыртпалы?, оны ?анша сезiнбейi ж?ре берсек те, ипотека мен кредиттi банк сiзге тегiн берiп жат?ан жо?, бiз соны ?лi к?нге дейiн т?сiнбеймiз. Рассрочка да тегiн емес, товарды? ба?асын к?терiп ?ояды, б?рiбiр сол пайызды ?айтарып бересiз. Доставка тегiн – б?л маркетингтiк ?адамдарды? бiрi. Адамны? психологиясымен ойнау ?те о?ай.

?арыз алушыны? ?теуге а?шасы бар болса, 1-2 ша?ын несие ?детте психологиялы? жа?дай?а ?сер етпейдi, на?ыз ?з-?зiне сенiмдi адамдар. Мен ?за? мерзiмдi борышты? мiндеттемелерi бар ?арыз алушылар?а та??аламын, сен менi? жаз?анымнан бiр н?рсе т?сiндi?iз бе? Сiзге бiр адам тап бол?ан ?иын жа?дай туралы айтып берейiн, ол ж?мысынан айырылып ?алды, ал оны? ?ал?ан ?арызын кiм т?лейдi? Б?ндай адам е? бiрiншi ?ор?ыныш сезiмiн бастан кешiредi, жа?а ж?мыс iздеудi? орнына, т?лемге ?абiлетсiздiгiн мойындамайды.