Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

Минг алтун берсенг де, гелмежек къолгъа.
Гьар сенден оьзгъандан уьйрен, уялма,
Устаз танглай туруп, билимсиз къалма…»

– Гьали, балам, – деди шондан сонг му аллимим, – тангала эртен Дёргели юртгъа багъып барайыкъ экибиз де, онгарыл.

Артындагъы гюн эртен тангны къа рангысы булан, китаплардан толгъан хуржунланы да гётерип, тавгъа багъып барагъан таш ёлну къыркъып, алдымда Абусупиян агъав, арты булан мен, Буглен юртну ичинден оьтюп, эки тавну арасы булан башгъа чыкъдыкъ.

Муаллим, магъа багъып къарап:

– Абдулкъасум балам, токътап ял алайыкъмы, тез Дёргелиге барайыкъмы? – деп сорады.

– Агъав, талмагъанбыз чы, юрюп тез етишейик, – дедим мен.

– Алайса, ёлну къысгъартайыкъ, – деп, ол гьайран арив мукъам булан гёнгюнден назму охума башлады. Назму битмейли Дёргелиге етишип къалдыкъ.

Сонг билдим, шо «Юсуп булан Зулай ха» деген китапдан болгъан экен.

Биз юртну ичине гирмейли, бир гьавур ону ягъасында токътадыкъ. Эки ягъыбыз яшыл тавлар, ортасы арба ёл, таза гьава. Шо вакъти юртну тувары отлавгъа чыгъ ып геле эди.

Мени гьали де гьайран этеген зат: Абу супиян Акаев оьзю язгъан шиъруланы, къумукъ тилге гёчюрген китапларын барысын да гёнгюнден айта эди. Сексен йыллыкъ оьмюрюме гелип, олай эси бу лангъы адамны гьеч бир де гёрмегенмен.

Абусупиян агъав булан мен дагъы да бир нече юртларда болдум.

Къарабудагъгентде, Жанмалутдин Гьа жи деп, арап илмуну охугъан алим гиши бар эди. Ол Абусупиянны оьзюню янына чакъыра деп айтып гелди.

Хамисгюн тюшден сонг, Тёбен Къаза нышдан чыгъып, баягъы мен алда айт гъан сокъмакълар булан юрюй туруп, Къарабудадагъгентге етишдик. Муалли мимни Зияв Гьажи деген къонагъы бар эди. Ол олагъа гетди. Артындагъы гюн жума межитни алдына чыкъдым. Кита планы да тизип токътадым. Абусупиян гелгенни эшитип, халкъ жыйылма баш лады. Бу арада муаллимим оьзю де геле туруп гёрюндю. Адамлар, ону алдына ба рып, къолун алып сораша башлады. Мени уьстюме етишип, ол: «Гьы, Абдулкъасум балам, тиздингми китапланы?» – деди. «Тиздим, агъав, муна», – деп, чырны бою булан салынгъан китаплны гёрсетдим. Абусупиян агъав, гьар китапны къолуна алып, къычырып охуп, маънасын къыс гъача англата эди. Ким къайсы китапны ушатса, шону ала эди. Биревлеге, гьагъын дагъы гелгенде берерсен деп, берип къоя эди. Китаплар аз замандан таланып бит ди. Адамлар: яхари Абусупиян, дагъы ге легенде палан китапны алып гел хари, деп тилей эди. Абусупиян шолай адамланы атларын тептерине язып ала эди.

Къайтыв ёлда муаллимни Жанма лутдин Гьажи булан болгъан лакъырын айтды. «Абусупиян, бир-бир охугъанлар сени неге арз эте?» – деп сорады магъа Жанмалутдин Гьажи. «Воллагь билмей мен. Халкъны тили булан язып, китаплар беремен. Шону сюймей буса ярай. Халкъ тапталып къалса да къайырмай олар», – деп айтдым огъар мен. «Бираз динге ювукъ этип яз китапларынгны, дагъы ёгъесе, булар сени ёкъ этер», – деди магъа Жанмалутдин Гьажи.

Ана тилинде китап язмакъны ёлун дан Абусупиян муаллим шондан сонг да таймады. «Аз, гьаран охугъанлар да унут масын учун, китапланы назмугъа салып язаман», – дей эди ол.

1923-нчю йылны ахырында Тёбен Къа занышда мадраса ябулуп, муталимлер тозулуп гетди. Шо гюн юртда Абусупиян агъав ёкъ эди. Мен Шурагъа, Ражапкъу лиге бардым. Ражапкъули магъа: «Гьали бизге Абусупиян гележек. Ойлашып, сен охуйгъан кюй этербиз. Абусупияндан дарс алып охурсан. Сени мактапда яшлагъа дарс береген муаллим этербиз», – деди.

Шолайлыкъда мен Шурада къалдым. Абусупиян муаллим, йыл ярым охутуп, мактапда дарс бермеге ихтиярлы кагъ ыз алып берди. Мени Къарабудагъгент ге де гелтирип, алып гелген китапларын да сатып, Абусупиян агъав гетди. Мен де 1925-нчи йылда муаллим болуп ишлеме башладым.

Абусупиян муаллим умутлары уллу, юреги инсангъа бакъгъан рагьмудан, сю ювден толгъан, бек йымышакъ битимли, марипатлы адам эди. «Адамланы арасын да дослукъ болмаса, яшав эркин болмас» – деп бола эди Абусупиян муаллим. Ону бары да миллетлени бир йимик гёреген, барына да насип-талай ёрайгъан юреги бар эди. Шо саялы болур дагъы, Дагъы станны къайсы юртуна барса да, ол гелген ни эшитсе, халкъ ону булан сорашма геле эди, огъар тюрлю соравлар берип, жава плар ала эди. Ол гьар къайсы илмудан да англаву бар, бек асил хасиятлы адам эди.

Бизге, бизин авлетлерибизге ва олар дан сонггъулагъа халкъны арасындан чыкъгъан, Абусупиян Акаев йимик ин санланы кёп сюеген, гьюрметге тийишли адамланы унутма тюшмей.

Аламат

(тёбенкъазанышлы Къырымханов гьажини сёйлевюнден)

Давдан сонггъу йыллар, юртубуз колхоз заманда, мискинлер Абакар Алмакъ сут да, Абдулмежит Дада да, мен де кол хозну ёлларына къарай эдик. Олар менден 35 йыллар уллу, бир авулда яшайгъан хоншулар ва тенглилер эди. Бир гюн биз тюшге токътап, намазларыбызны да къы лып. олтуруп ял алып тура эдик. Шонда лакъырда Абусупиянны аты эсгерилгенде Дада агъав булай деди:

– Гьажи къулум, бу мен айтма сюеген хабарны Алмакъсут биле, шо саялы иш этип сагъа деп айтаман. Биз яшап турагъ ан Чертлек (Чертлевюк) авулда Абусупи янны эки яхшы къурдашы бар (атларын да айтгъан эди-эсимде къалмагъан). Шо къурдашлары Абусупиянгъа: «Сеники чакъы билими – даражасы ёкълар да бир аламатлар гёрсете. Сагъа ярамаймы бизге бир аламат гёрсетмеге?» – дей болгъанлар айлангъан сайын.

– Негер тарыкъдыр? Къоюгъуз! – деп къоя болгъан Абусупиян да.

Шо къурдашлары бир гече олагъа лакъыргъа баргъанда:

– Абусупиян, бир аламат гёрсет биз ге! – деп бегинден тутуп илинип къал гъан.

– Муна сиз магъа шулай нече керенлер къарышып турасыз, къарагъанда, къо ягъангъа ошамайсыз, – деген Абусупиян.

– Не билейик хари, гёрсетгенингни сюе эдик, – дей олар.

Абусупиян ойлашып туруп:

– Гьалиден 20 йыл алда, жагьиллей о герти дюньягъа гетген палан уланны (Дада агъав ону атын да айтгъан эди) та ныймы эдигиз? – деп сорагъан олагъа.

– Таный эдик, – деген олар экевю де.

– Гьали гёрсегиз, танырмы эдигиз?

– Озокъда, таныр эдик.

– Буса шо къабурагьлюню шунда гел тирип гёрсетейим, эгер сиз гече геч бол гъунча бизде къалма бола бусагъыз.

– Болабыз, – деген къурдашлары.

Абусупиян гече сагьат 12-ге ярымда къапуну артындагъы чептерине салма уллу йилевке кирит де, догъаны эшигин артындан бегитмеге ачгъыч да берип эки син де йибере. Оланы бегитип гелгенде, ол олагъа оьзлер олтургъан уьйню эши гин де бегитдирте.

– Ол мунда гелгенде яхшы къарарсыз, тек огъар бир зат да айтмассыз, – деп де бувара Абусупиян олагъа.

Бир сагьатлагъа ювукъ ол гёнгюнден кёп затлар охуп тургъан ичинден. Гече бирге ярымда къапуланы ачылгъан авазы, сонг таш канзилерден экинчи къатгъа гё терилип гелеген танкъ-тункъ деген аякъ тавушлар, догъаны эшигини ачылгъан авазы, догъаны бириси башындагъы бу лар олтургъан уьйге етип гелеген адамны аякъ тавушлары эшитилип тургъан. Булар олтургъан уьйню эшигин ачып, шо ахыра тагьлю буланы уьстюне гирип гелген.

– Сени гьукмунга гёре гелгенмен, Абу супиян апенди, – деген шо къабурагьлю.

Ону атын да айтып:

– Кёп савбол! Баракалла! Гьали къайт ма ярай, – деген Абусу пиян.

Ахыратагьлю шонда бурулуп, эшикге тюзленген ва гелегендеги йимик аякъ та вушлары булан чыгъып гетген.

– Энни барып догъаны эшигине де, къапугъа да къарап гелигиз, – деген къур дашларына Абусупиян.

– Олар тергеп гелип:

– Догъаны эшиги де, къапу да биз бе гитген кюйде эди, – дегенлер.

Йыракъ югославияда

(тёбенкъазанышлы Къырымханов гьажини сёйлевюнден)

Дав йылларда къысмат мени ана Дагъ ыстанымдан кёп йыракъдагъы элге – Югославиягъа чыгъаргъан эди. Биз онда бусурманлар яшайгъан бойда, бусурман динни юрютеген хорватланы Пожига де ген шагьарында эдик. Бир гюн мен де, яхшы къумукъча билеген мычыгъышлы къурдашым да, бусурман китаплар ахтара туруп, шо гиччирек шагьардагъы жумаме житге бардыкъ. Биз мурадыбызны англат гъанда, межитни апендиси (онда къадиге олай айтыла) бизин межитден онча йы ракъда тюгюл бир китап тюкенге тюзледи.

Биз баргъанда, шо тюкенни эшикле ри дырбайып ачылып тура эди, тек ону ичинде гьеч гиши гёрюнмей эди. Онда бирев де ёкъгъа гёре, биз бу сатывчусуз намус тюкенми экен, алгъан китапланы акъчасын къапесени уьстюне салып гете ми экен деп сёйледик. Бираздан ичиндеги мал салагъан уьйден, илиякълы иржая кюлей туруп, орта чагъындагъы къатынгиши чыгъып гелди. Шо къатын тюркче биле болгъан экен, биз айтагъан затланы англап кюлей болгъан. (Бусурман хорват ланы кёплери тюркче биле).