Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

– Къайдан гелгенсен? – деп сорады ол магъа.

– Дагъыстандан, – дедим мен.

– Не еринденсен?

– Сиз о юртну атын эшитмегенсиздир, агъав, Къазанышданман.

– Вагь, Къазанышданмысан? Мен бил сем, Къазанышлар эки бар. Хынжал уста лары ва базалай хынжаллары булан тезден Кавказгьа белгили Оьр Къазаныш, сонг да уллу алим Абусупиян ва савлай дюньягъа аты айтылгъан кочапланы да кочабы Сали Сулейман деген атгъа ес болгьан, Дагъыстанны арсланкъапланы Мама кочап чыкъгъан Тёбен Къазаныш. Сен къайсы Къазанышлысан?

– Тёбенкъазанышлыман, агъав!

– Къарачы бу ишге! Атынг кимдир, къулум?

– Магьмут.

– Магьму т, писти-пистисине ерли сорай деп тамаша болма, Акътигине ерли билме сюегеним. магъа яшавумда эки де Къаза нышда болма тюшген. Жагьил заманымда базалай хынжалланы артындан Оьр Къа занышгъа баргъанман. Ондан сонг арадан йыллар оьтюп, сени ата юртунг Тёбен Къа занышда да болгъанман. Онда мен дагъы да эки ёлдашым булан Абусупиян апенди ни артындан гелген эдим.

– Ону артындан нечик гелген эдигиз, ярай буса айтыгъыз, агъав, – деп тиледим мен тамазагъа, апендини уланы экеним ни айтмай.

– Бир уллу уьзюрю къуллугъу болма са, адам бир элден бир элге барамы?! Ай рокъда гьали йимик, бир-эки сагьатланы ичинде етишдирип къоягъан таксилер де, автобуслар да ёкъ заманда. Биз, уьч атлы, Шалиден эртен танг булан атланып, ар тындагъы гюн тюшден сонг Тёбен Къаза нышгъа гелдик. Абусупиян апенди бизин бек исси къаршылады.

– Инг башлап къайнар чайлар ичип, ёлда къавшалгъаныгъызны тайдырыгъ ыз, – деп, тула сумавардан чайлар тёгюп алдыбызгъа салды.

– Мени даим чайым бола. Бу языв-бу зув иш башын бек моютуп къоя. Заман заман чай ичип, башымны къарышгъа нын тайдыра турмасам, амалым ёкъ, – деп де, къошду.

Лакъыр эте туруп, чайлар ичдик. Сонг экинни намаз болуп, намазларыбызны къылдыкъ. Нечик чыкъгъаныбызны айт ма сюебиз, тек башлама кюй табып бол май турабыз. Абусупиян апенди де, бизге ялкъывлу болмасын деп, ондан-мундан лакъыр чыгъарып, Мычыгъышдагъы гьалланы ва олай да башгъа затланы со рай, тек биз нечик чыкъгъанны ва не къуллугъубуз барны атын чыгъармай. Къонакълар тез гетгенни сюе деп ойлашар деген пикру булан сорамай болгъан экен. Шону биз сонггъу лакъырдан билдик.

Бизин Шалини де ва хоншу юр тну да (тамаза о юртну атын да айтгъан эди эсим де къалмагъан) арасында бир тарыкъсыз увакъ затлардан душманлыкъ, оьчлюк башланып, эки де юрт уллу берекетсиз ликте тарып турагъанны англатдыкъ ва:

– Эгер де гележекде эки де юртну ара лыкълары шулай къалып, оьч люк узаты лып турса, биз бир-бирибизни къырып битдирип пастан салгъандай болажакъ быз. Абусупиян апенди, ярай буса, шонда гелип, маслагьат этигиз, бизип ярашды рыгъыз, – деп тиледик.

– Англайман, аявлу къонакъларым. Эки де юртгъа, сиз айтагъан кюйде, уллу къутсузлукъ къабунуп, балагь къобуп турмай буса, сиз алыслардан мунда гел мес эдигиз. Бусурман къардашлар! Сиз мени тюз англагъыз, мен онда гелмеге авурсына деп ойлашмагъыз. Айтагъа ным, шо иш, шонча уллу Мычыгъышдан оьтюп, магъа етип турамы? Мен билсем, Мычыгъышны ичинде де бар чы бек гьюрметли къартлар ва алимлер, – деди Абусупиян апенди.

– Тюз айтасан, тек олар не этсе де ярашдырып болмай туралар.

– Буса гелермен, Аллагь буюрса, бусур ман къардашлагъа болагъан къуллугъ убузну этмеге авур сынмасбыз. Тек бир ювугъума сёз бергенмен, тангала тюгюл, бирисигюн ону уьзюрю къуллугъуна ай ланмагъа. Сизин булан гелип къалып, огъар ялгъанчы болсам арив чыкъмас. Иншаллагь, эки гюнге бир зат да болмас.

– Ярай, Абусупиян апенди, нечакъы да ярай, гелемен деп сен бизин бек сю юндюрдюнг, Аллагь рази болсун сагъа, кёп савбол, баракалла, – деп, биз огъар ал гъышлар этдик.

Къуллугъубуз бажарылгъан сонг, биз ёлгъа тюшме сюегенибизни билдирдик.

– Ёкъ, гетмейсиз! Гече къалсагъыз, мунда гече ятма ерлер табулмас деп къоркъамысыз? Дагъы да къонакълар гелсе де бар, вёре, талчыкъмагъыз. Маркача намазгъа да аз заман тюгюл къалмагъан. Ал лагь буюрса, маркача намазыгъызны да, эртен намазыгъызны да шунда къы ларсыз. Тангала оьзюгюз сюйгенни этер сиз, атлардан да парахат болугъуз. Оланы гьайын этеген адам да бар, – деди ол ва:

– Гелме ихтиярыгъыз болса да, гьали гетме изну берилмей сизге, – деп иржайды.

Шолай бир гече оларда къалдыкъ, вол лагь, нече де адилли, берекетли ожакъ эди, адамлар сукъланардай.

– Сонг не болду дагъы, агъав? – деп со радым мен.

– Гьасиликалам, Абусупиян апенди оьзю айтгъан заманда Шалиге галди. Жу мамежитде къадибиз булан ва юртну жа мияты булан танышды, олар булан тюш намазны къылды ва тангала ярашыв лукъгъа бармакъ учун юртдан 30 абурлу ва гьюрметли адамны жыймагъа таклиф берди. Экинни намазгъа етишеген кюй де бириси юртгъа гетди. Онда да шолай юрт ну къадиси ва юртну жамияты бу лан ёлугъуп, олагъа да тангала ярашывлукъ сёйлешивлеге бармагъа абурлу-гьюрмет ли 30 адамны жыймагъа таклиф эте.

Артындагъы гюн Абусупиян апенди эки де юртну арасындагъы ёлну о якъ гъа да, бу якъгъа да бир йимик мезгил бар еринде шо вакиллени, 60 да адамны, жыйды. Ол бир сагьатдан да къолай пай хаммарланы яшавундан, Къуръандан, шариатдан, табиатдан, яшавдан терен маъналы мисаллар гелтирин, душман лыкъны-оьчлюкню къутсузлукълары, балагьлары гьакъда ва татывлукъну-до слукъну ниъматлары гьакъда пасигь тили булан мукъуятлы этип айтды. Ону терен маъналы сёйлевюне эки де якъны вакил лери авзун ачып тынгладылар. Абусупи ян апенди, алда ярашдырма къарагъан лар йимик, не болгъан эди арагъызда, не къалгъан эди деп, гетген-битген затланы хотгъап, эсги яраланы янгыртып-оьр чюкдюрюп айланмады.

– Муна гёресиз, душманлыкъ-оьчлюк бу пана дюньяда да, о герти дюньяда да оьртени-оту булангъы жагьаннем, дослукъ-татывлукъ буса адам оьзюнден тоюп болмайгъан, кёп ниъматлары булангъы женнет, – деп, оьзюню масла гьат сёзюн битдире туруп, Абусупиян апенди эки де якъны вакиллерини орта сында токътады ва:

– Аллагь-биллагь учун, ярашывлукъ гъа бир-биригизге къолларыгьызны бе ригиз, – деди.

Не о якъдан, не бу якъдан къолун уза тагъан гиши ёкъну гёрюп:

– Бусурман къардашлар, шай танны илбисни юрегин ял этмей, юреклеригизни енгип, къолларыгъызны бир-биригизге узатыгъыз, – деп, оланы да, бизин де енглерибизден тутуп тартып, къоймай къолларын алдырма башлады.

Эки де юртну вакиллери бир-бирине къолларын берип битгенде, ол бек сююнюп:

– Энниден сонг гьеч гиши шу эки де жамиятны арасындагъы яра шывлукъну бузса, шо къайсы якъ дан болса да, ба рыгъыз да, демек, о якъ да, бу якъда, шо адамгъа Аллагьны шайтангъа этген минг налатын берерсиз, – деп битдирди. – Муна шулай, Абусупиян апенди, эки де юртну арасында ярашывлукъ болдуруп, бизин арабыздагъы оьчлюкге ахыр салды ва къан тёгювлени даимликге токътатды. Ондан къалгъанлар, дос-къардашы гёр меген яхшылыкълар къалмасын, я Ал лагь! – деди тамаза.

– Агъав, сиз магъа не арив ёлукъдугъ уз! Мен мунда гелип не яхшы этгенмен, ёгъесе атамны гьакъында шу сиз айтгъан затланы бирин де билмеген кюйде къала жакъ эдим, – дедим мен сююнмекликден.

– Я, Абусупиян апенди сени атанг мы? – деди ол скамейкадан хозгъалгъан дай болуп, бирден мен бар якъгъа савлай къаркъарасы булан бурулуп ва магъа бек тергевлю къарап.

– Дюр, – дедим мен.

– Айтмассан! – деп, ол эки де къолун инбашларыма салды, – Я, балам Магьмут, неге айтмай турдунг гьали болгъунгча. Мен чи сагъа башынданокъ айтдым уью гюзде-эшигигизде болгъанымны. Уьйле ригиз жумамежитге ювукъда токътагъан эди, 50–60 метр болгъандыр аралыгъын да, оьзю де таш канзилери, темир тутул гъан чарлагъы булангъы эки къабат бина эди. Тюз айтаманмы? – деди тамаза, мен ден жавап къаравуллап.

– Тюз айтасыз, агъав, – деп, мен ону сё зюн гертиледим.

– Атагъызны тутуп, сюргюнге йибер генни ва ол онда гечингенни англагъан эдим. Анагъыз сама савму, къулум? – деп сорады ол.

– Тюгюл, анабыз да о герти дюньяда? – дедим мен.

– Къалгъанларыгъызгъа Аллагь сав лукъ берсин! Яшав шолай зат, Магьмут, гезиги етишген гете. Аллагьдан гелген къадаргъа рази болуп къалмасакъ, кюй ёкъ. Магьмут, сени илму булангъы кююнг нечикдир? Атагъыз чы уллу илму хазна эди. Мычыгъышча да яхшы биле эди, мы чыгъыш тилде китаплар да чыгъарды.

– Агъав, илму булангъы кююм нечик болсун, бизин къойдуму адашгъан таж жал тайпа ондан пайдаланмагъа?! Атам тутулгъанда магъа беш йыл бола бол гъан. Бизин, биринден-бири гиччи беш яшны, атасыз къойгъандан къайры, бары уьй малыбызны сыпкъырып алгъан, юртларыбызны чыгъарьп алып, канторлар этген. Биз хоншу чыгъып, башгъа абзар да бир уьйге тыгъылып яшама борчлу болгъанбыз. Тавушдан тайдыргъан. Биз гёрмеген не къалды? О замангъы гьаким лер, активистлер бизге, атасын оьлтюрген душмангъа йимик, къарай эди. Сайки, биз «халкъны душманыны» авлетлери биз. Атабызны китапханасындагъы ки тапланы арбалар булан ташып яллатгъан. Биз ге эсделикге сама бир китабын да къоймагъан, – дедим мен, тюнегюн-бири сигюн болгъан затгъа йимик талчыгъып.

– Кюстюнме къулум, Магьмут, яшав да не де бола. Къысмат биревлени шолай терсине сынай, болгъан затгъа болат бол ма терек, – деди тамаза

… Тёбенкъазанышлы алимни мычыгъ ыш халкъ булангъы байлавлукъларыны гьакъында айта туруп, ону мычыгъыш тилде уьч китабы чыкъгъанлыкъны да эсгерме тюшедир.

Къайырмас

Абусупиян, эки де башы китаплардан толгъан хуржунну инбашына артып, Жюн гютейге барагъанда, Бугленден оьтген сонг, арбачыдан къайры уьстюнде бирдагъы бирев олтургъан эки ат егилген атарба ар тындан ете. Югю булан яяв барагъан адам ны къоюп гетме намусу къабул этмей, олар арбагъа Абусупиянны да алалар.

Арбачы, арбасына минген тёбенкъаза нышлы экенни билгенде: Сизин юртда Абусупиян деп китаплар язагъан алим адам бар дей. Ону таный сыздыр? – дей.

– Таныйман, – дей Абусупиян да.

Тек ол оьзю бек йымышакъ сёйлейген, бек юваш, кукайсув гиши дейлер. Дюр мю? – деп узата арбачы сёзюн.

Бу гезик арбадагъы биревюсю гиши замп деп алып: