Абусупиян Апенди – уьмметни берекети

– Пагьмулу гиши рагьмулу, юваш, или якълы, исси, адамгъа жанын берип къой ма да къабул бола. Шо саялы кёплер олай гишини тюз англап битмейлер. Ону йы мышакълыгъын, исси сёйлейгенлигин кукайлыкъгъа гьисаплап къоялар. Воллагь, мен билсем чи ол сен айтагъан кюйде гиши тюгюл. Дюр буса, Темир-Хан-Шурада гьа ли-гьалилерде болгъан жыйында савлай Дагъыстанны башы болма сюеген гьоцоц лу Нажмутдинни эки сёз булан пысдыр мас эди. Ери гелгенде, сюе бусанг, ташдай къатып, эргиши сёзюн айтып болагъан, тюзлюк-гертилик учун, халкъ учун жа нын берме де къабул адам, – дей.

Шолай, ондан-мундан сёйлей туруп, арба Жюнгютейге етип, булар очарда гюп болуп токътагъан эренлеге салам бергенде: Хошгелдинг, Абусупиян! Хошгелдинг, Абусупиян! – болуп гетген. Арбачы шон да, Абусупиянны танып, эпсиз илыгъып:

– Я, сиз оьзюгюз болгъан экенсиз Абу супиян. Башында айтгъан бусагъыз яра маймы эди? – дей бети бишген мишикдей болуп.

Къайырмас, инивюм, талчыкъма. Айт гъан бусам, гемеге де минип, гемечи булан дав этеген кюй болар эди, – деп жава плангъан Абусупиян.

Башда илму кёкде гюн йимик

Абусупиян миллетини гележеги гьакъ да теренден ойлашагъан шаир, алим, те рен ойчу ва машгъур ярыкъландырывчу болгъанлыгъы бизге аян. Ол халкъгъа илмуну хадирин билдирмеге, ону дю ньягъа, яшавгъа тюз гёзден къаратмагъа бары гючюн, пагьмусун бакъдыргъан. Бу гьаракатында ол кёп четимликлеге, къар шылыкъ этивлеге ёлукъгъан.

Ону девюрюнде къазанышлыланы арасында бусурман илмуну охуп, къади деген оьр атгъа ес болгъанлар хыйлы бол гъан. Бырынгъы йырда:

«Къазаныш уллу шагьар,
Къадиси кёп къартындан», —

деп айтылгъанлыкъ да шогъар шагьат лыкъ эте. Ахыратны илмусундан къай ры илмуну охумагъан, дюнья илмуланы юреги къабул гёрмейген бир-бир къади лер дин илмуланы да, дюнья илмуланы да бир йимик теренден билеген Абусупиян ны яхшы англап битмейлер.

Шолай къадилени бириси:

– Абусупиян, сен билимли, гьакъыллы адамсан, тек яшлар дюнья илмуланы да охумагъа герек дегенингни арив гёрмей мен. Бу уьч гюнлюк пана дюньяда яша макъ учун илму негер тарыкъдыр? – дей.

– Тарыкъ, дин къардашым, тарыкъ. Гел сабурлукъ булан яхшы ойлашып къарай ыкъ. Дюнья илмуланы уьйренген халкъ ланы, мисал учун, ингилислени яшаву кёп алда, яшав даражасы кёп оьрде, демек, олар бек тынч ва бай яшайлар. Неге? Неге тюгюл де олар дюнья илмуланы охуп, оланы кёмеклиги булан, оьзлюгюнден юрюйген, масала, отну гючю, пусну гючю булан юрюйген машинлени яратгъанлар. Бизде минг гиши, минг ат этеген ишни, онда шо машинлер булан бирев оюнгъа йимик этип къоя. Уьч гюнлюк дюньяда да адамшавлу яшаса яхшы тюгюлмю? Сонг да, дюнья илмулардан магьрюм къалгъан, авамлыкъда къалгъан миллетлер янчы ла, зулмулана. Кавказны халкъларыны, ону ичинде Дагъыстанны халкъларыны дюнья илмулардан шолай пайы болгъан буса, масала орусланыки йимик тобу-топ ханасы ва олай башгъа савутлары болгъан буса, Аресейни – Николай пачаны зулмусуну тюбюнде янчылмай, эркинликде, оьз ихтиярында яшар эди.

– Абусупиян, айып этсенг де, сен ай тагъан затлар мени башыма гирмей.

– Сен чи дагъы, достум, гийирмеге сюймейсен. Сокъур тутса йибермес деп шо биргине-бир ахыратны илмусун тут гъансан, шу мен ай тагъан затлагъа агьа мият берип, англамагъа къарамайсан.

– Къарама хыялым да ёкъ. Сонг да, Абусупиян, сен къатын-къызгъа оху магъа, билимли болмагъа герек дейсен. Шо оюнгну лабокъ да эрши гёремен. Эсинге гелсе де, шону нечик айтмагъа боласан? Эретургъанда этегингден гьакъ ылы тюшюп къалагъан чюпюрек баш лагъа негер тарыкъдыр билим?! Эрине де гьалал къуллукъ этип, арив яшларын да сакълап, шоланы да тарбиялап турса, та манлыкъ этмейми шо къысгъа бутлагъа?!

– Этмей, къурдашым. Воллагь-биллагь этмей. Бир ойлашып къара оьзюнг, яшла рын да билимли тиштайпа яхшы тарбияла масмы? Шо уьй-эшикни де шолай тиштай па адам сукъланардай арив юрютмесми? Шо мен сизге айтып гетген гюнбатыш уьл келени халкълары мактаплар да ачып, къатын-къызгъа шо мен айтагъан кюйде би лим берелер, шо саялы да олар гьар якъдан бажарывлу, гьатта эренлени яннавурун ту туп, шо машинлени ишлетелер. Бизде буса, дагъы несин айтайым, бичип тигип биле ген тиштайпа юзден бир ёкъ.

– Абусупиян, бу ялгъан дюньяны гьай ын этмеге герек тюгюл. О бириси дюнья ны – герти дюньяны гьакъында ойлашма тарыкъ.

– Озокъда, къардашым, биз яратгъаны бызгъа мутиъ болмагъа, ол герсётген ёлдан юрюмеге герекбиз. Тек бу дюньядагъы за маныбызны да халкъгъа, элге пайдалы оьт гермек учун дюнья илмулагъа да тюшюн ме герекбиз. Бирдагъы айтаман, достум, дюнья илмулардан пайсыз къалгъан авам халкъ башгъа халкъланы тюбюнде янчы лып, ватансыз къалагъанын ва бир гюн ти ли-неси булан ер юзюнден тас болагъанны унутмагъа ярамай. Биз гележек наслула рыбызны гьайын эт меге герекбиз. Олагъа илмулу-билимли, оьр даражалы халкъла ны артындан етеген ёлну гёрсетмеге герек биз. Башда илму кёкде гюн йимикдир, – деп битдирген Абусупиян оьзюню сёзюн.

Тюз айтасан

Аресейде Октябрь инкъылабы уьст болуп пача тахдан тюшгенде Темир-Хан Шурадагъы, Гунибдеги, Хунзахдагъы ва Дагъыстанны олай башгъа ерлериндеги Николай пачаны асгерлери тозулуп, уьй лерине къайта. Шолайлыкъда Аресейни хахол этигини тюбюнде къалгъан Да гъыстангъа гьурият (эркинлик) геле. Тек арадан аз заман да оьтмей, 1918-нчи йыл ны январь айыны башында Дагъыстан да бек къыйынлы гьал тувулуна. Себеби де – шо Аресейни солдаты гетип, эркин лик тюшюп турагъан гюнлер тав ичинде Узун-Гьажи халкъны арасына бизге имам болмаса ярамай деп уллу хозгъавул сал гъанлыкъ ва шону булан пайдаланып, кёп къою-къотаны бар гьоцоцлу Нажмутдин асгери де булан Темир-Хан-Шурагъа ге лип, гючден Дагъыстанны имамы (башы) болма бек къасткъылып айланагъан лыкъ. Шу къыставуллу гьалгъа байлавлу болуп, январь айны онунда Дагъыстанны тахшагьары Темир-Хан-Шурада (гьалиги Буйнаксде) областной советни (вилаят шурасыны) мажлиси чакъырыла.

Мажлис юрюлеген бинаны алдындагъы майданда Нажмутдинни он мингден де ар тыкъ адамы булангъы асгери, эшикни ал дына ерли тыгъылып, тыкъма-тыкъ болуп токътагъан. Шагьарны ичи де чакъырыл май гелген савутлу адамлардан толгъан, Шагьарны халкъы: бусурман, орус, жугьут – бары да къакълыкъгъан, бек рагьатсыз лыкъда ва уллу хозгъавулда. Олар бу къара гючден оьзлени аманлыгъын сакъламакъ муратда, савутланывну ва сакълыкъ этив ню гьайында. Неге тюгюл де, тюртюшюв лер болуп, къалмагъар башланып, уллу къан тёгюлювлер болма имканлы. Чинкде си, чакъырылмагъан къонакълар гелгенли шагьарда низамсызлыкъ, пакарсызлыкъ, башалманчылыкъ ва урулар башлангъан.

Шо гюнлер шагьарны къадиси, базар да Нажмутдинни адамлары урлагъан ки ритни ва олай башгъа затланы гелтирип, Наж мутдинни онг къолу – Узун-Гьажини алдына ташлай.

Муна, шулай къара къалмагъарлы ва уллу гьарасатлы вакътиде бир-нече гюнлер гючлю тарт-соз булан юрюлюп турагъан Дагъыстан вилаят мажлисде арагъа салып ойлашмакъ учун, ахырын чылай бирдагъы керен имамлыкъны масъаласы салына.

Нажмутдинни байлыгъына алдангъан дурангили Ибрагьим къади булай дей:

– Сиз не сёйлейсиз?! Олай уллу алим Нажмутдинге муфтилик таманлыкъ эте деген недир? Муфтилик эсги пача гьуку матны заманында бусурманланы алдатма къурулгъан идара. Нажмут дин олай адам тюгюл. Ол шариатны валиси. Шариатдан бир англаву ёкълар айта огъар муфти деп. Нажмутдин муфти тюгюл! Нажмутдин – имам. Бирдагъы айтаман, ол – имам. Шуну сиз неге англамайсыз? Мунда бир гишиге бары да ихтиярны бермеге яра май деп айтып юрюйгенлер бар. Тюз айт майлар. Имам болгъан сонг, о шариатны гьукмуларын юрютмеге герек.

Магьаммат къади Дибиров огъар бу лай жавап къайтара:

– Сен не айтсанг да, биз огъар муфти деген атны багъыйлы гёрдюк. Башгъа ат огъар ошавсуз. Нажмутдинге имам демеге ярамай. Имам тюрлю-тюрлю бола: юр тну имамы, намазны имамы, шагьарны имамы. Нажмутдин буса ругьанилени башы. Чинкдеси, имам болма тийишли гиши артына сирив-сирив этип асгерлер де салып гелип, халкъгъа къара къоркъув да берип гючден болма айланмай.

Эрпелили байлардан бириси ер еси Даниял Апашев де булай бек уста кюйде сёйлей:

– Муна, сав жуманы узагъында юрю люп турагъан мажлисде бир нече керен урунуп, имамлыкьны масъаласын чечме ге бажарылмай тура. Озокъда, Нажмут дин биз айтагъан кюйде гелмеди. Кёп ас гер булан гелди. Сиз айтасыз, шариатда имамлыкъ ярамай деп. Балики, бир уллу зарал гележек буса, шариат да бир затны, дурус-гьакъ тюгюл йимик затны яратып къоймасмы экен?

Апашев сёйлеп битгенде мажлисни юрютеген раис (председатель) Къадиев Тажутдин онда олтургъанлагъа:

– Дагъыстан алимлени арасында им амлыкъгъа къаршы гишилер бармы?

Кимдир? – деп сорай, Абусупиян апенди олтургъан еринден эре туруп:

– Бар. Мен къаршыман. Дагьыстангъа имам тарыкълы тюгюл, – дей.

– Далил булан айтамысан яда оьзюнг булай айтамысан? – деп сорай мажлисни раиси Абусупиян апендиге.

– Бирдагъы къайтарып ва ташдырып айтаман: имам бир де гьажатлы тюгюл. Дагъыстанда имам сайламакъ гьарам. Да лил де инамлы шариат китаплардан гёр сетип айтаман, – деп ол бир-нече кита планы атларын эсгере, гьатда бетлерине ерли айтып бере ва оьзюню сёзюн исбат эте туруп булай узата:

– Шо китапларда дюньяда бирден къай ры башгъа бусурманлагъа имам болмагъа ярамас дей. Бизин имамыбыз гьалиге Сол тан. Имам тарыкълы болса да, Нажмут динде биз имамлыкъны шартларын да бирдокъ да гёрмейбиз. Сонг да тюз англа! Мен шариат булан имамлыкъ ярамай дей мен. Бизин шариат бусурманлагъа бютюн дюньяда бир тюгюл имам болмагъа яра май деп загьир (ачыкъ) эте. Бизин дёрт де мазгьапны алимлери айтагъан зат шо. Эки имам ярар деп айтагъан китаплар да бар. Арада денгиз болуп, кёмек, сурсат етиш мес йимик буса. Масала, муна шу Шурадан чыгъып, ари-бери айланмай тюз Маккагъа багъып юрюген гиши денгиз де ген затны гёзю булан да гёрмей, Маккагъа барып етише. Бакуден чыгъып тюз Истамбулгъа юрюйген гишиге де арада ден гиз ёкъ. Къа ра денгиз онг якъда къала. Иш булай бол гъан сонг, бусурманланы Истамбулда бир имамы бар туруп, Дагьыстанда бирдагъы имам ярамай. Гьарам зат! Солтан, бизден де кёп йыракъ токътагъан Макка-Мадина ны имамы болуп, къолунда сакълап тура. Гьасили, шариатны билеген гиши Дагъы стангъа имам герек деп айтмас. Биз герти алимлер бусакъ шариатны ахкамларын тюз кюйде англамайгъанлагъа малим эт меге борчлубуз.

Дин къардашлар! Гьа сили, шу мен имамлыкъны гьакъында айтагъан зат лар барысы да шариат китапларда бар. Шариат ны билеген алимлер нечакъы излесе де, китапланы ичинде мундан башгъа зат ны тапмажакълар. Бу бир де яшыртгъын зат тюгюл. Гюн йимик загьир зат. Муну хилапына сёйлейген гиши ил муну те рен билмейген гишидир. Яда оь зюню башгъа бир мурады болмагъа герек.

Мажлисни раиси Тажутдин Къадиев ачувлу кюлеп:

– Олай буса бизин имам Шамиллер бил мей юрютген экен оланы ишлерин? – дей.

– Биревлер бир затны этген деп, олагъа къарап, ол ишни этмеге ярамай. Китаплар булан оьлчемеге герек бола. Оланы иши бизге гьужжа (далил) тюгюл. Бизге гьужжа китаплардагъы зат. Олай болса да, Шамил ни заманы башгъа, гьалиги заман баш гъа. О заман гелген орусланы къасты бизин вилаятыбызны къолгъа алмакъда, оьзлер гьаким болмакъда эди. Гьалиги орусланы буса олай къасты ёкъ. Шамилге имам де мек – яревкелени иши болма герек. Оьзю Шамил имамман деп айтмагъан буса да ярай. Истамбулдагъы имамгъа кагъыз язып, ондан изну булан юрютген болма да ярай. Гьали не болса да, оьзю этген затгъа ол жа вап бере, биз этген затлагъа Аллагьу Тааланы алдында бизге жавап берме тю шер, – деп токътатгъан Абусупиян апенди мажлисни раиси Тажутдинни де.

Баягъы Нажмутдинни сюркюччюсю, дурангили Ибрагьим къади Абусупиян апендини къаршысына сёйлеме чыгъа, тек далиллер гелтирме болмай, бош ём макъны сёйлеп олтура.

Сонг Улакъаев Мустафа къади, жюнгю тейли Юсуп къади ва оьзге тюрлю алим лер Абусупиян апендини сёзюн гертилеп сёйлегенлер. Чинкдеси, шо вакътилер Абусупиян апенди гьоцоцлу Нажмут дин тутгъан ёл тюз тю гюл экенни исбат этеген макъалалар да чыгъаргъан болгъан. Имам бол ма гьасиретлигинден оьлюп барагъан Нажмут дин, мурадына етмеге Абусупиян апенди оьзюне бек тогъаслыкъ этип тура гъангъа яв юреги ярылып:

– Гьей, Акайны уланы, аста къой, – деп ачувлу башлагъанда Абусупиян ону шос сагьат бёлюп:

– Биринчилей, мен къазанышлы Арс ланбек Акай къадини уланыман. Экин чилей, мен ону уланы экенге оьктем болсам тю гюл илыкъмайман. Тарыкъ болса, шону уланы экенимни тёш берип ай тып да боламан. Уьчюнчюлей, сен Нажмут дин, оьзюнг аста да, алаша да къой, – дей Абусупиян апенди.

– Сен мени гьали де танымайсан, – деп давам эте Нажмутдин сёзюн.

– Воллагь, таныйман писти-пистин ге ерли. Бир ашавда бир къой ашайгъан, гётерип салмаса атгъа минип болмайгъ ан, туздан толгъан харал къапдай бо луп, атны сыртын чёкдюрюп, сындыра къоягъан гьоцоцлу Нажмутдинсен, – дей Абусупиян сабур кюйде.

– Сен мени булан эришме. Бил, мен – денгизмен, сен – кёлсен. Макъалаларынг булан не оьрлюкге етдинг? – дей Наж мутдин бирден-бир къарсалап, шайтан лы гишидей акъырып – къычырып.

Абусупиян апенди буса бир де къарса ламайлы, гьамангъы саламатлыгъы булан огъар гьазиринде:

– Сен де бил, Нажмутдин, гьакъыллы, авлия деп башгъа биревню де мангалайы на язылып болмай, адам авлиямы, гьакъыллымы сёзюнден билине. Шунда сени авзунгдан чыкъгъан сёзлер, сен оьзюнгню оьзгелерден оьр гёрегенни исбат этди. Шо буса бизин ислам динде, шариатда лап да сёгюлген къылыкъ. Демек, сен имам бол ма тийишли адам тюгюл экенлигингни оьзюнг ашкере аян этдинг. Сонг да, сен тюз айтдынг, Нажмутдин, сен – денгиз сен, мен – кёлмен. Тек сен бирдагъы бир зат ны бил, сени сувунгну бирев де ичмей, мени кёлюмден буса бары да халкъ пайда лана, – деп жавап бере Абусупиян апенди. Оланы арасында булай сёз болгъанны эшитген тёбенкъазанышлылар энни гьо цоцлу Нажмутдин оьзлени юртлусун гьы зарламагъа башлар деп гьалекленгенлер. Сонг булай чара гёрюлген: Абусупиянны якъламакъ учун савутлангъан адамлар, ону уьюню ювугъундагъы къабурларда яшынып, бир жуманы узагъында къара вул этип тургъанлар.

Утдурдум