Бабалардын жанырыгы

– Барып карачы баягы чаар кулундун ?н? угулат, эмне ал ушул т?нд? бизге жете келдиби,– деп кеп салды. Жигит бир топ жерге к?з ж?г?ртс?, аттардын жанында баягы чаар кулун турган экен. Чо? жылкылар кулунду тегеректеп алып, аны эркелеткенсип ж?н?н?н жалап жуктап жаткан экен. Карбоз кайра келип, чаар кулунду аттардын жанында турганын айтты. Баардыгы та? калышты. Т?нд?г? жырткычтардын ?н? кайдан угулду, бул жерде арбактардын м?рз?с? жокпу деп шекшиништи. ?н жок алар бир нерсе ж?н?нд? ойлонуп жатышты.

Сопу-садык ?т?п, т?н жарымы башталып, жылдыздар суюлуп кирди. Анан эле бир аз туруп толук кара?гылык кетип, жер ак шам болуп, чыгыш жак алоо жаркырап к?н чыкканга камынды. Эртеси жолочулар эрте туруп караса чаар кулун жылкылардын арасында турган экен. Алар кулун ж?н?нд? эч нерсе айтышкан жок. Кулунда бир касиет бар экенин сезишти. Тамактанып, тиш какшаткан муздак булактан суу ичип сапар жолго аттанып кетип баратышты. Ошентип бир канча к?н-т?н тынбай ж?р?п отуруп Т?пк? жете келишти. Артынан баягы даакысы т?ш? элек чаар кулун ээрчий келди. Туугандар солтолордун сыйына аябай ыраазы болду. Алар солто эли элдин тогу деп мактап жатышты. Торгой атанын Бакал деген к?л?кт?рд? таптаган саяпкери бар эле ал жылкы сырын мыкты билген адам болчу. Анын атасы да саяпкер болуп, бул ыйык кесипти ошол атасынан ?йр?нг?н экен. Ал жылкы таптоонун к?п ?н?р?н билип аны башкаларга айтчу эмес. Торгой атанын да мыкты к?л?кт?р? бар эле. Мисалы: «Желжетпес», «Торкашка», «Торуайгыр», жана башка к?л?кт?р? болгон. Ал эми «Алатуяк», «Арчатору» деген жорголору дубанга таанымал эле. Саяпкер чаар кулунду карап аябай та? калып кубанды:

– Торгой аба солтолордун белегине ырахмат сизге ченемсиз к?л?к берген тура.

– Эмне берген жорголорунан к?л?к чыгабы?

– Жок кеп андан эмес, мен бобу даакысы т?ш? элек чаар кулун ж?н?нд? айтып жатам.

– Ал эмне экен, ошондон кантип к?л?к чыксын даакысы т?ш? элек бир ж?д?? жаныбар тура – деп Торгой ата та? калды.

– Жок аба бул убагы келгенде буга эч бир к?л?к караандабайт, бул жаныбар ч?л жылкысы менен к?л жылкынын ортосундагы аргын жаныбар тура, мындай к?л?кк? эч бир баатыр о?ой менен ээ боло койбойт.

– Анысын кайдан билдим, мен бир ж?н эле ж?д?? кулун экен деп ойлогом, артка калтырсак да калган жок бизден калбай ээрчий келди. Жарыктыктын сызылып чыккан ?н?ч?. Мен муну талаада ?л?п, тарпын каргы-кузгун жейт го деп ойлогом.

– Мен к?л?кт?рд?н сырын жакшы билем. Манас баатыр жаралганда ага тагдыр Аккула жаныбарды, Алманбет баатыр жаралагнада уй куймулчак Саралыны, калмактын ханы Ко?урбай бул д?йн?г? келгенде канаты бар Алгараны, Жолой д?? бул д?йн?г? келгенде Ачбууданды, Т?шт?к баатыр бул д?йн?г? жаралганда с?йл?й?н десе тили бар, адамдан артык акылы бар Алла Таалам Чалкуйрукту берген экен. К?л?к аты жок баатыр мекен чегин коргой албайт. Балким сизге жаратканым ушул даакысы т?ш? элек ж?д?? тайды ыйгарса керек,– деп эк?? те? боору эзиле к?л?п калышты. Эртеси Торгой ата ?з?н?н Ч?йг? аман-эсен барып келгенине жана чаар кулунга арнап ак боз бээ чалып, эл чакырып бата алды.

Он к?нд?н кийин саяпкер Бакал даакысы т?ш? элек кулунга кам к?р? баштады. Анын даакысы т?ш? элек ж?н?н жулуп таштап, котуруна дары сыйпап айыктырды. Аны эл к?рб?с тоонун т?б?нд?г? ??к?рг? алпарып таптап жатты. Эки жылдын ичинде эле береги жаныбар ат жетпес укмуш к?л?кк? айланды. К?л?кк? «Закым» деген ат койду. Ал ж?н?нд? элде мындай ыр жаралды

К?п жолу т?шт? э? алыскы жарышка,

Адамдан эст?? акылман жаныбар.

Марыбай чуркап берген алыска,

Ма?дайында к?й?п турган шамы бар.

Чаар бууданга б?т калайык к?з салган,

Баатыр жанга кайыбынан кабылган.

Ойноок атты «Закым» деп атады,

Ошол бойдон «Закым» болуп аталды.

Закым к?л?к кайып болгон жаныбар,

Анын эки капталында канат бар.

Алыс жерге закым болуп тез бараар,

Анын да?кы б?т ааламды аралаар.

Карылар айтчу экен «Кээ бир баатырга энчини т?р?лг?нд? эле берилет экен. Торгойго Жаратканым энчини ?т? кеч берди», деп, анткени ал «Закым» деген к?л?кк? ?т? кеч жетпедиби. «Закым» деген к?л?к мезгил менен жарышып закым болуп турду. Анын саяпкери дагы аябай талантту адам эле. Ал ат тапаганда ?з?н?н ичкен ашын жерге таштап салчу. Ал адам к?н-т?н тынымсыз иштеп жатты. Ошонун натыйжасында к?п жылдар боюу «Закым» деген к?л?кк? ат жетпей турду. Чо? аш тойлордо эл алыс жактан «Закым» к?л?кт? к?р?ш ?ч?н атайын келишч? экен. Элде «Закым деген к?л?г? бар Торгой баатыр» деген анын ысымы алыска тараган тура. Да?азалуу байлар биринчи келген к?л?кк? к?п жылкы, беш ж?з койду берген к?нд?р? болуптур. Ал тиягы Нарын, т?нд?г? Казактарга чейин барып башкы м?р?йд? утуп келген к?нд?р? болгон экен.

***

Эми калмактар кутура баштады. Алар кыргыз жерин к?лд? ээлеп алгысы келди. Ошол ?ч?н тынымсыз ууруга же чабуулга ?т?п жатты. Торгой ата элди коргоодо Ч?йл?кт?рд?н к?рг?н ар кандай ?н?р менен ыкмаларды жигиттерине ?йр?т?п аларды чабуулга даярдай баштады. Эмки кезек калмактарга келди. К?ч? кетсе да бирин-экин кыргыздарды чаап ж?д?т?п жиберди. Ошондо Торгой баатыр ар кайсы жерден чо? кошуун курады. Аларга кылыч чаап, найза сайганды, жаа атканды э? жакшы ?йр?тт?. Акыры салгылашууга калмактан Кутунай д?? баштаган кошуун келди. Салгылаш Каркыра жайлоосунун жанында чо? дайранын т?нд?к тарабында т?з жерде болмой болду. Эки жоо бир-бирине кек сактап катуу турду. Айрыкча калмактардын к???л? жаман кыргыздарды к?лд?н с?р?п салып, касиетт? жерди ээлеп алгысы келет. Эки кошуун бир-бирин карап турат. Бир кезде калмак тараптан бир жигит Торгой баатырга чаап келип:

– Торгой баатыр Кутунай жекеге чыгууну каалап жатат,– деди.

– Макул ошондой болсун баатыры?арды камдагыла!

Калмак тарап кичине буйдала т?шт? да, анан Кара аргымагын каргытып бир?? чыкты. Кебетеси д?? сыяктуу чо? адам, аты да ыргыштап токтоно албай турат. Кыргыз тарап кичине сестене т?шт?.

– Калмактын кайсы баатыры, денеси э? эле чо? экен?

– Каапыр кебетеси суук, такыр башкача тура.

– Бул ким ия?

– Ой, бул калмактарды баштап келген Кутунай алптын ?з? тура.

Кыргыздар кимиси чыгаары белгисиз жымжырт болуп калышты.

Калмактар катуу кыйкырып:

– Жабуу, жабуу, жабуу,-деп ?н чыгарып жатышты.

Ошондо Торгой баатырга Шыгай баатыр аты менен келип:

–Торгой аба Кутунайга каршы мен чыгайын,– деди найза кылычын кармалап.

– Кой болбойт тиги тараптын кошуунду баштап келген баатыры чыгып жатса, мен быякта турганым болбойт, мен силерди баштап келгем мен чыгам.-деди да, аттан т?ш?п, басмайлын, к?м?лд?р?г?н бекемдеп, кылыч, найза, чокмор, калканын кармап жаныбар Закымга минип, Кутунай тарапка куюундаткан тейден кетти. Кырыгыздар:

– Кыргыз!

– Кыргыз!

– Манас!

– Манас!

– Торгой!– деп ?н чыгарып жатты.

Эки баатыр кармашканга ?тт?. Алар бир пас с?йл?ш?п калышты.

Торгой баатыр Закым аттын ?ст?нд? туруп, кезекти Кутунай алмай болду. Кутунай баатыр Кара аргымагынын ?ст?нд? Найзасын мелжите мээлеп, Торгой баатырга каршы келатты. Торгой баатыр калканын белендеп, найзасын Кутунай тарапка каратты. Кутунай к?ч менен урууга камынды, ошол кезде калмактын найзасын калканы менен тосуп, албарс кылыч менен найзаны чапты эле найза кылычка туруштук бере албай б?л?н?п кетти. Анын ?ст?н? Закым жаныбар да буйт берип секирип кетти. Кутунай багытынан адашып, найзаны жакшы ура албай калды. Эмки кезек Торгой баатырга келди. Кутунай д?? кара аргымактын ?ст?н?нд? куралдарын белендеп турат. Торгой баатыр найзасы мелжите мээлеп катуу чаап келатты. Кутунай калканын жакшы тоскон эмес экен найза калкангы тийип, анан с?р?л?п барып, Кутунайдын о? каруусуна сайылды. Калмак аз жерден аттан кулап кете таштады. Анан барып боюн т?з?д?. Бирок калмактын о? колу жакшы к?ч бербей калганы байкалды. Торгой баатыр ошону билип эми чабуулга катуу ?тт?. Калмак дагы алынын келишинче коргонуп жатты. Бир кезде Торгой калмактын о? колун кыя чапты да карууга катуу уруп калды. Калмак ат ?ст?нд? тура албай тоодой болуп кара аргымактын ?ст?н?н кулап т?шт?. Торгой баатыр калмакты аяп тийген жок. Ошол кезде кыргыз кошуун «Манас!», «Манас» деп ураан чакырып чабуулга ?тт?. Кутунайдан айрылган калмактар эмне кылаарын билбей качып калды. Кыргыздар жете келип калмактарды ат ?ст?н?н торойто чаап жатты. Иши кылып кыргыздар далай калмакты аттан оодара сайып, аябай алын кетирип салды. Калмактар жан айласы кылып качып калышты. Ошол майданда бир топ калмак каза болуп, далайы катуу жарадар болду. Береги чабуулдан кийин калмактар такыр баш к?т?р? албай калды. Анын ?ст?н? алардын биримдиги жок сандалган калмактар ар бир коодо ?з турмушун ?т?п жаткан эле. Ошол майдан ошол болду.

Эмки кезек казактарга келди окшойт. Чек арада турган казактардын жигиттери кутуруп, кыргыздарга каршы аттанып, жылкыларын айдап кетип турду. Бир канча жолу Торгой баатыр: – Бир тууган элбиз, биз силерге тууганбыз, тили- дилибиз бир,– деп далай жолу эскертти. Бирок казактардын к?пк?н жигиттери к?н? турган эмес ансайын к?ч ала баштады. Ошондо Торгой баатыр кырк жигити менен жылкыны кайтарууга алды. Ай кара?гы т?н. Торгой баатырдын жигиттери к?р?нб?й жылкы четинде куралдарын алып даяр турушту. Бир кезде аркы жактан топ караандын келе жатканын к?р?шт?. Жигиттер бир-бирине кабар беришти. Казактар ?н сала жылкыларды кууп киришти. Даяр турган жигиттер чокмор менен казактын жигиттерин торойто чаап аттан кулатып жиберишти. Жыйырмадай жигит келиптир анын жетидей эле т?н жамыа качып житип жоголду. Торгой баатыр жылкыларды кайра адап келип, казактын колго т?шк?н жигиттерин чыккыс кылып бекем жыгач ?йг? камап салышты да кароолду бекемдеп койду. Эртеси эле т?шт? бир айгыр ?й?р жылкыны айдап казак баатыры Элдос Торгой баатырга келип, башын ийип кечирим сурады. Торгой баатыр:

– Канча жолу айттым, силер эмне калмак болуп кетти?ерби, тили- дини бир эл экенбиз, бир?? укса эмне дейт,-деп Элдос баатыр тарапты уяткарды. Жыгач ?йд?г? жигиттерди бошотту. Пейли кенен Торгой баатыр жылкынын этин салып Элдос баатыр тарапты жакшы коноктоп, айдап келген айгыр ?йр?н албайбыз деп кайра берди казактар ырахмат айтып уят болуп кайра кетишти. Ошентип баардык эл менен достукта жашап кыргыздардын жашоосу жакшы ?т?п жатты. Ошол иш ошол болду. Андан башкача болгон жок.

***

К?нд?рд?н биринде Торгой ата ойго батып, санаасына бир нерсени салып ж?рд?, «жЖашым да ?т?п баратат, кокус к?з?м жумулуп кетсе, балдарым мал талашып элге-журтка кеп болбосун»– деп балдарына анча-мынча жыйган д?йн?с?н б?л?п бер??г? шашылды. К?нд?рд?н биринде ал балдарын жанына чакырып кемпиринин к?з?нч? айтты :

– Т?р?кочкор чо? атам ?л?п, андан жалгыз Куржун т?р?лд?, атам мени канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай жакшы ?ст?рд? анысына ырахмат. Атам мени акылдуу уулум дап э? жакшы к?рч?. Бир олуттуу иш жасаарда менин менен ке?ешип калчу жарыктыгым. Ал балдарын «Б?лт?р?кт?р?м» деп эркелетер эле. Элде «Карынын кебин капка сал, улуунун кебин угуп ал» деген асыл макал бар эмеспи. Колумда бирин-экин байлык турат, к?з?м ?т?п кетсе, балдарым мал талашып элге-журтка уят болот. Жашым улам ?йд?л?п баратат ошол ?ч?н энчи б?л?п берейин,– деп демиккенин басып токтолуп калды. Анан бир паска эс алды да: