Болмаған балалық шақ

– Хе-хе хе, олар найман дейсi? ?ой?!.

– На?ыз найман екен! Т?рлерi сiзден айнымайды!

– ?й, бар бол, иттi? баласы, таппайтыны? жо?…

Мiне, к?рдi?iз бе?! Мен жеген к?мпит я пiр?ндiк, iшкен лимонад пен балм?зда? ма?ан ?здiгiнен ?зенмен а?ып, жа?быр боп аспаннан ??ламайтын, тегiн келмейтiн.

Б?л «мiнезiмдi» бiлiп ал?ан а?айын к?н ара менi? ??гiмелерiмдi ты?дау?а ?жепт?уiр дайындалып келетiн. Мен де оларды? к??iлдерiн ?алдырмау?а тырысам. ?й?ы?а кетерде, жа?а хи?аяларды ерте?гi к?нге дайындап жатамын. Ол ?шiн, менi? бала миым ?дайы ж?мыс iстеп т?ратын. Жа?а «?ыры? ?тiрiктi» ойлап табу о?ай деймiсiз?! Ол бiр бес минутта айта салу?а келмейтiн к?рделi ж?не маша?атты ж?мыс. Елдi мезi етпеу ?шiн айтыл?ан ??гiме ?айталанбауы тиiс. Оны? ?стiне, айтылып отыр?ан о?и?аларда ?исын болу керек. Бiр жерден сондай д?ниелердi о?ып алып, со?ан ?з жанынан бiрде?елердi ?осып, ш?быртып айта беретiндей, мен б?л уа?ытта ?лi хат тани ?ой?ам жо?. Естiген-бiлгенiмнен ??растырам да, о?ан ?з ойымнан адамны? а?ылы жетпейтiн «деректердi» ?осып, ?демiлеп т?зды?тап, д?мдеп беремiн. Сонды?тан мен т?ттi-м?ттi мен сусындарды ма?дай тер, адал е?бегiммен алатынмын.

***

?иял-?ажайып ??гiмелер мен ?зiм ойдан ?иыстыр?ан ертегiлерiмдi айтып тап?ан н?па?амны? те? жартысын мiндеттi т?рде нау?ас а?ама ?келiп берем. Ол ?з кезегiнде ма?ан сал?ан суреттерiн сыйлайтын.

А?амны? аты – Данышпан.

Менен екi жас ?лкендiгi бар. На?ашыларым оны «?аршадай боп алып ?лкен кiсiлердi? ??гiмесiн айтатын», – деушi едi. Ту?анынан м?гедек боп ?ал?ан Даныш, к?н?за? отырып сурет салатын. ?немi ?аба?ы т?йiлiп, ?лденелердi ойлап отыратын. Мен оны? сал?ан суреттерiне с?йсiнушi едiм. Бiрде ол ма?ан д?птердi? бетiне салын?ан г?лдi? суретiн сыйлады. Шетiне «Бауырым А?беренге а?асы Даныштан», – деп жазып ?ойыпты. Оны мен хат таны?ан кезде о?ыдым. Мектеп т?гiлi, балаба?шаны? табалдыры?ынан аттама?ан а?ам сол кезде ?здiгiмен ?ара танып, о?уды ?йренiп ал?ан. ?лгi суреттегi г?л тап бiр тiрi г?л сия?ты едi-ау. ?лi есiмде, жататын кереуетiмнi? басына iлiп ?оятынмын. Та?ерте? оян?ан кезде а?ама: «Д?кай, ?арашы, сен сал?ан г?л жел ?тiнде т?р?андай ыр?ала билеп т?р!» – деп та??алатынмын. Ол со?ан м?з болушы едi… Ал, мен болсам, ол суреттi жо?алтып алдым. ?лi к?нге дейiн суреттi са?тай алма?аным есiме т?ссе, ?зiмдi ж?ндей т?темiн.

Данышпанны? дертi – ?ар?ыс ат?ыр КСРО-ны? басшылы?ы жаса?ан Семей полигоныны? зардабынан пайда бол?ан ауру. ?кемiз Ш?бартау ауданыны? тумасы бол?анды?тан, сына? полигонына жа?ын жерде туып-?стi. Тiптi, оны? ?мiрден ерте кетуi де осы ядролы? сына?тарды? салдарынан болды деп ойлаймын. Атам (ол кiсi жайлы алды??ы б?лiмдерде баяндайтын боламыз) айтып отыратын: бала кезiмiзде Шы??ыстау жа?тан алып са?ырау??ла? секiлдi жалын к?терiлгенiн талай к?ргенбiз. Сосын ?ораны? т?бесiне шы?ып алып жарылысты ?ызы?таймыз деп, бiрнеше бала жалбырап к?тiп т?ратынбыз. П?ленбай ша?ырым жерде ?лгi к?л мен оттан жарал?ан ажда?а к?кке к?терiлгенде дем арасында бiз т?р?ан ?ораны? т?бесiне бiр ?уатты тол?ын жетiп келетiн. Жетiп келетiн де, дауыл со??андай екпiнмен бiздi ?ораны? т?бесiнен домалата ??лататын. Бiз со?ан м?з боп к?лiп жатушы едiк. Кейiн зардабын ?бден тартты? ?ой, – дейтiн.

Есiмде, жаз шы?са, атамны? бет-ауызы ?ып-?ызыл боп б?ртiп, к?зi жабылып, ж?зi к?п боп iсiп, т?рi ??быжы??а ??сап кететiн. Атамны? бiз ?шiн ?йреншiктi б?л бейнесi к?зге дейiн жал?асып, бiртiндеп ?айтатын. Ядролы? сына?тарды? зардабы т??ым ?уалайды деп о?ы?ам. Сол апайым екеумiздi айналып ?тiп, Данышпан?а келгенде аяушылы? танытпапты. Кейiн естiдiк, ?кем к?зi тiрiсiнде Данышпанды М?скеуге апарып емдетем деп бiраз ?рекеттенiптi. ?кiнiшке ?арай, ?лгермедi. Ол ?шiн сал?ар кезекке т?рып, ?ол жетпес квоталар алу керек екен, ?ыс?асы, маша?аты к?п шаруа дейдi. ?лде сол кездi? ?ан??йлы саясатыны? ?станымы бойынша д?рiгерлер полигонны? ?серiнен м?гедек боп ?ал?ан балаларды эксперимент ретiнде зерттеп, ?дейi емдеуге асы?па?ан шы?ар. Ол жа?ы ма?ан бейм?лiм. Бiра? ж?рек ??р?ыр соны сезедi. ?кемiздi де ?кiмет жыл сайын шипажай?а жiберiп, ?немi анализ алып отыратын деп айтатын шешемiз… ?кей кеткен со?, Данышпан кiмге керек?! Шешемнi? т?рi болса – мынау. Мынандай жа?дайда ауру баланы емдетпек т?гiлi, арты? ?имыл жасау?а жа?дайы жо?, туыстарын паналап отыр.

***

А?ам екеумiз дос едiк.

Жазды? бiр ысты? к?нiнде Данышпан екеумiз су?а шомылайы? деп ?йдi? iргесiнде а?ып жат?ан ?зенге барды?. Сол к?н есiмнен еш кетпейдi. Адам боп е? ал?аш?ы рет ?зенге шомылу?а келiп т?рмыз. Суда ж?зудi бiлмесем де, ?зенге ?деттегiдей бiрiншi боп мен ?ойып кеттiм. ?ойып кеттiм… ал ая?ым жерге тимей ?алды. ?зенi бар болсын, м?ндайда малтуды бiлу керек екен ?ой! Оны кiм ойла?ан? Адам тере? су болса батады екен, бат?ан со?, т?ншы?ады екен, оны бiзге кiм айтты дейсiз. Ал т?ншы?! Ал тыпырла! Ал жанталас! Д?ние шырк?белек айналып бара жатты. А?ам менi? батып жат?анымды ??ты ?ой деймiн, «?й, ?й» деуге ?ана шамасы жеттi.

Суды? т?бiне бiр кетiп, бiр шы?ып ?алыт?ыдай ?алтылда?ан мен жа?ада шырылдап ж?рген а?амды к?рем. Бiр кезде Данышпан су?а дiр-дiр етiп, киiмше? т?стi, ?йтеуiр. ?олымды берiп ?лгердiм, ?зiне ?арай тарта бастады… Жаным ?алды. Жа?а?а ?алай шы??анымызды бiлмеймiн, су ??сып жатыр екем.

А?амны? ал?аш?ы ж?не со??ы ?рыс?аны сол болды. Бiрде?енi б?лдiрiп ?ойса?, на?ашы апамны? айтатыны бар: «?азiр iшi?нен iшегi? шы?ады, б?лем!» деген. Данышпанны? да еститiнi сол ?ой, ма?ан ыза боп т?рып, «су?а неге секiресi?? Жа?а?а жа?ын жерге т?спейсi? бе! ?не, т?ншы?ып едi?, iшегi? шы?айын деп т?р, ?ара ?не, iшi?е!» – деп ай?айлады. Ішек туралы ??гiме естiлiсiмен мен ба?ырып ?оя бердiм. А?ам ?зi ?кiнiп ?алды ?ой деймiн, ж?гiрiп келiп, менi ??ша?тай алды. Ж?рек дегендi ?ойсайшы, туыс ??ша?тан ерiп кете жаздады ?ой сол кезде.

Онсыз да ?кемiз ?айт?алы iштей ?амы?ып ж?рген екеумiздi б?л о?и?а ерекше тол?ытты ж?не ?атты жа?ындастырып жiбердi. Бiрге жылады?. Данышпан менi ерекше мейiрiммен ??ша?тап алып, а?а болып ж?батты. Жа?ада ??ша?тасып, ?за? отыр?анымыз есiмде. Ой, Алла-ай, десе?шi, сол кезде Данышпан бар-жо?ы жетi жаста?ы бала екен ?ой…

***

Данышпан к?бiнесе ?йде отырады. Сурет салады, ежiктеп кiтап о?иды. Одан ?алса, теледидарды? алдында шо?иып, ?лкен адамдар к?ретiн фильмдердi тамашалайды. Мультфильм дегендi к?рiп отыр?анын бай?амаппын. Данышпанды ту?ан-туыс жа?сы к?ретiн. ?лкен кiсiлермен шай iшiп отырып, ойлы жанарын арлы-берлi аударып, ?лкендердi? ??гiмесiн м??ият ты?дап отыратыны ?лi к?з алдымда. Бiздiкi не? Бiздiкi сол нан?а майды жа?ып жiберiп, ?стiне ?антты сеуiп жiберiп, о?ыра тиген б?заудай дала?а атып шы?ып, жын со??андай шап?ылай беру, шап?ылай беру.

Денсаулы?ы жа?сы, зырылдап т?р?ан бала?а даладан бас?а не керек?! Ал а?амны? дертi о?ан ондай м?мкiндiк бермейтiн. Соны т?сiнетiн мен бе, ойын баласымыз, к?н?за? айдалада ?а??ып, кешке к?шенi? ша?ын к?терiп кеп, сiлейiп жатамыз. Ой?а еште?е кiрiп-шы?пайды. Ма?айда?ы сары домала?, ?ара домала?тармен алысу, доп тебу, ?йдi? ма?ында?ы то?айдан Робин Гудты iздеу, к?шiктi? т?мсы?ын жалау, ??мырс?а т?белестiру – бар ж?мысым осы. Сол кезде деймiн ?ой, а?амны? ?асында болып, ??гiмелесiп, сырласу керек-ау дегендi мен ?айдан бiлейiн? Жан а?амны? да ?кемнi? артынан к?п ?замай м??гiлiкке сапар шегетiнiн мен а?ыма? бiлгем жо? ?ой…

***

Сол с?р?айы к?здi есiме алсам, денемдi ?лi к?нге дейiн бiр отты шер ?ариды. ?азанны? с?рекей с?йкiмсiз к?ндерiнi? бiрi едi. Семей жа??а к?з ерте келiп, артынан к?п ?замай аспаннан салбырап ?ыс т?се ?алатын. Сондай бiр жауынды-шашынды, ыз?арлы к?ндердi? бiрiнде мен аяулы а?амнан айырылып ?алдым.

Данышпан екеумiз ?уы?тай б?лмедегi жиналмалы тар т?секте ?атар жататынбыз. Бiр к?нi кешке ?арай мазасы болмай т?р?ан а?ам менен су с?рады. Ойын баласымын, шаршап, сiлiкпем шы?ып келiп ??ла?ан мен оны? к??iлiн ?имай ожаумен су ?кеп бердiм. Ол оны iшпей, «мынауы? жылы екен, суы?ын ?кел», – деп ?айта ж?мсайды. Та?ы ?келем. Ол «??ды?тан тартып ?кел», – деп та?ы жiбередi. Мен бару?а ерiнiп, «?зi? т?р да ал», – деп жатып кеп ?ырсы?танам. С?йтiп, сал?ыласып жатып ?йы?тап ?аппын. Кейiн ойлап отырсам, Данышпан а?ам б? ф?ни жал?аннан кететiнiн бiлiп, ?лгенiмдi к?рмесiн деп дала?а шы?ара берген екен ?ой…

Т?н iшiнде бiреу менi к?терiп ап, бас?а б?лмеге ауыстырып жат?ызып жат?аны есiмде. Та?ерте? оянсам, сыртта ж?рт жиналып ?ал?ан, у да шу, бiреулер е?iреп жылап, бiреулер басу айтып ж?р. Т?сiнбеймiн. Бас?а б?лмеде жат?аным да т?сiнiксiз.

Бiз Данышпан екеуiмiз ?йдi? ?асында?ы ?зен арнасында на?ашы апамызды? ?азын ба?атынбыз. К?нделiктi ?дет бойынша, атып т?рып, Данышпан жат?ан орта? б?лмемiзге беттедiм. Бiздi? т?сек жиналып, б?лмеге бас?а к?рпеше т?селiптi. Соны? ?стiнде бетiне а? мата жабыл?ан бiреу жатыр. Ашып ?алсам, а?ам! Оятам деп ж?л?ылайын кеп. «Т?р, т?р, Д?кай! ?азды шы?ару керек, апам ?рсады ?ой!» – деп ?оям. А?ам ?оз?алмайды. К?здерiн тарс ж?мып ал?ан. Бала санам оны? ойлы жанары жары? д?ниенi ендi еш?ашан к?ре алмайтынын т?сiнбеген едi. Дала?а атып шы?ып, жылап отыр?ан шешеме келiп: «Д?кай т?рмайды, мен ?аз?а жал?ыз бармаймын!» – деп ?и?ылы? сала бастадым. Бiр жа?ынан жинал?ан ж?ртты? жылауы ма?ан бiр с?мды?ты сездiргендей шошытып, дауысым б?се? шы?ып, ая?тарым дiрiлдей баста?анын да сезiп т?рмын.

Шешем:

– Д?кай ?атты ?йы?тап ?алды. Ол ендi оянбайды… – дедi. Мен ?лi де еле?-ала? ?алпымдамын. Бiр кезде санамны? т?кпiрiне «а?ам ?айтыс болды» деген суы? хабар жеттi. Осылайша мен ал?аш рет ажал деген с?мны? бар екендiгiн бiлдiм. ?азалы ж?ртты? бiр шетiнде, «ендi ма?ан кiм сурет салып бередi, кiм менi ?ор?айды ендi?» – деп е?iреп жылап т?р?аным к?з алдымда. Сол кездегi ащы ?кiнiш сезiмi ?лi к?нге дейiн кеудемдi тоза? отындай к?йдiрiп, ?мытылмай жа??ырып т?р.

Ержеткен со?, а?амны? рухына ба?ыштап, ?ле? жаздым.

ЕЛЕС

А?ам Данышпанны? рухына

Бiр к?рiнiс келгенде к?з алдыма кештетiп,

Опынумен отырам, к??iл ?шiп, ес кетiп.

??тыла алман одан мен…

Дым?ылданса жанарым,

?ле? жазу тек ?ана – ??тылатын амалым.

К??iлiме к?п сурет жабыс?анда баттасып,

Мен к?ремiн к?нде осы к?рiнiстi, ?ыс?асы:

Са?алынан i?iрдi? шашыраса ?ызыл н?р,

Аппа? ?йдi к?ремiн,

Ш?лмектерiн тiзiлтiп,

Т?р?ындары той жасап жатады ыл?и м?з болып,

Жымиысып алады, м??дану?а аз ?алып.

Шатырына сол ?йдi? жетiм ??стар ?она?тап,

?нсiз ?ана отырар, жан-жа?ына ала?тап.

?ткеншектi? зарлы ?нi ж?батады тек менi,

К?лкiсiндей с?бидi? н?р кернейдi ?кпенi…

Сол бiр елес, бiлемiн – ?? мен т?стi? арасы,

Аула iшiнде бiр с?би былдырлайды, адасып.

Былдыр-былдыр с?йлеуi ж?регiме тым жа?ын,

Жаз?ым келер сонда?ы ?ызылсары ??м?а атын.