* * *
Йаьыш контужены Арифи шящидляр хийабаында йахалады. Ариф аьлайырды. Щюнкцр-щюнкцр аьлайырды. Гара мярмярдя щякк олунмуш шякил Арифя бахыб эцлцмсяйирди. Мязар дашынын цстцндя йазылмышды:
Ялякбяр Язизов
12.08.1964 – 20.01.1990
Йаьыш еля йаьырда ки, тут уъундан эюйя чых. Вя контужены Ариф, блатной Ариф эеъя йарысы шящид Ялякбярин гябри башында йаьышын уъундан тутуб эюйя чыхарды…
***
…Кцчянин ортасында йыхылыб галмыш бычагланмыш кишинин ганы йаьыш суйуна гарышыб асфалт цстцндя юзцня чухур арайырды. Чохданды Бакыда беля йаьыш йаьмамышды. Йаьыш дамлалары евлярин дамларыны, пянъярялярин шцшялярини инадла дюйцрдц.
1990-ъы илин ганлы 20 йанвар эцнцнцн ертяси эцнц шящяря беля боз-буланаг бир йаьыш йаьмышды. Ариф 20 йанвар метросундан хофланырды. Чалышырды ки, йолу бу тяряфлярдян дцшмясин, юмрцнц ян аъы эеъясини 1990-ъы илин гара йанвар эеъясиндя метронун йанындакы мейданда йашамышды. О, йцзлярля бакылы кими рус танкларынын гаршысына яли йалын чыхмышды. Ялякбяри вуран ясэяри эюрмцшдц, онларын эюзляри растлашмышды. О анда Арифин эюзляриндя бир ъцт хянъяр парламышды. Дяли кими няря чякиб баьырмышды, еля баьырмышды ки, сонра бир мцддят сяси батмышды…
Якбярин вурулмасы, рус ясэяринин ган чякмиш гырмызы эюзляри Арифи кабус кими изляйирди…
* * *
Кабабчы Надир щяфтядя бир дяфя, ъцмя эцнляри Эюй мясъидя эедиб нязир верирди. Виъданы ращат оларды – она еля эялирди ки, бу онун мцсялманлыг боръудур. Оруъ тутмазды, намаз гылмазды, амма, щяр ъцмя эцнц мцтляг мясъидя эедярди, юз аляминдя саваб газанарды.
Айда бир дяфя сащя мцвяккилиня «нязир» верирди – бу ися онун вятяндашлыг вязифясийди. Демяли о, кющня мящяллянин ян нцмуняви адамларындан бири сайылырды, папирос чякмирди, ички ичмирди, зина елямирди, онун-бунун пахыллыьыны чякмирди, арвад кими гейбят гырмырды. Даща ня истяйирсян ъаным. Адам неъя олар?
Эюй мясъиддян хейир-дуа, сащя мцвяккилиндян «добро» алмышды. Бала-бала йашайырды юзцйчцн. Шящярин ян мяшщур кабаб?iларындан бириyдi – кющня мящяллядя бюйцk дя, кичик дя онун урватыны сахлайырды, онунла фяхр едирдиляр. Надир мящяллянин хейириnдян-шяриндян галмазды. Хейирдя, шярдя юз йерини, юзцнц, сюзцнц билирди.
Кабабчы Надир дцз-ямялли тящсил алмамышды, сяккизинъи синифдян сонра ахшам мяктябиня эедиб эялмишди. Охумуш адамлара хцсуси ряьбяти варды, – буну щамы билирди. Онун худмани кабабханасына алимляр, шаирляр, йазычылар, ряссамлар эялиб эедярди. Онун даими мцштяриляри арасында бюйцк адамлар, щятта назир мцавинляри дя варды.
Надир кабаб бишириб сатмагла юзцня эцзаран газанмышды, аиля гуруб арвад-ушаг сащиби олмушду. Оьлу Закир дцнйайа эяляндя учмаьа ганады йохду, ганады олсайды мцтляг учарды. Учуб шящярин цстцндя дювря вурарды. Ушаг дил ачыб данышмаьа башладыьы эцн юзцня сюз верди ки, бу ушаг атасы кими кабабчы олмайаъаг, йахшы охуйуб али тящсил алаъаг – бащалы гара костйум, аьаппаг кюйняк, бязякли галстук тахаъаг (Кабабчы Надир юмрцндя биръя дяфя дя олсун галстук тахмамышды).
О, юзцня вердийи сюзя ямял еляdи, киши кими сюзцн?n цстцндя дурду. Инсафян ушаг юзц дя фярасятли чыхды. Кабабчы Надир оьлуну Игтисад Университетиндя охутдурду.
Вахт, маъал тапдыьы эцнлярдя эедиб Игтисад Университетинин габаьыны кясдирярди. Тялябяляр дярсдян чыханда gизлиъя оьлуну изляйирди, шuх эейимли, уъа бойлу оьлу тялябя достлары иля кафейя эиряняdяк онларын архасынъа эедярди. Сонра тялям-тялясик евя дюнцрдц – о эцн ян хошбяхт адам оларды.
Беля хошбяхт эцнлярдя кабабчы Надир юз ушаглыг, йенийетмялик иллярини хатырлайарды. Онун ушаглыг илляри мцщарибя илляриня, ган-гада, юлцм-итим заманына дцшмцшдц. Ата мцщарибядя, ана – арха ъябщядя… Беш ушаг… Бир гарны аъ, бир гарны тох бюйцмцшдц Надир.
«Аллащ Щитлерин ?йуну йыхсын! Балаларымы йетим гойду», – анасы ялини дизцня чырпыб аьлайарды. Анасы аьлайанда Надир юз аъизлийиндян язаб чякирди. Ялиндян щеч ня эялмирди, анасына, баъыларына гошулуб аьламаг истяйирди. Амма дишини-дишиня сыхыб щыъгырыьыны боьурду. О, евин кишисийди. Киши аьламаз…
Надир кющня мящяллядя доьулмушду. Ушаглыьы, эянълийи бу мящяллядя кечмишди, бу мящяллядя бюйцйцб бойа-баша чатмышды. Бу мящяллядя киши сюзцнцн чякиси чох аьыр иди…
Кабабчы Надир ел арасында дейилдийи кими йемяди, ичмяди, эеймяди, эеъя-эцндцз мангал башында тяр тюкдц, оьлу Закири охутдурду. Закир да Закир иди ща – еля бил бу мящяллянин ушаьы дейилди, щеч кимя гайнайыб гарышмады. Университетя эедиб эялди, саатларла китабханаларда отурду, бир дя щярдян бир тялябя йолдашларыйла оьланлы-гызлы кинойа эедярдиляр. Имтащанлардан сонра «Сярин» вя йа «Нярэиз» кафесиндя «кеф чякярдиляр».
Евдя Закирин юз эцшяси варды, пянъярянин габаьына балаъа маса гоймушду, масанын цстцндя щямишя китаб-дяфтяр оларды. Диварда бабасынын мцщарибядя чякилмиш шякли иля йанашы бир зянъи шякли асмышды. «Весна» магнитофонунда яъняби мцсигиляря сатларла гулаг асырды, ахшам саат доггуздан, ондан сонра евдян байыра чыхмазды.
Бу минвалла кабабчы Надирин оьлу Закир Игтисад университетини мцвяффягиййятля битирди. Баку сойудуъулар заводунда ишя дцзялди. Ишя дцзялди дейяндя ки, тяйинатла ону бу завода эюндярдиляр. Заводун мцщасибатлыьында ишлямяйя башлады, ил йарымдан сонра эянъ мцтяхяссис кими доггузунъу микрорайонда ики отаглы мянзил алды. Йени мянзиля бир чарпайы, бир маса гойдулар, Закир китабларыны вя палтарларыны эютцрцб эетди. Амма бабасынын мцщарибядя чякдирдийи шякли дя унутмады, юзц иля апарды. Эитара чалан зянъи портретини ися гоншунун балаъа оьлуна баьышлады.
Закир фярасятли ювлад иди, мянсяб пилляляриндя сцрятля аддымлайырды. Инди кабабчы Надирин биръя дярди варды, о да оьул тойу эюрмякди. Щяр шейи юлчцб-бичян, суйу да цфцрцб ичян мцщасиб Закир юзц щесабладыьы вахтда евлянди, аиля гурду – кабабчы Надирин бу арзусу да цряйиндя галмады.
Йеня щяр ъцмя эцнц Эюй мясъидя эедярди, нязир-нийазини яскик етмязди. Беляъя кабабчы Надирин юмрц юз ахарыйла ахыб эедирди. Базар эцнляри оьлу эялинини эютцрцб кющня мящялляйя эялярди, оьлу тязя «Жигули»ни щяйятя саланда кюксц-кюксцня сыьмазды, амма юзцнц о йеря гоймазды…
Сонра бу базар эцнц тяширифляри щярдян ихтисара дцшдц, оьлу ишин чохлуьундан эилейлянирди.
Бир базар эцнц ана цряйи айрылыьа дюзмяди автобуса миниб доггузунъу микрарайона сяйащят еляди, каш ки, яринин сюзцня бахыб евдя отурайды, каш ки…
Арвад лифтля йеддинъи мяртябяйя галхды. Оьлу бу бинанын йеддинъи мяртябясиндя мянзил аланда йыьышыб мянзиля бахмаьа эялмишдиляр. Арвад илк дяфя бу мянзилин балконундан шящяря баханда щейрятиндян дюнцб галмышды. Санки шящяр онунун айаглары алтына сярилмишди. Шящярин уъу-буъаьы эюрцнмцрдц. О, щавасыны уддуьу чюряйини йейиб, суйуну ичдийи шящярин бу дяряъядя нящянэ олдуьуну аьлына беля эятиря билмирди. Онунчцн шящяр кющня мящяллядян, Эюй мясъиддян, «Забитляр баьындан», Тязя Базардан, Бешмяртябядян, Ичяри шящярдян бир дя дяниз кянары булвардан ибарят иди.
Бу яразилярдян кянарда мювъуд олан шящяр онунчцн артыг Бакы дейилди, йад, йабанчы гяриб бир шящяр тясири баьышлайырды.
Инди лифдян чыхдыьы андан илк дяфя бу бинайа гядям гойдуьу щиссляри бир даща йашамышы кими олду. Гапынын зянэини басмаздан юнъя дуруб няфясини дярди, еля бил йеддинъи мяртябяйя лифтля дейил, пиллякянлярля галхмышды. Няфясини дяряндян сонра юзцнц тохтадыб цсуллуъа зянэи басды. Ичяридян гуш сясиня бянзяр ъинэилтили бир сяс ешидилди. Дуруб эюзляди, амма гапыны ачан олмады. Бир дя зянэин дцймясини басды, йеня ичяридян гуш сяси эялди, интизарла гапынын ачылмасыны эюзляди, гапыны ачан олмады. Арвад чашыб галмышды. Гапы ачылмырды. Эерийя дюнмяйя дя айаьы вармырды…
Ертяси эцн ахшам оьлунун ев телефонунун нюмрясини йыьды. Эялини Фира, йяни Фяридя дястяйи эютцрдц. Арвад эялининдян щал-ящвал тутандан сонра сорушду ки, – базар эцнц нийя бизя эялмядиниз? Сизи чох эюзлядик.
Фира:
– Валлащ, бцтцн эцнц евдя йыр-йырьыш елямишям. Закир дя бцтцн эцнц йатыб динъялиб. Йазыг ишдя чох йорулур. Йахшы, сиз нийя бир базар бизя эялмирсиниз.
Арвадын далаьы санъды. Фиранын телефонда даща няляр данышдыьыны ешитмяди. Гулаьында гапы зянэинин гуш сясиня бянзя ъинэилтиси сяслянди…
***
Пайызда Закир машыны дяйишди. «Волга» алды. Иниди о кющня мящялляйя, ата оъаьына тяптязя «Волга» иля эялиб эедирди. Эялиб-эедирди дейяндя ки, бязян ишдян чыханда йолуну кющня мящяллядян салырды. Бир стякан чай ичиб тялям-тялясик машына отурурду. Чохдан бяри иди ки, о, машыны щяйят гапысындан ичяри салмырды – бу гощум-гоншунун нязяриндян гачмамышды. Бир дя онун щеч вахт бу мящяллядя досту-сирдашы олмамышды, бу цздян ону бу мящялляйя баьлайан телляр бир-биринин ардынъа гырылырды.
Бир эеъя гяфил телефон зянэи бу евин абу-щавасыны тамам дяйишди, о эеъя гоъа-гары сящяря гядяр йата билмяди, узун илляр иди ки онлар беляъя габаг гяншяр отуруб дярдляшмямишди. Щяр икисинин цз-эюзцндян сяадят йаьырды. Гынайан олмасайды бу ащыл йашда кабабчы Надир мящяллянин ортасында щамынын эюзц гаршысында гол эютцрцб ойнайарды.
Эеъя йарыдан ютмцш телефон зянэ чалмышды. Закир саламсыз-кяламсыз щяйяъандан дили топуг вура-вура демишди:
– Эюзцн айдын киши, нявян олуб.
– Оьланды, гызды?
– Оьланды, оьлан. Доьум евиндян зянэ вурурам. Сящяр эяляъям. Саг ол.
Кабабчы Надир ийирми сяккиз ил бир йастыьа баш гойдуьу, ийирми сяккиз ил биръя дяфя дя олсун ял галдырмадыьы Набат арвады муштулугламаг цчцн йатаг отаьына кечяндя, арвад гапы аьзында дуруб интизар долу бахышларла онун цзцня бахырды. Арвадыны чох интизарда гоймады.
– Муштулуьуму вер – деди. Закирин оьлу олуб. Нявямиз олуб, юзц дя оьланды.
Набат арвадын бир эюзц эцлцрдц, бир эюзц аьлайырды…
***
ХХ ясрин яввялляриндя мяшщур Бакы милйончуларындан биринин тикдирдийи цч мяртябяли мцлкцн фасады. Фасадын гаршысында дайанан машындан дцшян гара костйумлу, гара галстуклу, гара ейнякли адам саьлыьында сащибиня гисмят олмайан эюзял мцлкцн биринъи мяртябясиндя бюйцк пянъяряляринин гырмызы мяхлир пярдяляри ендирилмиш ресторана гирди. Хозейинин онду гапыда гаршыламасындан эялян адамын бюйцк нуфуз сащиби олдуьунун бариз эюстяриъиси кими дяйярляндирмяк оларды. Ресторана эирян адам хозейинин саламына башы иля ъаваб верди. Онун дцзэцн ъизэили сифяти чох эярэин эюрцнцрдц. Бу эярэинлик хозейиня дя йансыды.
Ресторанын ичи йары гаранлыг иди. Йари гаранлыгдан кечиб кабинетя эирдиляр, эирдиляр дейяндя ки, хозейин мусафирини кабинетин гапысына гядяр мцшаийят еляди.
Кабинетдя цч адам отурмушду. Ортада ясяби бир сцкут щюкм сцрцрдц. Кабинетин диварлары эцзэцлярля сцслянмишди. Бцтцн конфортуна рясмян бу кабинет «эцлцш отаьына» бянзяйирди. Эцлцш отаьынын эцзэцляри эерчяклийи неъя деформасийа етдийини хатырлайан адам бу ресторанда эялдийиня пешман олду. Дцшцндц ки, эяряк башга мяканда эюрцшяйдиляр, амма даща эеъди, сонракы пешманчылыг файда вермяз.
Кабинетин гапысы ачылан кими цч адам бирдян айаьа чыхды.
Аллащ рящмят елясин! – гара ейнякли адамын щцзцнлц сяси санкы эцзэцлярдя якс-сяда вериб эери гайытды.