Leyli və Məcnun

– O, v?t?n xainidir… S?n d?! Aparin bunu, g?z?m g?rm?sin! Onun taleyini ulu h?kmdar, x?lif?miz ?z? h?ll ed?c?k.

Kesik?il?r ibn M?hani el? g?t?r?b apardilar ki, onunla s?hb?t ed?nin Az?rbaycanin yeni h?kmdari Y?zid ibn M?zy?d oldugunu da anlamadi.

II f?sil

N?cd daginin ?trafindan ke??n b?t?n d?v? karvanlari onlara haqq verir, bilirdil?r ki, kims? inad edib o q?bil?nin bas?isi il? dil tapmirsa, sanki yerin altindan ?ixan bir d?st? adam bir anda karvanini tar-mar edir, ?n yaxsi halda karvandakilari d?v?l?ri il? birlikd? ?sir g?t?r?r, sonra is? h?min d?v? v? ?sirl?ri karvan sahibl?rin? qizil pula satirdilar.

Onlar ?zl?rini insanlarin malini, canini qoruduqlarina, Allah qarsisinda t?miz olduqlarina inandirmisdilar. “Biz olmasaq, ticar?t ?l?r, – deyirdil?r, – o q?d?r quldur d?st?si yaranar ki, hansi karvani kimin talan etdiyi bilinm?z”. Onlarla dil tapmagi artiq h?kmdarlar da s?rk?rd?l?rin? ?mr etmisdil?r. B?z?n bir qosundan da g?cl? olurdular. Hardan g?l?c?kl?ri, n? zaman h?cum ed?c?kl?ri b?lli olmazdi. Bu, b?d?vil?rin sirri idi, he? bir d?vl?t?, h?kmdara boyun ?ym?zdil?r.

Harun ?r-R?sid t?dbirli davranib bu tayfanin b?t?n ?r?bistana s?p?l?nmis karvan yollarina n?zar?t ed?n bir ne?? taninmis bas?isini saraya g?tirm?kl?, onlari tam n?zar?t? g?t?rd?. Etibarliligi il? taninan B?ni-?mir q?bil?sinin ?zvl?rini Harun ?r-R?sid s?h?rl?r?, b?y?k ?razil?r? ?z n?may?nd?si t?yin etmisdi.

Q?bil?nin bas?isi ?l-M?l?vv?h ibn ?l-M?zahim idi. Lap g?nc yasinda q?bil? bas?isi olan atasi onu sevdiyi qizla evl?ndirmisdi. Amma ?l-M?zahim bu d?nyadan nakam k??d?. Oglu M?l?vv?h on ildir evl?ns? d?, ?vladi yox idi. ?l-M?zahim ?lm?misd?n bir m?dd?t ?vv?l H?cc ziyar?tin? gedib K?b? evind? xeyli dua etmisdi. Ziyar?td?n qayidandan sonra yuxuda g?rm?sd? ki, s?hraliqdaki uzun sa?li, qara g?zl? bir usaq ona ?l edib ?agirirdi. O, h?r d?f? yaxinlasanda g?zd?n it?n usaq az sonra g?r?n?r v? yenid?n yoxa ?ixirdi. Bird?n qum tufani basladi. G?cl? k?l?k burulgan yaradib, qarag?zl? k?rp?ni d? sovurub ?z? il? apardi… Yuxudan ayilanda oglu ?l-M?l?vv?hi yanina ?agirib dedi:

– Artiq ?min?m ki, m?n? n?v? g?rm?k qism?t olmayacaq. Bilir?m, s?n Nof?ll? t?skinlik tapirsan, amma n?slimin davam?isinin olmayacagini fikirl?s?nd? m?ni nisgil b?r?y?r. S?n? y?z d?f? dedim basqa qadinla evl?n, dedin ki, Allah m?sl?h?t bils?, buna da ?vlad ver?r. H?yatina qarismaq ist?m?dim. Bizimki d? bel? g?tirdi. Buralar biz? d?sm?di. Kim? salam verirs?n, s?nin sonsuzlugunu esitdirir. Nifr?t edir?m buralara. S?n? v?siyy?timdir, k?? get bu yerl?rd?n. B?lk? d? gets?n, h?yatin d?yis?c?k…

?? g?n ke?m?mis atasi v?fat etdi. Q?bri basinda bir ne?? g?n o qaldi, bir d? s?kkiz yasli Nof?l. ?l-M?l?vv?h atasinin ?l?m?nd?n sonra bu usaga daha da baglandi.

Nof?lin atasi Amir, yaxinliqda yasayan F?ttah v? ?l-M?l?vv?h yasid idi, ??? d?, dem?k olar, eyni vaxtda evl?nmisdi. Karvan soymaga da birlikd? gedirdil?r. N?vb?ti soygunlarin birind? he? vaxt qarsilasmadiqlari g?cl? m?qavim?t? rast g?ldil?r. Karvandakilar ?ox, onlar is? c?mi ?? n?f?r idi. Amir m?hk?m yaralanmisdi. Son n?f?sind? ail?sini dostlarina ?man?t edib, g?zl?rini d?nyaya ?b?di yumdu.

Alti ay boyunca Amirin hamil? arvadinin bir k?lm?sini iki etm?dil?r, h?r dil?yini yerin? yetirdil?r, h?r nazini ??kdil?r. Amma Amirin ?vladinin b?xti qara g?ldi, o dogulanda anasi da ?ld?.

M?l?vv?h k?rp?ni evin? g?tirdi. Arvadi R?q?yyanin k?rp?ni kims?y? verm?k ist?m?s? d?, F?ttahin arvadi Sayda usagi ondan almaga ?alisdi. Axsam ?agi kisil?r qayidanda b?t?n q?bil?nin M?l?vv?hin evinin qabagina yigildigini g?rd?l?r. Qadinlar k?rp?nin ?st?nd? sa?yolduya ?ixmisdilar. Q?bil?nin agsaqqallari Amirin qardasi S?idi ?agirib, usagi onun qucagina qoydular: “Onu ?n ?ox s?n haqq edirs?n, bu k?rp? sizinkidir”.

Usaq qardasinin yadigari olsa da, S?id M?l?vv?hd?n ke?? bilmirdi. Boynunda haqqi b?y?k idi. Agsaqqallar “apar usagi eviniz?” deyib S?idi yola salanda M?l?vv?hd?n g?z?n? ??km?m?yi, m?nali baxismalari F?ttahin diqq?tind?n qa?madi: “Niy? hami M?l?vv?h? yaltaqlanir? B?y?m, biz Amirl? dost deyildik?!” Ev? g?l?nd? arvadi Sayda R?q?yyanin onun sa?larini yoldugundan sikay?tl?nir, ?rind?n bir d? M?l?vv?hl? oturub-durmamagi t?l?b edirdi.

Sonralar F?ttaha m?lum olurdu ki, M?l?vv?h v? R?q?yya usagi g?rm?k ???n h?r g?n S?idgil? gedirl?r. Onlar h?r axsam balaca Nof?li ?p?b-oxsaya bildikl?ri halda, onu v? Saydani S?id bir d?f? d? olsun, evin? d?v?t etm?di. F?ttahin ?r?yi par?alansa da, arvadini p?risan etm?m?k ???n h?r d?f? ona deyirdi ki, qoy, Nof?l bir az b?y?s?n, onu h?km?n ?z t?r?fim? ??k?c?m – ondan sonra g?r?k aramiza kim gir?c?k.

Aylar, ill?r ke?s? d?, bu iki ail?nin m?nasib?ti d?z?lm?di. Bir-birini g?r?nd? qovga-dava etm?s?l?r d?, ?vv?lki isti m?nasib?tl?ri d? yox idi. Dig?r q?bil? ?zvl?ri d? olmaqla yen? birlikd? karvan soymaga gets?l?r d?, F?ttahin eyni a?ilmirdi. M?l?vv?hin is? ?hvali da yaxsi idi, q?bil?d? hami il? m?nasib?ti d?. Yasi el? ?ox olmasa da, b?y?k-ki?ik – h?r k?s onu q?bil?nin atasi sayirdi. ?z?n? F?ttahin kin b?sl?m?sini d? g?rm?zd?n g?lir, ona h?rm?tl? yanasirdi.

X?b?r g?tirdil?r ki, Oman t?r?fd?n b?y?k bir karvan g?lir, ?sas y?k? d? buxur v? qizildi. M?l?vv?h xeyli g?zl?s? d?, h?min karvanin sahibl?ri, ad?ti ?zr? oldugundan f?rqli olaraq, bu d?f? el?il?rini g?nd?rm?dil?r.

H?mis?ki kimi iki d?st?y? b?l?n?b sagdan v? soldan h?cuma ke??c?kdil?r. Karvan b?y?k oldugundan q?bil?nin on iki yasdan yuxari b?t?n g?ncl?ri d?v? belind?, at belind? idi. Sag cinahdan F?ttahin, sol cinahdan M?l?vv?hin d?st?si h?cuma ke??c?kdi. Nof?lin ?z d?st?sin? d?sd?y?n? g?r?nd? F?ttahin u?maga qanadi yox idi. On iki ild?n b?ri ?lin? ilk d?f? d?s?n bu f?rs?ti d?y?rl?ndirib Nof?li ?z?n? t?r?f ??k?c?kdi. Saglam, ucaboylu, agilli v? z?kali yeniyetm? olan Nof?l ill?rdir ?vlad sahibi ola bilm?y?n h?r iki ail?nin arzusunda oldugu ogul idi. M?l?vv?h bu isi zamanin, qism?tin axarina n? q?d?r buraxsa da, F?ttah t?l?sir, vaxtin onun ?leyhin? isl?diyini d?s?n?rd? – bir az da geciks?, gec olacaqdi!

H?mis?ki kimi, pusqu qurduqlari yerd?n Omandan g?l?n karvanin ?z?rin? qara yel kimi sigidilar. Ilk h?ml?d?c? M?l?vv?h anladi ki, bu, qurgudur – kimlikl?ri b?lli olmayan karvanbasanlar onlari siradan ?ixarmaq ???n t?l? qurmusdular. ?n d?hs?tlisi is? o idi ki, d?v?l?rin iri xurcunundakilar buxur v? qizil deyil, hazirliqli d?y?s??l?r idi.

M?l?vv?h b?lg?d? q?bil?nin ?n qoluq?vv?tlil?rini F?ttahin d?st?sin? yerl?sdirmisdi, ?z d?st?sind? is? iki n?f?rd?n basqa qalani usaqlar idi. Odur ki, ?z iki d?y?s??s?n? usaqlari qorumaq ???n k?nara ??kilm?k ?mri verib, meydanda t?k qaldi.

Nof?lin yaninda olmasindan F?ttahin qollarina ?lav? g?c-q?vv? g?lmisdi. Bel? bir agir d?y?sd? imkan tapib b?y?kl?rd?n geri qalmayan Nof?l? t?rifl?r yagdirirdi:

– ?la vurusursan, Nof?l!… S?ni Allah qorusun, Nof?l!… S?n hamidan g?cl?s?n, Nof?l!…

F?ttah on n?f?r? qarsi vurusmagin M?l?vv?h ???n ?ox ??tin oldugunun f?rqin? varsa da, ?z?n? g?rm?zliy? vurub beyninin bir k?nc?nd? onun ?l?c?yin?, yolundaki s?ddin aradan qalxacagina ?mid edirdi. ?z?n? r?qib g?rd?y? biri ?b?di olaraq yolundan ??kils?, b?lk? d?, onu q?bil? bas?isi se??c?kdil?r. H?r halda, ?midini ?zm?rd?. ?z?n? ?evir?nd? Nof?li yaninda g?rm?di, saga-sola boylandi. Bird?n qarsi t?r?fd? – karvanin o biri ?z?nd? k?r?yini M?l?vv?hin k?r?yin? s?yk?yib vurusan Nof?li g?r?nd? q?z?bind?n z?ncir ?eyn?di.

D?y?s? udub d?rd qulduru ?sir g?t?rd?l?r. M?l?vv?h ?lini Nof?lin ?iynin? qoyub:

– Artiq ?sl karvanbasansan. ?hs?n s?n?! – dey? onu ?yd?.

Nof?lin igidliyi haqqinda s?z-s?hb?tl?r s?r?tl? b?t?n q?bil?y? yayildi. Zarafat deyil, o, q?bil?nin g?n?si M?l?vv?hi qorumus, b?lk? d?, ?l?md?n xilas etmisdi. Bundan sonra q?bil?d? M?l?vv?h dey?nd? Nof?l ?l-Amiri, Nof?l dey?nd? M?l?vv?h yada d?s?rd?. M?l?vv?h Nof?l? ?n qiym?tli par?alardan ?lbis?l?r almisdi, R?q?yya onun sevdiyi yem?kl?ri bisirirdi. Sahinl?rini qollarina qondurub, k?klik ovlayib h?yatdan l?zz?t alirdilar. M?l?vv?h ?vladsizligi unutmusdu, Nof?l is? arxasinda ata-ana ?v?zi onlari g?r?rd?. Bu ??l?k n? q?d?r xosb?xtiydis?, F?ttah v? Sayda bir o q?d?r kin-k?dur?tliydi.

Ramazan ayinin son h?ft?si qazanlar asilmis, d?v? ?ti yagda qipqirmizi qovrulmus, sini-sini plovlar ortaliga d?z?lm?sd?. Bir azdan b?t?n q?bil? bas?i ?l-M?l?vv?hin qurdugu b?y?k s?fr?d? iftarini a?acaqdi. Uca Allaha s?kranliq dualari oxunduqdan sonra q?bil?nin b?y?kl?ri d?nyanin g?rdisind?n, on bir ayin sultaninin f?zil?tind?n s?hb?tl?r edir, g?ncl?r qulaq asirdilar. ?slind?, Ramazan ayinin ?n b?y?k qazanci da s?maya b?l?nd olan dualarin ?oxalmasi il? yanasi, agsaqqallar v? elm adamlarinin onlara ?nvanlanan sorgulara sual ver?nl?rl? birlikd? cavab arayisina ?ixmalarinda idi. Il ?rzind? hansisa s?b?bd?n ?vladlarinin ?z?n? g?rm?y?n atalar onlarin ??kinm?d?n haminin yaninda verdiyi suali dinl?yir, h?m q?rur duyur, h?m d? m?n?n ondan uzaq d?sm?s ?vladinin n? d?s?nd?y?n? bilirdi. Bu minvalla ke??n Ramazan t?kc? n?fsin? hakim olmagin sinaq ayi deyil, h?m d? d?nyani, kainati, dogulusu, ?l?m?, h?yatin m?nasini d?rk ayi, elm ayi idi.

?l-Amiri tayfasinin ?ld? etdiyi q?nim?tl?rin satisi il? m?sgul olan, h?r il ?n b?y?k bazarlarda alis-veris edib d?nyanin h?r yerind?n m?lumatli olan ?l-Qasimi adli qoca vardi. O h?m d? F?ttahin ?misi, b?y?d?b yetisdir?n ata ?v?zi idi. Taniyanlar bilirdil?r ki, ondaki t?k?bb?r, dikbasliliq ?misind?n ke?ib. ?l-Qasimi ?z?n? ?n t?cr?b?li, agilli insan, ?n maraqli h?ms?hb?t kimi t?qdim etm?yi, beyinl?r? yanlisi da dogru kimi yeritm?yi, qarsisindakinin g?z?n? boyayib ?z?n? saygi duydurmagi ?la bacarirdi.

***

Uzun yay gec?l?rind? h?nd?rd?n s?z?l?n b?d?vi q?hv?l?rind?n kims? doymur, s?hb?t uzandiqca uzanirdi. Bu d?f? Nof?l F?ttahin ?misin? el? bir sual verdi ki, h?r k?s susub q?bil?nin q?hr?maninin hansi cavabi alacagini maraqla izl?m?y? basladi:

–Pislikl?ri kainatda kim yaradib?

G?nahlara yaranisdan Yer k?r?si n?d?n batib?

Yaxsiliga yamanligi, xeyr? s?ri, insanliga iblisl?ri kim cirnadib?

Ibad?tmi yer ?z?n?n ?ixis yolu? Yoxsa ?l?m?…

T?k?bb?r?nd?n yeri-g?y? titr?d?n, ?z?n? hamidan agilli sayan ?l-Qasimi hiss etdirm?s? d?, ?r?yinin d?rinliyind? “bu yetim??ni bel? elmli kim b?y?d?b?” dey? narahat halda d?rin fikr? getdi. H?r k?s ?l-Qasimid?n cavab g?zl?yirdi. O, Nof?lin seir kimi s?sl?ndirdiyi sualina dolgun bir cavab verm?y? ?alisdi:

– Bax, cavan oglan, d?nyanin g?rdisin? n?fuz etdikc? cavabsiz suallar da artir. B?s?r ?vladi d?nyaya g?l?nd?n bu yana b?zi suallara cavab tapmayib. ?ixis yolu ???n is? Allah insanlara b?t?n suallara cavab ver?n bir kitabi – Qurani g?nd?rib. O, d?nyani d?rk el?m?yin m?nasiz v? h?dd?n artiq suallarin cavabsiz oldugunu bildiyind?n Quranda t?kc? suallara cavab vermir, h?m d? ?mr edir. Allahin ?mrind?n ?ixmaq, yeni suallar ver?r?k s?kk g?tirm?k is? sirkdir…

M?l?vv?h iftarin basa ?atdigini bildirib, ayaga qalxdi. S?id ona yaxinlasib, t?r?dd?dl? dill?ndi:

– He? bilmir?m, s?n? nec? deyim, amma dem?liy?m. Yen? d? s?k?r m?sl?h?tin?.

– Buyur, s?ni dinl?yir?m, – dey? M?l?vv?h onu ?r?kl?ndirdi.

– Ey M?l?vv?h, s?n bilirs?n ki, bizim Seybani n?slind? q?rur duydugumuz bir adam var.

– Bilir?m, Y?zid ibn M?zy?d Seybanini deyirs?n.

– H?, basimizin taci ibn M?zy?d, ?ox s?k?rl?r olsun ki, x?lif?miz Harun ?r-R?sidin yaninda sevimli ?shab?l?rd?n biridir. Bizim Nof?lin d? dayisidir. Sag olsun, h?mis? zavalli bacisinin tifili il? maraqlanib. S?n? h?rm?ti ?ox b?y?kd?r dey? bu g?n? kimi usagi q?bil?d?n ayirmaq ist?m?yib. Amma deyir, artiq zamani g?lib, Nof?li igid bir s?rk?rd? kimi yetisdirm?liy?m. Nof?lin getm?y? razi olub-olmayacagini bilmir?m. Indi h?r sey? s?n q?rar ver. Ibn M?zy?d? n? cavab ver?k?

?l-M?l?vv?h fikr? getdi. Oglu q?d?r sevdiyi Nof?lin ged?c?yi fikri ?r?yini sixdi. Arvadi R?q?yyani d?s?nd?. O bu ayriliga nec? d?z?c?kdi?! I?ind?ki t?lat?ml?ri bogub, toxtaq cavab verdi:

– M?n R?q?yyani birt?h?r yola g?tir?r?m. Dey?rik ki, dayisi ibn M?zy?d Nof?li g?rm?k ist?yir. Getsin, g?r?ss?n, tez bir zamanda qayidacaq. Sonrasi Allah k?rimdir. Allahin ?mrind?n kims? ?ixa bilm?z. Hansi xeyirlidirs?, onu yalniz uca Yaradan bilir…

III f?sil

Bu d?nyada he? kim ?mr? boyu oldugu kimi g?r?nm?r. “Elin g?z? t?r?zidir” des?l?r d?, ??ki daslari insanlarin ?yarlarina g?r? s?xsiyy?tl?r? qiym?t verir. ??ki daslari d?yism?yinc? ?yarlar da d?yismir. D?n?n qorxaq kimi taninanlar bu g?n nadir hallarda q?hr?man kimi g?r?n?r. B?z?n ?ox kasib biri agillarda varli, agilli is? d?li kimi, x?st? v? z?if olan g?cl? v? saglam kimi g?r?n?b el? d? q?bul olunur. Buna alin yazisi da, x?susi bir bacariq da dem?k ?sassiz olmaz.

Tarixin yetirdiyi bel? s?xsiyy?tl?rd?n biri d? Abbasil?r s?lal?sinin x?lif?si Harun ?r-R?siddir. Lap g?ncliyind?n haqqinda dolasan ?fsan? v? r?vay?tl?r? ?sas?n, Harun n? q?d?r yag-bal i?ind? b?y?m?s, d?nyanin b?t?n naz nem?tl?rini dadmis, s?xav?tli, h?m d? ?n g?cl? v? amansiz kimi g?r?n?r, amma n?d?ns? he? k?s onun h?yatinin kesm?kesl?rini, h?kmdarliq el?diyi ill?rin Islam tarixinin ?n ??tin d?n?mi oldugunu, o ill?rd? Peyg?mb?r n?slind?n olan davam?ilarin bir-biri il? amansiz sur?td? ??kisdiyini, saysiz-hesabsiz t?riq?tl?rin h?r?sinin yorgani ?z t?r?fin? ??kdiyini he? k?s yada salmir. Insanlari Harunun eys-isr?td? ke??n g?nl?ri, d?nyadan h?zz almasi il? bagli s?z-s?hb?tl?r daha ?ox maraqlandirir, bu bar?d? ?fsan?l?r? daha ?ox inanirlar.

Abbasil?r xilaf?tinin ???nc? x?lif?si M?h?mm?d ibn Abdullah ?l-Mehdinin v? y?m?nli k?l? Xeyzuranin oglu Harun sahzad? olsa da, anasinin da ??kdiyi ?zab-?ziyy?tl?r bahasina, b?y?k ??tinlikl? hakimiyy?t? g?l? bilmisdi. Xilaf?tin ?n ??tin d?vr?nd? x?lif? elan olunsa da, Harun m?s?lman tarixind?, b?lk? d?, he? bir h?kmdarin etm?diyini etmisdi. Onun ???n ?trafindakilarin harali olmasi ?n?mli deyildi, ?alisirdi ki, xilaf?tin ?hat? etdiyi h?r b?lg?d?, h?tta ucqarlarda bel?, d?vl?t? yararli biri varsa, saraya g?tirib d?vl?t maraqlari namin? orduda, idar?etm? v? ticar?td? ondan istifad? etsin.

Seybani q?bil?sinin bas?ilarindan olan Y?zid ibn M?zy?d karvan yollarini n?zar?td? saxlayan s?hra komandiri idi. ?misi M?yan ibn Zaid? x?lif? ?l-Mehdinin yaxin adamlarindandi. Xorasanda ?syan baslayanda ?misi onu x?lif?y? t?qdim edib, ?syani yatiracagina t?minat verdi. Y?zid bu v?zif?nin ?hd?sind?n layiqinc? g?ldiyind?n xilaf?tin ucqarlarinda – h?l? d? ram olmaq ist?m?y?n Az?rbaycanda qayda-qanun yaratmaq ???n hakim t?yin edildi. Bir il Az?rbaycan h?kmdari olduqdan sonra artiq yeni x?lif? t?yin olunmus Harun ?r-R?sid Bizans y?r?s? zamani onu yanina ?agirdi, inanilmis s?rk?rd?l?rd?n biri kimi ?z? il? d?y?s? apardi.

Valid ibn Tarifinin x?zin?ni talan edib aradan ?ixmasi, ibn M?hanin ?z v?zirinin toruna d?s?b xalqi narazi salmasi v? ?syana s?r?kl?m?si Harun ?r-R?sidi hidd?tl?ndirmisdi. X?yan?t etmis birinin qa?ib gizl?nm?si d?vl?tin ?saslarina b?y?k t?hl?k? oldugundan x?lif?nin ?sas tapsirigi ibn Tarifinin tezlikl? tapilib edam edilm?si idi. Onun inandigi s?rk?rd?l?rind?n Y?zid ibn M?zy?di yenid?n Az?rbaycan h?kmdari t?yin etm?kd?n basqa ?ar?si qalmirdi…

S?hrada b?y?m?s b?d?vinin bird?n-bir? S?rqin b?y?k s?h?rl?rind?n birin? yerl?sm?si Allahin l?tf? idi. Nof?l ilk g?nl?r bir az darixsa da, h?r g?n aldigi qilincoynatma, aticiliq d?rsl?ri, h?rb s?n?tinin inc?likl?rin? yiy?l?nm?k b?t?n vaxtini alir, darixmasina imkan vermirdi. Dayisi bir ne?? g?n ?vv?l ona bir kis? qizil pul verib, ?shab?l?rind?n Musa ?l-Ibrahimini d? ona qosmusdu ki, Bagdad bazarinda g?zib ?r?yi n? ist?s?, alsin.