Түүр омуктара уонна тыллара

Т??р омуктара уонна тыллара
Андрей Тихомиров

Тюрк норуоттара Алтай хайаларын оройуонугар киэ? сиринэн тайаан сытар уонна норуоттар атын тылларынан буолаллар: монгол, тунгусо- манчжур уонна тибето- Кытай тылларын кытта бииргэ ?лэлииллэр. Т??р тыллара уонна норуоттар тыллара сайдыыларын проце?ыгар, характеристикалар уонна тыллара- ?ст?р? ??скээбиттэрэ, биир ?тт?нэн – кинилэр ??скээ?иннэрэ, онтон атын – атын т??р тыллара уратылара, онтон атын т??р тыллара уратыларынан бы?аарыллар.

Андрей Тихомиров

Т??р омуктара уонна тыллара

Т??р тыллара уонна норуоттар тыллара сайдыыларын проце?ыгар, характеристикалар уонна тыллара- ?ст?р? ??скээбиттэрэ, биир ?тт?нэн – кинилэр ??скээ?иннэрэ, онтон атын – атын т??р тыллара уратылара, онтон атын т??р тыллара уратыларынан бы?аарыллар. Тюрк норуоттара Алтай хайаларын оройуонугар киэ? сиринэн тайаан сытар уонна норуоттар атын тылларынан буолаллар: монгол, тунгусо- манчжур уонна тибето- Кытай тылларын кытта бииргэ ?лэлииллэр. "Алтай" диэн тыл т??р тылыгар "алтын" – "золото", монголлыы «алт»диэн тыл киирэр. "Алтан Тобуруокап" эбэтэр "Кы?ыл к?м?с тимэх" ("к?м?с тимэх") – монгол летопи?а. Алтай баай сирдэринэн полиметалларынан, тимир рудатынан, ртатынан, ону та?ынан к?м???нэн биллэр.

Алтай тюркистэрэ бэйэлэрин т?р?ттэринэн араас омуктар, ол и?игэр нетрк омуктара эмиэ бас бэринэллэр. Былаас, сурук- Бичик к?рд?р?р?нэн, с???? улахан табатын иитиитигэр, туттар малын- салын уонна кулуттарын ха?аайыстыбатыгар и?эриммит улахан табаларын илиитигэр т?м?лл?б?тэ. Бу ба?ылык феодальнай- патриархальнай холбо?ук каган турара. Ол эрээри Алтай т??ркэлэрэ уонна кинилэргэ бас бэринээччилэр т?р??б?т?хт?р?, бастатан туран, т?р?т олохтоох уопсастыбаннай тэрилтэ уонна билигин да кылаастар аныгы ?йд?б?лгэ киирэ иликтэр. Государство ха?аайыстыба биир сайдыылаах уруулуу- аймах т?мс??тэ эрэ баара.

Алтай т??рк историята Н. э. с?р?ннээн археологическай уонна сурук- Бичик источниктарынан биллэр. С?р?н археологическай источниктарынан к?м?лл?? уонна онно булуллубут маллар буолаллар. Бу кэм?э аты уонна аты миинэргэ ы?ыыры кытары ки?ини к?м?р ?гэстээх. Горнай Алтай хочотугар т??рт муннуктаах таас булгунньахтар ха?ыллыбыттар. Бу дьаамаларга к?м?лл?б?т к?хс?гэр ууннулар. К?м?лл?б?т аты кытары кэккэлэ?э к?мп?ттэр. Иинин у?уо?а таастан эрэ ???э бэлиэтэммит. Могильника киинигэр мэлдьи биллиилээх ки?и сылдьара, тулатыгар к?м?лл?б?т буойуннар эбэтэр кулуттар иинин иинин иинэллэрэ. Б?тэ?ик дьадайыы киин иин баайын- дуолун улаханнык бэлиэтиир. Маны сэргэ улахан булгунньахтар к?рс?лл?р. Онно к?мп??тэр инвентарын уонна к?мп??тэр ритуалын уустуктарынан уратыланаллар. Иин и?игэр саа тыа?а, тимир бы?ах, биил курдаах баай, былыргы т??р суруктаах ?р?? к?м?с и?ит баар. Быыс кэннигэр сылгы у?уо?а б??лэннэ. Маннык курганнар Алтайга Катанда сэлиэнньэтигэр, Туяра?а уонна Уус- Алдан ?р?скэ а?ыллыбыттара.

С???? иитиитэ – т??рк тыллаах ?б?гэлэрэ били??и Саха сирин территориятыгар халаа??а киирбиттэриттэн у?ун кэм?э прибайкальяттан са?алаан, АНГАРА?А уонна Лена?а курыканнар олорбут кэмнэригэр (Курумчинскай культура диэн ааттанар). Ол да буоллар, маннаа?ы сирдэргэ дотюрк нэ?илиэнньэтэ эмиэ баара. Тимир суол ?йэтин былыргы нэ?илиэгэ Дьокуускайтан р. ??ккэ баар. Саха сирин т?р?т култуурата ?л??х?мэ уонна Лена Аллараа тардыытыгар намы?ах б????лэктэргэ к?ст?б?т. Нэ?илиэнньэ булт уонна балыктаа?ынынан дьарыктанар. Саха норуота Со?уруу??у т??р тыллаах омуктары олохсутуу т?м?гэр Лена?а ??скээбитэ. Саха сирин со?уруу ?б?гэлэрин ти?эх долгуна орто ?л??нэ?э эрэ киирэрэ саба?аланар, холобур,сахалар хотугулуу- ар?аа?ы таба?ыттар, эбээннэр туспа б?л?хт?р?н булкуйуу т?м?гэр соторутаа?ыта киин оройуоннартан тахсар эбээннэр туспа б?л?хт?р?н бутуйуу т?м?гэр тахсыбыта. Общественность были якутов настоящего многие настоящихся родного стройа, сохранился родовой место. Антропологическай ?тт?нэн сахалар киин Азия уонна Байкал тииптэригэр Монголия раса диэн сы?ыараллар. Олорор сирдэринэн, культурнай- бытовой уратыларынан Саха дьоно кэккэ локальнай б?л?хт?рг? – Амма, Б?л??, ?л??х?мэ, Верхоянскай, хотугу сирдэргэ арахсаллар. Саха сирин ха?аайыстыбатыгар уонна материальнай культуратыгар киин Азия с???? иитиитин культуратын кытта сибээстээх салаалар ба?ыйаллар эрээри, хотугу та?ара элеменнэрэ эмиэ бааллар. 20- с сс. Саха дьоно нуучча судаарыстыбатын састаабыгар киллэриллибиттэрэ, кинилэр социальнай- экономическай уонна культурнай сайдыыларын т?ргэтэппитэ. Ол кэм?э Саха норуота ыраахтаа?ы чунуобунньуктар, атыы?ыттар уонна кэччэгэйдэр ?тт?лэриттэн кырыктаах уордайыыга, суостаах баттаа?ы??а т?бэспиттэрэ.

Феодализм?а кэлиэхтээх дойдуларга (холобур, Кытайга, Индия?а, Ира??а – Азия?а, Италия?а, Франция?а, Испания?а – Европа?а) бас билиилээх тутулуктанан са?а хардыыны уонна ?сс? былыргы айыллыбыт омуктары ??скэтиигэ к???? буолла. Феодализм?а кэлбит дойдуларга (холобур, Европа?а – Германия?а, Англия?а, Скандинавия дойдуларыгар, Россия?а, Чехия?а, Польша, Илин – т??р омуктарыгар), омуктар ??скээ?иннэрэ уонна племенной холбо?уктара феодализм сайдыытыттан са?аламмыта. Европа?а уонна Азия?а кэккэ племенной б?л?хт?р уонна холбо?уктар бааллар (холобур, монгол уонна т??р омуктарыгар) бу процесс са?аланыыта быдан хойут, хiiiii ?йэлэргэ сы?ыаннаах.