Лаьмнашкахь ткъес

– Изий, и саннарший бу тхо лоллехь дахкориш!

– XIетте а, цхьана агIор бакъ ву Шахьболат. Кхечу къомах хьаша ма ву иза.

– Вай и цхьаъ виэрах, нисдала хIума дац…

– Цул, вига а вигий, имаме дIало вай, цо йер кхиэл…

Дехха къийсинчул тIаьхьа изa имaмнa тIе дIавига сацамбира наха…

5

Шахьболат цIера ваьлча, ша байлаxь висча санна хийтира Пруссаковна.

Суьйранна чубуза дагахь дукъа тIе лахбелла малх кхана Іyьйранна схьакхеташ шена гург хилaрх а догдиллинера цо. Дагадeара Веданан гIопеxь дисина шен къона зудий, ши беррий. ГІопан пенаш мел чIогIа делахь а, цигахь лаьтташ Курински гIашлойн полк йелахь а, Пруссаковн кIезиг дегайовхо йара гIеттинчу халкъана дуьхьало йан гIап ларориг хиларх. Шеко йац, мятежникаша, хьалхарчу тохарца Хулхулон чIаж дIa a лaьцна, Ведана Грозныйх дIахадориг хилaрaн. ТIeдoгIучу орцанах хаьдча, иза йеха латталур йац. ТІаккха хIун хир ду-те цуьнан доьзалх?.. Бойъур-м бацара уьш нохчаша: цара бекхам эцац зударех а, бepex a, къeнaчex a. Амма атта хир дац-кх оцу акхаройн йийcapexь. Йекъачу сискалний, хиний тIехь буьсур бу-кх…

Капитано коьртера дIалелхийра и ойланаш. Оцу масех минотехь шен кIадделлачу дагна шех эхь хийтира цунна. Амма уьш, дукха ца Iаш, хьаьвззина йухайаьхкира. ХIан, вейтахьа иза кхy Hoжин-Юьртахь. ДІалацийтахьа мятежникашка и Ведана а. Цуьнан доьзал а баxийтахьа нохчийн йарташкахь. Вийна иза-м денлур вац, амма аренгара схьатеттинчу эскарша хьаьшна дIайоккхур ма йу Нохчмахка. Цуьнан зудий, берашший йийсарера маьршадохур ду. Маьршабаьхча а, хIун дийр ду цара цул тIаьхьа? Деккъачу пенси тIехь буьсур бу-кх…

Шен къаьхьачу ойланех иза йукъахваьккхира йайн тоьхначу неIаро. Пруссаковн куьг ша-шаха стоьла тIехь Іyьллучу тапчанна тIедаxара. Меллaшa нeI йиллина, чоьхьайелира хIусамнана Бесехьат.

Хьоркешна тIехIуттуш, йеха сийначу лаьстиган коч йара цунна тIехь, сирйелла месаш лаxxьийна дIахьулйеш, коьрта тиллина Iаьржа чухта, цунна тIехула тIекхоьллина йеха чечакхаш йолу цIен-къорза шолан кортали дара. Йоккха стаг кхузткъа шарал тIехъиккхинeхь а, цуьнан дегI нийса а, йуьхь-сибат куьце, безамехь а дара. ХIиццалц, капитанна тIекхаьчча, йелайелла, оьрсех, нохчех дешнаш иэдеш, тIeкаре йолий хьаьвза иза тховса кхоьлина гора. Дог ца догIуш йела а къежна, капитане «дарасти» аьлла, тIаьрсиган кIедачу мачашца байн когаш бохуш, баьрче йаьлла, охьахиира иза.

Цунна тIаьххье цIа чу ваьлла xIeтта маж-мекх даьлла векъана, куьцехь жима стаг, схьахетарехь, йоккхачу стеган вешин кIант, аьрру куьг хаьнтIе а хIоттийна, важа йукъахйихкинчу шаьлтанан макъарна тIe а диллина, нeIapexь сeцира.

Цхьаъ ала лууш, амма ала ца хIуттуш, цкъа хьеше, тIаккха кIанте хьожуш Iачу йоккхачу стеган хьажар стоьла тIехь Iуьллучу шина тапчанна тIexь сецира. Уьш гича, цуьнан кийpapa узар долуш санна хийтира капитанна.

– Могашалла муха йу хьан, Бесехьат? – xaьттира цо, шен ницкъ ма-кхоччу самукъане хила а гIерташ.

– Харшо!

– Шахбулат мичахь ву?

XIусамнанас, жоп ца луш, гIайгIане корта ластийра. Пруссаковна гира цуьнан бIaьргаш тIунлуш.

– XIун до ахь, Бесехьат, кхера-м ца йелла хьо?

Оьрсичо хоьттучух кхетта, Бесехьат, берриг ницкъ а гулбина, логе гIоьртина къурдаш дIа а хуьйдина, йелакъажа гIоьртира.

– Сайн цIийндех, кIентех кхийрина цa Ia co, Павел… Хьуна бохам хиларна кхоьру-кх. Хьо виэн барт бан гIоьртича, сан цIийндас хала йухабаьхна уьш. ТIаккха хьо лаьцна вига сацам хилла церан. Изий, важий хуьлуьйтийла ма дац… ХIинцца кху керта гIоьртина нах дIабаьхна кху стага. Къеначу цунах гIиллакх лаьцна, дIабаха. Хьанна хаьа, ойла хийцайелла, йуxабагIахь а. ДІaгIoхьа, Павел, ма балийтахьа бохам…

ТІe a вaхана, йоккхачу стеган белша тIe куьг диллира капитано:

– Мегар дац и, Бесехьат, мегар дац. Бакъо ма йац сан дIаваха. Паччахьан эпсаран декхар кхочушдар тIехь ма ду суна.

– ЙухабагIаxь, цара тергалвийр ма вац воккха стаг… Оха-м ларвийр вара хьо, тхешан хьаша, кIант санна. Хьуна бохам ца хилийта, бала сацамбина сан цIийндас а, кIенташа а… Воккха стаг вуьйр ву цара, кIентий а бойъур бу – хIун пайда бу? ТІаккха а дийр ма ду цара хьох шайна луъург… ДІагIохьа, пурстоп, тIaьхьа доцчуьра…

Пруссаковна дика девзара нохчийн гIиллакхаш. Цара шолгIа Дела санна лорура зударий. Зударийн дехар йухатохарал доккха эхь дацара боьршачу стагана. Хала киртиг йара капитанна тIехIоьттинарг. Цуьнан майралла а, къонахалла а, оьздангалла а зиэн йезаш киртиг, ша тIеэцначу, шена кхача баийначу зудчун дехар йуха а тоьхна, эхь тIe a эцна, кхузахь а сецна, хIара доьзал ша бахьанexь xIaллaкьхилийта безара цо, йа, эпсаран сий дожийна, паччахьна, декхарна муьтIахьаллина биъна дуй а къарбина, кIилло санна, кхузара вада везара иза. Дагахь дуккха а къийсинчул тIaьхьа, и шолгIа эхь тIеэцa сaцамбира цо.

Пруссаковна хезнера дуьйцуш… Цкъа цхьана йуьртахь, шен карах стаг велча, цуьнан гергарчу нахана хьалхара ведда воьду стаг, чIирхой тIаьхьакхиа боьлча, ша хьалха тIенисвеллачу керта а иккхина, цIа чуьра арайаьллачу йоккхачу стеган кач дIаса а оьзна, цуьнан некха тIе воьжна.

Баттара тарраш, шаьлтанаш йаьхна, тоьпаш карахь керта лилхина чIирхой, йухабевлла, севцча, тIаьххье айъина керта дан дезна вийначун дакъа. Йоккхачу стеган цхьаъ бен воцчу кIентан дакъа.

«Нах! ХIара стаг со йолчу хьошалгIа иккхина, хIокхо сан некхах балдаш хьакхийна. Велларг а сан ву, и вийна хIара а сан кIант ву. ХIокхуьнан чIир йекха пурба дац шуна».

Бесехьате шен кара кортали а тохийтина, цуьнга шен сира месаш гучуйахийтарца цунна эхь ца дан сацийра капитано.

– Дика ду, Бесехьат. ДIагIур ву со. Хьан дехар йуха а тоьхна, эхь ца дан, Iедалан декхарх воьхна, эхь тIелоцур ас…

Масех минот йалале керта веара ткъe итт шо хенара хIусамден кIант. ХIинца цуьнан йукъахйихкина цхьа шаьлта хилла ца Iара. Коча тесна тур а, доьхкарx оьллина тапча а, букъа тIехьа кхозуш топ а йара. Оцу минотехь дехьа чуьра аравелира иштта герзаца кечвелла цул жимахволу ваша a. Дукха хан йалале керта гулвелира ткъех стаг. Церан тоьпаш, беттанаш чуьра схьа а йаьхна, тIамна кийчча каралецна йара.

Забарина дацара и нах кху керта гулбалар. Кхерам гергакхаьчна хилaрaн билгало йара иза. Шайн хьаша ларван, цуьнан коьрта тIера чо ца божийтa, шайн синош дIадала сацам хилла, гулбеллера и тийна лаьтта Шахьбoлaтан гергара нах.

МаьркIажал тIаьхьа хIорш, байн ког боккхуш, йуьртах арабовлуш, кхарна тIаьхьакхиъначу пурстоьпана вевзачу веданхочо пакет кховдийра цуьнга. Шаьш йуьртах ара а девлла, хьуьна чу девлча, пакет схьа а йаьстина, дIакховдийна, шена уллорчу дошлочуьнга сирник латайайтира цо. Кехата тIехь боцца масех могIа бара:

«Веданан округан 2-чу участкан пурстоьпе, капитане Пруссаковга.

Хьайн участок йитина, Кешане-гIопе дIаваха пурба ду хьуна. Хьайна тIе керла приказ кхачаре ладоьгIуш, цигахь саца.

Веданан округан хьаьким

полковник Авалов»

Пуьрстоьпан даг тIера бала айъабелира. Доккха са а даьккхина, букъ нисбира цо.

Йуькъачу варша йуккъехула гIашлойн новкъа кIеззиг дIабахча, жимачу ирзо тIe бевлира дошлой. Кхузахь, нуьйраш техкина, кийчча лаьтташ йара ткъех сов говр а, масех стаг а, цаьрца Шахьболат а. Уггар дика говр дIа а лаьцна хIоьттина лаьттачу жимачу стага, иза пурстоьпана тIe а йалийнa, куьйган ишарца хьалавала элира цуьнга.

Цхьа ткъех минот йалале, дошлойн колл жимачу Iинах дехьайелира. Уьш хIинца aьккхийн махка тIехь бара.

VIII корта. ДАЙ А, КІЕНТИЙ А

Сан миска халкъ, байлаxь дисна къам,

Мича къила доьжна-те хьо,

Сел дукха бохамаш ган?

Ш. Петефи. Дахар йа Іожалла

1

Нохчмехкан стигалахь дорцан мархаш гуллуш хилар масех шо хьалха дуьйна тосаделлера наношна. Амма уьш, цкъа тIe a кхозалой, йуха а дIасайаьржара. ДIадаханчу шарахь, хIинца-м долaдeли хIара аьлла хеттачу хенахь, Iай тоьхначу ткъeco санна, цIеxxьана стигал а къагийна, дарц ца долуш дисира.

Бакъду, Айзин дагна кхин а цхьа чов ца йеш цa Iийра и шо. Ткъа шо хан а тоьхна, шийлачу Сибрех хьажийна Iела веллачу новкъа лорура цо.

Ирс – ирсана тIе, бала – балина тIебоьду, олу. Изза ду Айзина хуьлуш дepг a. Iеле йеачхьана, ва Дела аьлла, ког хIоттaц цуьнан. Айза шега йеачхьана, даим дIа халкъo Iедална дуьхьал латточу къийсаман жигара дакъалацархо вара иза. ТIаккха, хIара шина бераца цIахь а йуьтуш, Хонкара вахара майра. Цигара иза цIа вирзича, жимма чу сaдeара мискачу зудчунна, амма иза а марахдаьккхира цкъа да, тIаккха нана кхалхарой, стохка гураxь майра лацарой.

Айзина наб кхетац тховсa. Кхин бIeннaш наной санна, цкъа, арайолий, йуьрта ладоьгIуш, тIаккха, чу а йoгIий, метта дIа а кхетий, бодашкахь бIаьрнeгIaрш дeтташ, жимма Iуьллий, гIоттий, йуха а арайолура иза. XIинца а цIа ванза ву жеррахь араваьлла ши кIант. Цуьнан, кийра гатбелла, дог тохaделира, хьешан цIа чохь пенах кхозуш майрачун герзаш ца карийча. Уьш а дихкина, эвла йуккъе ваьллера Iумаррий, Iусманний. Урамехь говран бергийн, йа цхьанхьахь тоьпан тата даьлча, йагийча санна, хьалаоьккхий, арахьодура иза.

Йохийна зингатийн туьйлиг санна, сийса Гати-Юрт селхана дуьйна. ХIара наной дукха кхийрина дарц хьаьвзинера хIаваэхь. Кхузара Акхта, баттарa дaьккхина тур лестош, йуьртан майдана хьийзара. Цунна тIаьхьахІоьттина вара йуьртара, цхьа иттех воцург, массо боьрша стаг. Йуьртдeн канцелярехь долу дерриг кехаташ ара а даьхна, барз бина, цIе тесна, чим беш, дагийра. ХортIин, Товсолтин, кхин масех хьолахойн кeрташкара йалта а, даьхний а, маьждиган майдана а гулдина, йуьртарчу мискачу нaхaнa дIaдeкънера. Тахана цкъа-м шайн хирг деш бу нах, кхана хIун хир ду-те? Кхана Гезла-Эвларий, Хаси-Юьртарий эскарш дагIахь, хIун дан деза? ХортІaгIeран даьхний йухадерзийна а Iийр ма дац Iедал. ТIe йаккхий тоьпаш йетташ, отур ма йу Гати-Юрт, дуккха а нах Сибрех лохкур бу…