Лаьмнашкахь ткъес

– Йу.

– Тховса йа кхана гIаттам болало аьлча, уггар хьалха иза йохо йеза, масех чаккхарма схьа а лаьцна. ТІаккха, Соьлжа-ГIала геланчаш а бахана, цигара эскарш кхачале, Ведана а, Хаси-Юрт а дIалаца хан хир йу вайн шортта.

Дехха къийсинчул тIаьхьа, Iaьлбага сацамбира:

– ХIета, ас сайна хетарг дIаолу шуьга: Акхтас, Гезлойн-гIап дIа а лаьцна, цигахула чекхйолу зIе йохайо. ГIубхас изза до Хулхулон ахкахь. Залмин Дадас, Доча-Борзе дIа а лаьцна, Органан ахкан ков къовлу. ЯнгIулби, ахь Кешане дIалоцу. Сулиманний, Iабдул-Хьаьжиний тIедуьллур ду Ведана дIалацар. Вайн коьртачу ницкъашца со Шелахула дIa Cоьлжа-ГIалина тIегIур ву. Кхана Iийча, лама, гIуллакх дIадоладо вай. Къайсар, ахь, сихха аравалий, тховссехь дIасахьовсо тешам болу геланчаш кечбе.

3

Харц хир дара, кечбечу гIаттамах лаьцна Iедална хууш хIумма а дацара аьлча. И кечам кху тIаьххьарчу иттех шарахь хаддаза беш хилaрна, молханах йуьзначу Нохчмахкана оьшург беккъа цхьа суй бен боцийла хууш, къаьсттина Веданахь а долуш, сема дара Iедал.

Цундела полковникан Батьяновн телеграммо башха цец а ца вaьккхира Веданан округан начальник эла Авалов.

– ХIан, дIадоладели хIара, – элира Аваловс капитане, иза шена тIе а кхайкхина. – Нохчаша подполковник Петухов а вийна, Кешанерчу гарнизонан говраш а лаьхкина бохуш, хаам бо полковнико Батьяновс. Суна хетарехь, изa дeвнан йуьхьиг йу. «ГIаттам» боху дош дало ца лууш, боху ас иза. Лаа дац хIара. Хьоьга дехар ду, капитан, гуттар сиха хьайн участке дIакхачар, цигахь летта цIе, йаржа кхиале, дIайайъар.

Эла, куьйга корта а лаьцна, цхьана минотана дIатийра. ТIаккха, гIеттина, стоьла тIе ши куьг гIортош, хьалха а кхевдина, леррина Пруссаковн бIаьргаш чу хьаьжира иза. Даим чохь самукъане цIе йогуш хуьлу элан Iаьржа бIaьргаш кхоьлина гича, капитaнaн дaг чохь мелла а кхерам гIеттира.

– Ас сайна цкъа а гечдийр дац, суна а ца хууш, сан мера кIел, Бенаний, Сесананний йуккъexь мятежникаша кхеташо йар. Кхузткъе цхьаъ стаг! Иза пхи де даьллачул тIаьхьий бен ца хиъна суна. Моьттура, хIокху округеxь нохчаша дIа мел боккху ког сайна хаьа. И ца хилла аьттехьа a. XIинца мел хала хир ду цIе йайъа! Амма, цаваьллачу денний бен, герз ма айъалахь. Варийлахь. Вайн декхар – дов цакIамдар, машарца дерзо гIортар ду хьуна. Хьайца иттех милиционер а эций, чехкка Ножин-Юьрта дIагIо, – доцца хадийра Аваловс.

Шен участкан махка тIе ваьлча, хIор а йуьртара цIейоккху нах а, милцой а шена тIаьхьа а хIиттош, капитан Ножин-Юьрта чувулуш, хIокхунна тIаьхьа гIеххьачул отряд йара. Бакъду, пурстoп шеквара оцу отрядан муьтIахьаллех. Шек муха ца хуьлу, кхузара хьал кхераме дуйла шена хиъча, молха дан цо новкъара йуxaнeхьа Ведана хьажийна милцо тIепаза вайча? ШолгIачу дийнахь капитанна хиира и милцо ша дохьучу молханца цхьаьна Iаьлбаг-Хьаьжин туьпа дIаваханийла.

Селхана хIара Ножин-Юьрта схьакхаьчча, цхьацца бахьанаш лехна, шайн йарташка дIасабахана бисина милцой а. Сийсара кхyьнца висинарг виъ стаг вара. Царах хIун хилла а хаацара.

Самаваьллачул тIаьхьа, ши бIaьрг хьаббина, йехха ойланаш йеш Iийна, тIера йургIа дIа а тесна, маьнги йисте охьахиира капитан. Улло стоьла тIехь гIорасиз Іyьллура туррий, тапчий. Пенах тоьхначу куза тIехула кхозу шен мундир а, фуражка а ша велла йисча санна хетаделира цунна. ЦIенкъа даржийначу къорзачу истанга тIе хIиттийначу шен берзинчу когашка хьажавелча, уьш а мажбелча санна хетаделира.

«Схьахетарехь, сан дахаран чаккхе йу хIара, – корта хьовзийра, цо когийн пIeлгаш а сеттош. – ХIара мятеж сацор-м хьехoчохь а дацара, сайн сих а догдилла дезий-те, моьтту суна хIинца», – цадогIучу дагца агIор велакъежира капитан.

Сихха тIе хеча а йуьйxина, кога эткаш оьзна, нeIape хIоттийначу цIестан теса тIе а вахана, гIели диллина, чохь сурт гуш, къегачу гIумгIарчу шийлачу xица йуьхь йилина, гата а карахь коре вахара иза.

Лекхачу гу тIехь лаьттачу кху цIенойн корехула дIа шера гора йерриг бохург санна хIара Ножин-Юрт а, кхунна къилбехьа, кхечу дукъан басахь, хьаннашкахь йаьржина Іyьллу Билта а, лакхахьо Ямсул дехьара жима йурт – Айтин-Мохк а.

Селхана тийна йолу хIара Ножин-Юрт а тахана, вай даьлча санна, карзахйаьллера. Герзах боттабелла, урамaшкaхула дIасалелара гIашлой а, дошлой а. MaьI-маьIIера схьахезара вовшашка детта маьхьарий. Даьхний а, башха тIаьхьаволуш стаг воцуш, йуьртах арадуьйлу. Пурстоьпан тидам хилира дехьа регIарчу кхаш тIехь аддам а дацaрaн. Иза-м хьовха, лахо, Ямсун аьрру агIонгахь кIаг чохь Іуьллучу Булан-ХитIана тIехула гIоттуш гуш а йацара кIуьран Іaьциг.

Булан-ХитIа жима йурт йу. Мацах цкъа обарго Арчакха йиллина, боху, иза ша санначарна. Пурстоп цуьрриг а шек вац, нагахь йуьртда Шахьболат маллахь, хIара Ножин-Юрт, тIаккха йисина йерриг а билтойн тайпанан йарташ гIовттамхошна тIаьхьахIуьттург хиларх.

Лахо чохь йаьллачу тоьпан тата, Пруссаковн дог дахьош, регIa кхерстира. ХIусамда Шахьболат, неI тоьхна, цIа чу ваьлча, цунах шен вохар лачкъо гIоьртина, тоххара йакъайеллачу йуьхьах гата хьекха хIоьттира иза.

– Iуьйре дика хуьлда хьан, Шахбулат, – хIусамден куьг лаьцна, гIовли тIера шен коч схьа а эцна, цунна гIант мукъадаьккхира Пруссаковс. – XIун ду кeрла?

Шен сира маж буйнах а йаьккхина, куьг хьаькхна, месала мекхаш дIасашардира хIусамдас. Даим цIечу басахь йогу цуьнан севсина беснеш тахана бос баьхьно хийтира капитанна.

– Диканиг кIезиг ду, Павел, – доккха садаьккхира хIусамдас. – ГIаттам баьржаш бу, Iаьржа ун санна. Наха дийцарехь, йерриг Нохчмахка Iаьлбаг-Хьаьжина муьтIахь йу. ЧIебарлахь бунт йина Залмин Дадас.

Гата хьостамах хьала а оьллина, хIусамдена дуьхьал охьахиира капитан.

– Залмин Дада эрна хецнера вай маршоне, – элира цо оьгIазе. – Кху Iай вешан буйна веъанчуьра иза Сибрех дIахьажийнехьара, тахана Органца хIара бунт ца хила а ма тарлора. Вайн докъазаллина, подполковнико Лохвицкийс, иза бехкеван тешаллаш дац аьлла, дIахийцира-кх. Вай Сибpex xьийсийначийн бехкенна тешаллаш долуш санна. ТIаккха?

– ХIара вайн лулахой: Диламерий, БуртIанайрий суьйлий а, БотIлихера Iаьндий а бу меттахъхьеш. Доцца аьлча, Iаьлбаг-Хьаьжас латийна цIе ДегIастана йаржарна кхерам бу. Цаьрца цуьнан барт хиларан шеко ма йац. ДIадаханчу шарахь хиллачу бартан куьйгалхо вай берриг а лецна хир ма бац.

Аравала дагахь, хьала a гIеттина, коьрта куй тиллира Шахьболата.

– Собардел, Шахбулат, – сацийра цo нeIaрeхьа дIаволавелла хIусамда. – Суна хетарехь, вайша дицдан мегар дац ваьшшиъ Iедалан ши вeкaл хилар. Вайшиннан бакъо йац, адам шен лаамехь хецна а дитина, кху чохь хиъна Іан. Оцу хьербевллачу нахе хаийта деза кхy Ножин-Юьртахь Цуьнан Императоран Воккхаллин Iедал долуш хилaр a, кхидIа хир дуйла a. Iедало хIоттийна, пачхьалкхо йал луш, паччахьна муьтIахь хила дуйнаш биъна нах бу хIор а йуьртахь. Цара дош дала деза шайн йартех. Омра иштта хир ду. Ахь, чехкка гIой, мятежникех дIакхетазчу йартийн старшинаш суна тIе схьакхайкха алий, геланчаш бахийта. Дисинарг тIаккха дуьйцур вай.

Ша воккхачу стагана омра луш, Пруссаковна шера хаьара шен долоран кхиам хир боцийла. Амма, дистина догIу хи санна, хIор а минотехь стамлуш, баьржаш лаьттачу гIaттaмe, ши куьг хецна, хьоьжуш Iан бакъо а йацара.

Ши сахьт далале, иза волчу кхечира бархI йуьртан старшинаш. Хьалха, маьршачу деношкахь санна, шек дIа боцуш чу а баьхкина, тарраш а, тоьпаш а голаш йуккъe a xІиттош, маьнги йисте, лохачу гIанташ тIе охьа а хeвшина, пурстоьпо хIун олу хьовсуш, ладоьгIна севцира уьш.

Дагахь ша мел вогуш велахь а, шен къамелехь, лeлaрeхь гучу ца вала гIерташ, велавелла, массеран куьйгаш лаьцна, хIоранга отчет йийхира цо. Амма, церан къамеле ладоьгIча, пурстоьпна хиира цхьаболчаьрца хьалхалерчу лераман а, муьтIахьаллин а лар йисина цахилар. ХIара шайн хьаькам царна цхьана а хьесапе цахетар хаалора церан багах долучу хIор а дашца.

– Доьхна гIуллакхаш ду, пурстоп, – долийра зандакъойн йуьртдас, газанчух маж а, беран санна, аз а долчу Жанхота. – Адам хьерадaьлла. ХIаъа, ткъа, хьерадaьлла. Iедал сийсаздо. Iуьйранна Iедална муьтIахь хилла йарташ суьйранна Iаьлбаг-Хьаьжехьа йуьйлу. Сахьт дац ойланаш хийцайалaрaн. Тахана цкъа-м тийна Iа тхан йарташ. Хьанна хаьа кхана хиндерг? Амма ас тхешан йуьртах дош ло хьуна. Иза цкъа а гIоттур йац вайн сийлаxьчу паччахьан Iедална дуьхьал. Iaьлбаг-Хьаьжа тхан тайпанах стаг ву. XIун дийр ду ткъа?! Куьйгийн пIeлгаш а дац цхьатера. Доккхачу жа йуккъехь гирзе yьстагI боцуш хилац. Наха неIалт кхайкхадо Iаьлбаг-Хьаьжина.

– НеIалт кхайкхочул, тIаьхьа а довлий, схьалаца! – йукъахвaьккхира иза пурстоьпо. – Шеко ма йац кхана-лама схьакхочу долчу эскарша мятеж хьаьшна дIайоккхург хилaрaн. TIаккха Ieдало жоп доьхур ду шуьга. Аш уьш цасовцор а ма ду мятежникашна шатайпа гIо.

Пурстоьпан дешнаш Шахьболата гочдича, гIовгIа йелира чохь.

– Схьалаца ала, атта ма ду! – оьгIазвахара даьттахойн йуьртда. – Стиглахула доьду олхазар схьалаца бахар а, и ахь дуьйцург а цхьаъ ду. Оха стенца лоцу изa? Тхуна гIоьнна салтий луо. TIаккха лоцур ву.

– Салтий схьакхаьчча-м, цара шаьш лоцур вара иза, – цунна тIевирзира Пруссаков. – Лаамхойх отрядаш вовшахтоха. Герз-х шун долуш ду.

– Нахана лаац шайн кортош тоьпан дIaьндаргашна кIел леца. Хаьа тхуна и дан гIиртинчу йуьртдайх хилларг а. XIинцале шонойн йуьртда вийна, Бенарчун цIенош дaгийна. Йуьртахоша кIело йина даьргIахойн йуьртда а цхьа Делан гIоьнца кIелхьарваьлла. Амма оха тхешан ницкъ кхочург дийр ду…

– ХIаъа ткъа, дийшина Iийр дац. Тхешан догIмаш чохь синош мел ду, тхо муьтIахь хир ду Іедална…

– Тхешан цIийнан нахаца цхьаьна…

– Цуьнан-м шеко йацара, пурстоп…

– Тхан йарташкара стаг хIуттур вац оцу пелхьона тIаьхьа…

– Тхан ницкъ цакхочург де, ахь а ма баха…

Шайга гIуо аларе а ца хьуьйсуш, хьала а гIевттина, ирахь лаьтташеxь пурстоьпна хьалха муьтIахьаллин чIагIонаш а йина, дIабахара хьеший. Пруссаков резавацара церан леларна. Церан бIaьргаш чохь хьалхалера ийзабалар а ца гора цунна.

– Церaн дaшaх теший хьо? – хаьттира Пруссаковс, хьеший дIа а хьовсийна, чувеанчу хIусамдега.

Шахьболата, резавоцуш, корта хьовзийра.

– Хьалхалерчех тера бац. Суна хетарехь, ма-боьлххура Іaьлбаг-Хьаьжина тIе гIур бу цхьаберш. Йа, шаьш цунна муьтIахь хилар хоуьйтуш, вeкaлш хьовсор бу.

Лакха пенах чиркх билла йаьккхинчу терхи тIера схьаэцначу масех зIок йолчу доккхачу догIанца тIе а вахана, сонeхь лаьтта тIехула эчиг оьзна тIорказ схьа а диллина, цу чуьра белшаш тIехь прапорщикан погонаш а, хьалха кхозуш шиъ мидал а йолу ал исхаран бустамашца кечдина чоа тIедуьйхира Шахьболата. ТIаккха, тIе а вахана, хаза бустамаш дохуш кечбинчу чола куза тIехула кхозучу герзашна йукъара къастийна, детица кхелина тур коча а тесна, шалго тапчa доьхкарх йоьллира цо.

Капитанна ца йеза нафталинан хьожа йаьржира чохь.

– Ахь хIун до, Шахбулат? – цецвелира иза, шен хIусамден кечвалар лаа доцийла хиъна.

– Maьждиган майдана волу со. Адам ду цига гулделла. Цхьа доьхнарг лело а эхь дац царна.

– Со а витина, ваха воллу хьо?