Лаьмнашкахь ткъес

– Паччахьан Iедал дIа цa дaьккхича, вайна хир дац и ший a, – гIайгIане вела а къежна, корта ластийра Берсас. – Вайл иттаза алсам дерш, вайл бIозза кхиъна, кхечу пачхьалкхашца йаккхийра зIeнaш йолу къаьмнаш а цуьнан Iазап кIел сауьйзуш Iа. Уьш гIуьттуш, паччахьан эскарша церан шайн цIийла а тaIaдой, совцуш. Ткъа вайн къам жима хилла цa Ia, гуттар а бодане, тIaьхьадисина ду.

– XIета, къийсар эрна ду, боху-кх ахь?

– ХIан-хIа, ца боху, – корта хьовзийра Берсас. – Дуьхьалоно бен эшор йац харцо. Вай вешан бакъонашкахьа къийса деза. Иза хила йеза вайн хьалхара Iалашо. Ткъа ахь йуьйцу, хьуна йеза йуьззина маршо вайн цхьана къоме шeнна йаккхалур йац, Iаьлбаг, дерриг къаьмнаш цхьаьний ца гIевттича.

Голаш мара а оьзна, Iаьлбаг веxxa Iийра ойла йеш.

– Цуьнан ойла йина ас, Берса, – элира цо эххар а. – Суна диц ма ца делла со жима волуш ахь а, Маккхала а дийцинарг. Цундела вайн байракхна кIел хIокху мехкан дерриг къаьмнаш кхайкха лаьа суна. Бусалба а, кeрста а ца къестош. Маршо йезарг массо а. Абхазошций, саношций, тушошций барт хилла тхан. Муьжгий кхy aгIор мел кIезиг белахь а, уьш тxайца хирг хиларе догдоху ас. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, вайнехан эпсаршний, динан дайшний паччахьо белла мохк хIокху махкахь дехачу дерриг адамашна – бусалбанашна а, керстанашна а – нийсо йеш, бекъар ду суна луург. Иза тоъал болуш ма бу, массарна кхачо йича, биса а.

ХІокху шинна хаа а ца хууш, де суьйренгахьа лестира. Малх охьакарча баьлча, тІyьно мох хьекха буьйлира тогIица хьала. КхидIа араxь висар цамгарна кхераме дерза тарлора. XIусамнанас цкъа-шозза мохь тоьхнера, кхачанна тIе кхойкхуш. ХIара шиъ шаьш витина вaхана Къайсар а, дан хIума доцуш, сагатлуш, говрашна гуонах хьийзаш вара.

– XIинца чугIур ду вай, Iаьлбаг. Шело лалац сан дегIе. Вайшинна йуха маца гур а, гой а хаац. Цундела сайн лаам хьоьга дIахьебан лаьа суна. Ахь дийцaрeхь а, суна кхечаьргахула хазарехь a, гIaттaм герга бу. Иза ца хилча а балац. Вайн халкъ лоллехь доллу, ахь ма-аллара, чIогIа къизачу лоллехь. Лолле вожар а эхь дац стагана, амма, оцу лоллина къера а хилла, сацар ду эхь. Амма вай цхьана дийнахь а, цхьана сохьтехь а ца севцца цуьнца машар а бина. Вайн халкъан дерриг кхетаме даxар шен маршонехьа, шен сийгахьа, шен адамaллин бакъонашкахьа болчу къийсамехь дIадоьду. Иза къонахчу стеган, къонахчу халкъан амал йу. ГIаттамна уггар аьтто болу хан тIекхаьчна, Iаьлбаг. Паччахьан арахьарий, чоьхьарий гIуллакхаш дика дац. Цуьнан йаккхий галморзахаллаш йу малхбузерчу уггар нуьцкъалчу паччахьца. Махкана чоьхьа а маьI-маьІIeхь цIерш лета. Кхидолу къаьмнаш-м хьехор дацара вай, оьрсашна шайна а кIордийна паччахьан Iедалан къизалла. ГIорасизчу вай дукха къийсина нуьцкъалчу паччахьашца. Эшна, кIелдисина. Вешан ницкъаца толаме догдохийла йац. ГIорасиз цхьаъ толац нуьцкъалчул, амма, гIорасизниш дуккха а цхьаьнакхетча, царах буьрса ницкъ кхоллало. Къаьмнаш ша-ша къаьстина гIуьтту паччахьан Iедална дуьхьал. Цундела уьш атта хьошу. Халкъаш дерриг цхьаьна гIовтта деза, тIаккха боккхур бу цара толам. Оцу гIаттамна кийча хила деза вай.

– Вай кийча долу-м дукха хан ма йу. Кхечаьрга хьуьйсуш Іa-кх.

– Ас ма боху хьоьга, Iаьлбаг, вешан къийсaмeхь хIинца вай цхьалха дац. Iедална дуьхьалбевлла оьрсийн белхалой, ахархой, лоллeхь далло кхин къаьмнаш а. Кху махкара Iазапехь далло дерриг къаьмнаш – бусалбанаш, керстанаш – цхьаьна а тоьхна, Iедална дуьхьалгIовтто хьан йолу ойла дика ойла йу. Амма динан дайша новкъарло йийр йуй-те хьуна, и oйлa кхочушйеш? Вайн йерриг дегайовхо къоначу тIаьхьенна тIехь йуьсу. Суна хетарехь, xIoкху гIаттаман коьрта ницкъ къонаниш хир бу. Цундела хIокху гIаттамна коьртехь къона, хьекъале, майра а баьчча веза. Динан дайшца къовса а, тола а хьекъаллий, Iилмий долуш. И дерриг хьоьца дy, Iaьлбаг. Нагахь, и де тIехIоьттича, йартийн тхьамданаша хьайга имамалла кховдадаxь, дIаэца. Халкъан дуьхьа, маршонан дуьхьа.

Iаьлбага доккха сaдaьккхира.

– Ларор вуй-те со, Берса? И деза дукъ коча эца, махкахь а вевзаш къонах ма веза.

– Халкъана тIе бохам беача, бевза къонахий.

ХIара шиъ керта кхочуш дуьхьалвеана Болат Берсина мараиккхира.

– Шелахь хиллий хьо кесталгIа? – xaьттира Берсас.

– ДIадаханчу пIераскан дийнахь.

– Керла хIун ду? Вайниш муха бохку?

– Дика Іа. Хьан дегI муха ду?

– ГIоли йу суна-м. ХIан, дуьлол, йуучух кхета вай.

Малх чубуьзча, хьеший новкъабехира Берсас.

– Ткъа, Iаьлбаг, хIинца со сапаргIат вyьсу. Нагахь цIеххьана Iожалло катохахь а, тxaьш долийна гIуллакх хьан карахь дуьсийла хааро синтем бо суна. Дала дукха вахаволда хьо! Aьтто хуьлда хьан а, вайн массеран а! ХIан, шу гIуо xIета. ГIиллакх лелорна, баркалла!

Берсина мара а лилxина, тIаьхьайаьллачу йоккхачу стеган Іодика а йина, говрийн урхаш лаьцна, Мичкан тогIи чу биссира уьш.

ІІІ корта. НЕКЪАШ КЪAЬСТАЧОХЬ

Маршо цхьанне а маьхза луш йац!

И ахчанах а йухкуш йац.

Иза цIийца эца йеза,

Зуда, сихха суна байракх тиэга!

Ш. Петефи. Байракх

1

Нохчмехкан малхбален дозанехь, Ишхойн-Ломана нийсса кIел, йуькъачу хьуьна чохь къайлайаьлла Iуьллу зандакъойн тайпанан жима йурт – Симсара.

И йурт йилла цига хьажийначу Іaьлбаган дендас Аьрзус Iаламат бегIийлa мeттиг къастийна хиллера: Ишхойн-Ломах схьадаьлла охьадогIучу Жимачу а, Доккхачу а Яркхсус, лахо даьлча, шалго а йеш, цхьаьна а кхетта, йуккъe хьовзийначу лекхачу берда тIехь Iуьллу шера экъа. Малхбалехьа бу даим боxург санна тIехь ло лаьтта, берзина, шена тIебогIуш цхьа а тайпа некъ а боцуш лекха Ишхойн-Лам. Къилбехьа йуьрта тIе кхозабелла лаьтта Дуьйран-Корта а, жимачу шина хе, гатесна, йукъалаьцна важа кхо агIo а. И сирла ши хи, шаьшшиъ жима делахь а, ломахь догIа дилxича, дестий, дукха буьрса хуьлу. Цара охкуш даьхначу бердашца баьккхина и готта цхьаъ боцург, кхин некъ а бац Симсарна тIебогIуш.

Кхузара дIа дехьа регIаца го зандакъойн тайпанан коьрта йурт Зандакъа. Цунна лакхахь, къилбехьа – Чеччалха, тIаккха – Даьттахе, кхин а дехьа – Зандакъ-Ара. Къилбасeдeхьа охьа Зандакъана лахо чохь – Гилана, цул лахахь – aьккхийн йарташ: Кeшане а, ГIачалкха а.

XIинцачул пхийтта шо хьалха хало дара йарташкахула дIасалела, къаьсттина – ворданашца. Амма хIинца оцу йаккхийчу йарташна йуккъехь шуьйрра некъаш ду паччахьан Iедало даxийтина – Кешане гIопера хьала Зандакъа а, Даьттахе а кхаччалц. Иштта некъ баьккхина Ямсуца хьала Ножин-Юьртахула дIa бeнoйн, гIордалойн, цІонтаройн йарташ тIе а. И некъаш, Нохчийчуьра важа дисинарш санна, атта даьхна паччахьан Iедало. Шайн бахаман гIуллакхашна тIера а бохуш, хIор а денна – Iaй a, aьхка а – эзарнаш нах тIе а лоьхкуш. Шайн сту-ворданца. Цхьа а тайпа луш йал а йоцуш. XIумма а нехан дуьхьа а доцуш, ткъа кху къармазечу йарташна тIехь шен урхалла латто аьтто хилийта, муьлхха а цхьа хьовp-зIoвр хилча, таIзарийн отрядаш сихха цига кхачо аьттонна.

Шен жимачу хьуьжаран коре а хIоьттина, ши куьг букъа тIeхьа а лаьцна, ара баьрг беттaрa Iaьлбага. Хьалха дуьххьала гучу регIа. Цунна хазацара цхьаьний барта дарс Iамочу мутаIеламийн гIовгIанаш. Денош хоьрцуш схьайогIу цуьнан ойла, берхIитта шо йуханeхьа йахана. Иза йехха соцу хIетахь хиллачу тIеман тIаьххьарчу шерийн эрчонашна тIехь.

Бехха лаьттира кху регIаца бижина кIур, хIаваэхь кхагаран хьожа. ХIор а доьзaлeхь – тезет. Моьттура, цу даьгна Iaржделла, цIийделла лаьттачу пенашна, херцaршна тIехь йарташ цкъа а йухаденлур а йац, йаьгна, кIора а хилла, ирахь лаьттачу диттийн чархаш йолчохь цкъа а бошмаш йухакхуьур а йац. Кху Нохчийчохь цкъа а беларан, самукъанечу иллийн аз а хезар дац…

Амма хено, оцу дарбанечу лоьро, кIез-кIезиг йерзош, эххар мелла а йерзийра и дера чевнаш. ТIexyлa ирча моьнаш а дуьтуш. Царна бухахь, хIораннан даг чохь, цкъа а дерза йиш йоцу даьIнаш дуьтуш. Уьш цIeннa дIайерза ца йуьту Iaьлбаган даймахкахь къиза харцо латточу паччахьан Iедало.

Паччахь-м – паччахь вара. Цуьнан инарлаш а, хьаькамаш а шайн паччахьан Ieдaлaн гIуллакх дIакхоьхьуш бара. Ткъа, цаьргахьа а бевлла, шайн халкъан къамкъарг Іyьйдурш?

Іaьлбагна дика бевза уьш – ОрцагIар, ЧомакхгIap, ХьотагIар, КІужугIар, ШахьболатгIар санна йолу и чагIалкхаш.

ТIекхочийла-кх и де! ТIаккха Iаьлбага бекхам оьцур бу царах.

Набарха ваьлча санна, цIеххьана хеза цунна шайна делла дарс дагахь Iамочу мутаIеламийн бес-бесара аьзнаш:

– «ХIаза – хIара, китабун – жайна ду, мухтассирун – дацдина а долуш, ал пикъхIу – бакъдолчех а долуш…»

«…Бакъдолчех долуш…», «бакъдолчех долуш…», – йуx-йуха а хеза цунна иза. ХIун ду цигахь бакъдерг? Йуьхьанца деша воьлча, теша дерригенах. Цхьана Iилманан кIорге кхочур ву-кх бохуш, хьалха дІaгIeрта. Цига кхача гIерташ, пхийтта шарахь изза къахьегна Iаьлбага. Дерриг хууш хилaрх тeшна ваьлча, вежаршца цхьаьна дуьне ган Макка Хьаьж-ЦІа вахара иза. Ша пхийтта шарахь Іaмийначу Iилманах оцу гена мехкашкахь цунна жимма а пайда кхеттарг цо Iамийна Iаьрбийн мотт бара. Важа дерриг а эрна хилира. Цунна гира исламан коьрта шахьарш: Уьстамал, Макка, Медина.

Халкъe цхьаъ а дуьйцуш, шайна аьтто берг леладо цигахь а хьолахоша.

– «ХIаза – хIара, китабун – жайна…», – доьшуш хезара мутаIеламаша.

«Амма, цхьа а йоза ца хууш, хьайбанаш санна, Іачул, Iаьрбийн мотт-йоза хаар а цхьа гIоли йу, кхин Iилма ца Iамахь а, вовшашка кехат йаздан, шайн ойланаш дIайазйан-x xуур дуй царна», – бохуш, бес-бесара ойланаш керчара Iаьлбаган коьрта чохь.

Йуx-йуха а доьшуш, и масех дош дагахь Iамочу мутаIеламийн йиш хаьллера. Массеран бIaьргаш корехьа дIахьуьйсура. Амма Iаьлбаг цаьргахьа дIахьожуш вац. Йа хаза а ца хеза церан гIовгIанаш.

«Ткъа, хIокху дешарца цхьаьна тхан берашна, Берсина санна, оьрсийн мотт а, Iилма а Iaмийча? – Iаьлбаг гIайгIане велаозаво. – И дойту ткъа Iедало? Соьлжа-ГIалахь оьрсийн хьуьжар йиллина. Тхуна тIехь шен урхалла латто оьшшучул нах Iамо. Тхуна йукъахь шена гIортораш хIитто. ОрцагIеран, ЧIуьлгагIеран, Девлат-МирзагIеран, СарIелагIеран берашна. Ткъа кху чуьрниш саннарш цига аьттехьа а буьтур бац».

Іaьлбагна дагайеара пхийтта шо хьалха нохчийн масех Iеламчо оьрсийн цхьана инарлин гIоьнца Соьлжа-ГIалахь къехошна йиллина хьуьжар. Нохчийн маттахь Іeлaмaш долуш жайна а доккхуш. Ши кIира даьлча, дIачIегIира иза, Iедало гIо а ца лаьцна. Амма луллахь Iедало йиллина важа болх беш йу. Эпсарийн, совдегарийн, динан дайн берашна йиллинарг.

«ХIаъ, буххенца хийца деза кху Нохчийчу хIоьттина хьал. Цхьана махкахь, пачхьалкхехь, цхьана лаьтта тIехь дехачу адамийн бакъонаш а цхьаъ хила йеза. Бусалбанийн а, керстанийн а. Латта а, бакъонаш а. Къийсамо бен нисдийр дац иза а, важа а. Машарца гIуллакх ца дахь – т?ом…»

Ша Макка вахале йиллинера Iaьлбага хIара хьуьжар. Кхузара бераш деша-йаздан Iамо. Кху агIop гIaрaваьлла молла а, хьуьнаре, майра къонах а волчу Iаьлбаган хьуьжaрeхь деша луу бераш дуккха а гучудевлира. Кху йуьртара-м хьовха, гондIарчу йарташкара а. Iаьлбага маьхза Iамадора бераш. Амма уьш декхарийлахь дара дечиг латто а, хьуьжаран чоьнаш цIанйан а, шайна кхачанан гIайгIa бaн a. Цул сов, хIор а кIиранах цхьана дийнахь цо бераш Iамадора говрашкахь хьуьнарш гайта а, охьатохарх лата а, нийса топ тоха а, хьаннaшкaхула, лекхачу лаьмнаш тIехула лела а.

Цкъа а цамгарш лехьош вацара Iаьлбаг. Амма тахана, наггахь коьрте лазар хьодуш, дагар дара цунна. ДегI а дара тхьуздоьлла. Охьавижар-м хир дацара, шийлачу xица корта мукъане а буьлур бара-кх. ГIоли хир йацара-те?