Mayday
Билэрдии биир эбийиэк баарыгар атаакалаан көрөргө сананна. Былыр үйэҕэ идэһэ буолан бүттэр да, туга-эмэтэ орунна ини. Үчүгэй Уол Фантомастан күрэнэн куораттан чугас улууска үөрэнэ барбыта балайда буолла. Луох обургу амтаһыйбытын ахтан, уол ир суолун ирдээн онно тигинэтэн тиийдэ. Кыттыгас идэһэлээх Фантомас сайыһа эрэ хаалла. Хаһааҥҥы эрэ тапталыттан биир эмэ үтүө өйдөбүл өйүн дуомугар иҥэн хаалаахтаабыт эбит дуу диэн луох сөҕөн сөтөллө сыста да, кыыһыгар ол үлүгэр идэһэтин туран биэриэ диэтэххит дуу. Тугу да сэрэйбэккэ үөрэнэ сылдьаахтаабыт Үчүгэй Уол иннигэр куһаҕан сибиэҥҥэ дылы биирдэ баар буолан хаалла. Өссө Фантомастан анаан-минээн бирибиэт аҕалбыт курдук кубулунна. Үчүгэй Уолу сонно үҥкүрүтэ оонньуоҕун уол уопсайга олороро атахтаата. Төһө да ыксаатар, дьон ортотугар идэһэлэнэрэ сүрэ бэрт. Кини сааһыгар уоран уолланаллар, кистээн көрсөллөр эбэтэр олох да оннуктаабаттар. Бу субуотаҕа кэлиэх буолан андаҕайан Үчүгэй Уол нэһиилэ уҕарытта. Уол тылын ылбыт луох уоскуйан куораттаата. Иккиһин идэһэлэнээри сылдьар луох кыттыгас идэһэлэрин кыбынан барбыт саҕа сананна да, биир сүөһүнү иккиһин сүлбэттэр ээ.
Үөрэн-көтөн дьиэтигэр көтөн түспүтэ – кэм да хаата. Дьиэ иһэ үллэҥнэс киһи. Фантомас бэйэтэ уонна ыт-Фантомас диэн, Аптамаат диэн, аччаҥалаабыт диэн, унньугурдар, лэкэгэрдэр да кырыы-кырыытынан. Ким суоҕай диэх курдук. Мавзолей эмиэ түүннэри тигинэччи үлэлээн эрэр. Луохха ыт-Фантомас эрэ үөрдэ. Хааталааччылары үүрэригэр эстэ сыста. Саах-алаадьылар быыстарынан, дьэ, үчүгэй сырсыаккалаһыы. Биири үүрэн баран, атыны эккирэтэн аан диэки үнүлүтүөн ыккардыгар, баарыан үүрбүтэ төттөрү киирбит буолар. Ол быыһыгар Аптамааты олорон түһүөр диэри үөхтэ, хайдах сатыырынан нууччалыы-сахалыы маатыраны холбоон кырыы сатаата. Фантомас бүгүн тоҕо эрэ алҕаска арыыланан арыгылаабатах. Онтунан куоһурданан дьикти – хайҕатаары хаайда, соболоҥ эрэйдэ. Кэмниэ-кэнэҕэс үүрүллээччи үүрүлүннэ, хаалааччы хаалла. Ол да буоллар, үүрүллүбүттэр, ол иһигэр улахан Фантомас, таһырдьаттан аны көрүдүөргэ киирэ тураллар, биирдэ кутуллан хаалаллар. Луох онтон эмиэ кыйдаталыыр. Хаһыы-ыһыы, маат-куут. Ол үлүгэргэ, хайа, бу туох сэриитэ саҕаланна диэн, ким да өҥөс гыммата. Хороон хосторугар бары бүгэн баран сыталлар. Саллаллара оччото дуу, «чыхаал компуот» диэн эрдэхтэрэ дуу – сатаналары ким билэ баарай. Онтон луох эмискэ дьүһүн кубулуйда, ырдьас гынна, хайаата. Фантомас албыныгар киирэн биэрдэҕэ дуу, туох эмэ туһа тахсыаҕын түүйдэҕэ дуу? Ыты ыла кэлбиттэр. Фантомаһы. Букатын. Луох эмиэ да аһынна, эмиэ да алаадьылартан босхолонон абыранарын санаан астынна. Кыра Фантомаһы кум-хам тутан илдьэ бардылар. Мавзолейга биир эрэ Фантомас, биллэн турар, луох уонна тугу эрэ түүйэр дьикти чуумпу хааллылар. Луох идэтинэн кыыһын тото үөхтэ, өл-сүт диирин да умнубата. Өйдөөх Фантомас ону барытын истэн эрэ кэбистэ.
Кыра Фантомас саҥа дьиэтигэр тиийэн эмиэ алаадьылаан кэбиспитин дэлби кырбаабыт, муннун сааҕар булкуйбут сурахтара иһилиннэ. Ким эрэ мөҕөрүгэр, буойарыгар даарам да кыһаллыбакка көҥүл айбардаабыта, хаампыт сирин аайы тыктара, алаадьылыы сылдьыбыта уурайдаҕа. Онно мавзолей буолбатах. Саҥа иччилэрэ биһиги дьоммут курдук луох үһүлэр дуо – үчүгэйдик кэһэттэхтэрэ. Ыт сылын ыттаах көрсөөрү аллааҕымсыйбыт мавзолейдаахтар илии соттон хааллахтара. Онон, ыттарын сыла кинилэргэ соччото суоҕу өлүүлүүрэ буолуо диэн бүтэйдии сэрэйиллэр.
Кыттыгас идэһэлэрэ бэйэтинэн тиийэн кэлэрэ чугаһаата. Луох суунартан ордубат. Мэһэй-таһай буолуох Фантомаһын ханна утаарыан өйө хоппот. Тугу эмиэ өйү үлэлэтэн эрэйдэнэн, бэйэтэ оҥоһуллан хааларын кэннэ.
Луох үлэтиттэн сүүрүүнэн кэлбитэ – эмиэ хаата. Аптамаат диэн, эҥин диэн. Уолаттара эрэ арыый атыттар. Луох эмиэ кыыһыра охсон үүртэлээри күрүө намыһахтыы Аптамаат үрдүгэр түстэ. Ол кэмҥэ Фантомас өрө сүгүллэн турда.
– Аптамааты тыытан көр эрэ! – Хайатын арыыланыай, Фантомас кубарыйа холуочуйбут.
– Мин кинини манна үктэнимэ диэн үнүр эппитим дии! Туоххунан истэр адьарайгыный аа, эн?! – Луох сүрдээх баҕайытык тутта сатаата.
– Мин киллэрбитим, мин! – Фантомас эттэ да сокуон буоллаҕа.
– Барыҥ, киэр барыҥ! Эн эмиэ! – Бу сырыыга Фантомас эмиэ үүрүллэр дьылҕаланна.
– Барыллыа буо, тохтоо, дыа, аһаралаама, – кыыс туох эрэ бухатыыр курдук сананар быһыылаах бэйэтин, ыгдаҥалаан дьикти.
Соннук этиһиэ буолуо этиспэккэ олоруо этилэр. Ону Фантомас эмискэ тэһэ баран истиэрикэлээн саайда. Арааһыгар сөбүн сөп. Өлөрүөм, барыта эн тускуттан эҥин диэн хаһыытаталаата. Хаһыы аайы кыһаллыбат луоҕу сиирэ-халты тэбиэлээн ыксатта. Аптамаат хахха буолан биирдэ баҕас абыраата. Фантомас сонно сөп буолумуна иһити-хомуоһу куруппалаата, дьиэтин дуомун өрө сүгэн кэбистэ. «Син биир өлөрүөм!» – сааныы бөҕөнү саанна. Кини сааныыта диэн, луох иһитин аһыйар.
– Аҕаҥ буолуохсут биир иһити сүгүн көрбөт идэлээҕэ. Батан төрүүр дэ эбит, – луох Фантомаһы оҥорбут аньыылааҕы абааһы көрөрүн кыыһынан таһаарар.
Фантомас онтон эбии кыыллыйда. Аптамаат тута сатыыр, икки уол тохтоттоҕо буолаллар – кинилэргэ кыайтарыа суох. Луох ыксаан бу үйэҕэ үктэммэтэх ыалларыгар көтөн түһэн милииссийэни ыҥырда. Фантомас ол ыккардыгар илиитин өстүөкүлэҕэ өлөрбүт – дьиэ бүтүннүү хаан. Милииссийэ сураҕын истээт ыччаттар атахха биллэрдилэр. Оргуул-кутаа ортотугар луох соҕотоҕун хаалла. Ханна эрэ ыраах Фантомас хаһыыта иһиллэр. Хаста да тҕхтүрүйэн Аптамаат бэргэһэтин ирдэһэ кэлэ сырытта. Луох киллэрбэтэ. Эн милииссийэҥ ханна наадаҕа кэлэн бэрт. Инньэ дьиэ хомуллубутун, луох уоскуйбутун кэннэ «эйиэхэ бу баар» диэбиттии бытархай икки милииссийэ тиийэн кэллэ. Быһаарыы, сайабылыанньа суруйааһына – онон бүттэхпит ол. Фантомаһы тараччы тутан ылыахтарын сатыы сылдьаллар үһү. Сааһын ситэ илик оҕо оннугар ийэтэ эппиэттиир үһү.
– Кыыһыҥ хаһай? – Оҕочоос эрээри сүрдээх баҕайытык тутта сатааччыта луохтан туоһулаһар.
– Уон түөрдэ, уон биэһин субу туолаары сылдьар, – луох хоруйдаан иһэринэн маладьыас.
– Уон алтатыгар диэри сокуон иннигэр кини эппиэттээбэт, – Фантомас абааһы көрөр аҕай милииссийэлэрэ кинини көмүскүүр аакка бардылар.
Эрдэнэллэрэ тирээн кэллэҕинэ уон түөрдүттэн муосуна, эппиэттииргэ буоллаҕына эрдэ үһү. Сокуоммут да баар. Эдэр уолаттар улам үөһүгэр киирэн истилэр. Бүтэр уһугар барытыгар луох буруйдаах буолан таҕыста.
– Оҕоҕун кыайан ииппэт түгэҥҥэр холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыаххын сөп. От одного года… – диэтэ быһыылаах милииссийэ.
– Ээ, оччоҕо аны хаайыыга барабын дуо?! Барыам даҕаны. Фантомастан эрэ тэйиччи сылдьыым, – луох кырдьыга эрэ, сымыйата, өйдөммөт.
Милииссийэлэр натаассыйа бҥҕҥнү аахтылар. Луох иннин хаһан ылаары эрэйдэннэхтэрэй.
– Оччоҕо кыыскар сайабылыанньа суруйаҕын дуо?
– Суруйан бөҕө, – луох дэгдэс гына түһэр.
Милииссийэ уол этэр, луох суруйар:
– Начальнику второго ОВД, майору милиции Авдееву И.К. от гражданки такой-то заявление.
Фантомас аньыыта-харата дьыалаҕа тиһиллэн истэ. Эчи, элбэҕэ да кыайда. Кыыскын тутан биһиэхэ аҕалаар диэтилэр. Бу сырыыга көннөрү иирсээн дириҥиир чинчилэннэ. Учуокка ылыах-хайыах буоллулар. Луох ийэ быраабыттан быһылыннаҕына Фантомас интэринээккэ утаарыллар. Хара мэҥнээх Фантомас аллара диэки сурулааһына саҕаланнаҕа ол. Арбаҕастаах да абырыа суоҕа уонна.
Милииссийэлэр бардылар. Сотору буолаат Аптамааттаах Фантомас тилигирэһэн тиийэн кэллилэр.
– Устуруойдаталыыбын дуо? – Фантомас кыыллыйбытын кыыма өссө да кычыгылатар.
– Сээкэйгин хомун уонна дьүгэлийэ тур, – луох да хаалсыбат.
– Ылыам буо, сарсын! – Фантомас сир-халлаан ыккардыгар хаалыан эмиэ баҕарбат.
– Сарсыннаама-хайаама, күн бүгүн бар.
– Бэргэһэм ханнаный? – Аптамаат бэйэтин киэнин ирдэһэрин умнубат.
– Ону мин хантан билэбин, – луох бэйэтэ баарыан кистээн баран, хата, ыраастык мэлдьэһэр.
– Барыта эн. Эн буруйдааххын! Эн мин олохпун алдьаттыҥ. Тоҕо төрөппүккүнүй миигин?! – Фантомас сарылаан иһэн ытаан барар.
– Бэргэһэбин аҕал эрэ, – Аптамаат сулуй да сулуй буолар.
– Ханнык маама оҕотун хаһан өлөҕүн, өл диирий? Барыта куһаҕаҥҥа үөрэтэрий? – Фантомас өссө күүскэ ытыыр.
– Бэргэһэбин булуохпун наада дии.
– Мин эйигин наһаа сөбүлүүбүн. Эн тускар өлүөм да этэ.
– Бэргэһэбин ханна гынныгыт?
– Эн миигин абааһы көрөҕүн. Тоҕо төрөппүккүнүй, оччоҕо?
– Кэлбити ханна гыныамый? – луох хардарсар.
– Бэргэһэлээх этим ээ, – Аптамаат бэйэтин эрэ айдаана.
– Эн миигин кыратык да сөбүлүүгүн дуо, эт! – Фантомас ийэтин аттыгар баран олорор.
– Суох, – ийэтэ чап гыннарар.
– Бэргэһэм…
– Ити баар дии… Оччоҕо хайдах буолабын, ханна барабын? Өлөр, өлүөхпүн баҕарабын.
– Бэргэһэбин булуҥ эрэ.
– Сатаатар бөҕө быа суох. Хаста-хаста өлө сатаабыппын билэҕин дуо?
– Өлөр киһи өлбүтэ ыраатыа этэ. Өлөр ньыма эрэ илэ мэнээк.
– Бэргэһэбин аҕалыҥ эрэ.
– Эн миигин кыра эрдэхпиттэн абааһы көрөҕүн. Оттон мин эйигин таптыыбын. Мэлдьи ытыыбын буотта, Аптамаат?
– Ааһах, бэргэһэбин, баһаалыста, аҕалыҥ эрэ.
– Ол иһин үөрэммэппин. Ол иһин барыта. Эйигиттэн ураты миэхэ ким да, туох да наадата суох.
– Эйиэхэ төһөлөөх харчыны куппуппун билэҕин дуо? Тугу санаабытыҥ барыта баар, – луох харчы туһунан эмискэ саныы биэрдэ. – Ону эрэ аһыйабын.
– Бэргэһэм!
– Тоҕо ылаҕыный оттон? Миэхэ эн харчыҥ наадата суох.
– Харчы эрэ бу күн сиригэр күндү.
– Ол аата харчынан эн миигин иитэҕин дуо?
– Эйигин иитиэх суох. Иитэн да диэн… Бар, киэр буол!
– Бэргэһэбин биэриҥитиий, – арай Аптамаат биири эрэ лэбэйдиир.
Харчы – бэргэһэ, харчы – бэргэһэ – аахсан бүтүҥ суохтар. Хата, Аптамаат Фантомас таҥаһын икки халаабыска хаалаан туһалаата. Кимнээх эрэ кэлэн үүрүллүбүт кыыһы илдьэ бардылар.
– Оттон эн тоҕо олороҕун? – Луох Аптамаат үрдүгэр түстэ.
– Хайдах бэргэһэтэ суох барыамый?
– Таһырдьа элиппитим.
– Аа, кырдьык дуо? Маамам бэлэҕэ дии, – аны Аптамаат ытаан барар.
– Бэргэһэ туохха нааданый? Маамаҥ эйигин таптыыр уонна өссө туох наада?
Аптамаат ытыыр эрэ.
– Эн мин ытыырбыттан астынаҕын дуу? – Ытыырын быыһыгар үгэргиир.
– Астынымына. Мне хорошо, когда другим плохо, – луох алларастыыр.
Син өр муҥнуу түһэн баран:
– Мэ, киэр гын бөххүн. Бэргэһэҕин ыл уонна икки харахпар аны хаһан да көстүмэ.
– Сөп, сөп, аны хаһан да көстүөм суоҕа, – Аптамаат бэргэһэтин хаба тардан ылаат таһырдьа ойор.
Мавзолей иһэ хабыс-хараҥа. Киһи муннун сыҥыргыыра эрэ иһиллэр. Луохпут ытыыр дуу, ыгыста-ыгыста күлэр дуу – хараҥаҕа барыта биир. Кыттыгас идэһэлэрэ эрэ, туохтара эрэ уурайдаҕа. Аны кыттыгас туохтара да суох. Оттон Саҥа дьыл өссө биир күнүнэн чугаһыыр.
Фантомас фантома
Фантомас үүрүллэн, луохха баҕас үчүгэй кэмнэр үүннүлэр. Аһыан да сөп, аһаамыан да сөп – букатын ырай олоҕо. Үлэлээтэҕэ буолан кэллэ да охтон утуйан хаалар. Аҕыйах хонукка сыллааҕы лимиитин утуйан бараата быһыылаах. Атыны гыныаҕын аттыгар бэлэм атаһа суох. Онто суох олорорго, хайа муҥун, үҥрэнэн да барда. Утуйа мээник буолар луох хаҕын иһигэр туох иитиллэрин билээхтээбэппит. Оҕолоох, оттон, оҕотун аһыйан эрдэҕэ. Ол оҕото булан сылдьар оҕо буолуо. Онтуҥ ыыра киэҥ. Киһи ситэн кэпсээбэт үлүгэрэ. Арай, луох сытыган дьиэтин иһигэр сытан тахсар, арааһы оҥорон кҥрҥ-кҥрҥ аҥаарыҥныыр. Кэлиҥҥинэн утуйара аччаата. Утуйан сөп буоллаҕа, кыыһын ахтан бардаҕа. Төһө да үүрдэр, кыраатар-таныйдар, оҕото ээ, Фантомас. Бадьахтаммыт сиэркилэни сүрэҕирэн соттоххо дьэҥкэтэ килбэс гынарын курдук, Фантомас куһаҕана улам суйданан, киһитийэн истэ. Соторунан букатын да ыраас оҕо аатырда быһыылаах – луох өрүтэ тыынара үксээтэ. Күнү быһа түннүгүнэн таскаатыйбыт таһырдьаны маныыртан ордубат идэлэннэ. Фантомаһа буоллаҕына ууга тааһы бырахпыт курдук мэлийдэ. Үүрбүтүҥ да сырыт диэн эрдэҕэ. Луох санаатын саралыы тардан, киинэ лиэнтэтинии тиирэр киһи, каадыр аайы Фантомас уобараһын булан көрүө эбитэ дуу.
Фантомас, Фантомас, ханнаҕыный, онон-манан хаас? Тас аан хас тыаһаатаҕын аайы луох чөрөс гына түһэр. Атын күтүрдэр атахтарын тыаһын иһиллээн эрэйдэммит буолан хаалар. Кини Фантомаһын атаҕын тыаһа бэлиэ – ылардаах баҕайытык лиҥсийээччи.
Дьэ, онтон биир үтүө күн Фантомаһа илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Лаппа сымнаабыт. Куһаҕан да буоллар дьиэлээх, луоҕун да иһин ийэлээх киһи кэлиминэ. Үөрүү-көтүү, өрүтэ салаһыы. Эйэлэһэ оҕустулар, туох да буолбатаҕыныы иллээх баҕайытык олорон бардылар. Онуоха-маныаха диэри эйэ олохтонно, оҕо оҕонон, ийэ ийэнэн буола түстүлэр.
Үөрбүччэ маҕаһыын кэрийдилэр. Луох дьэллэминэн туһанан, Фантомас ийэтин хайытан саҥа таҥастанна. Оччо хайдан баран, улаханы уон алта солкуобайы харыһыйан сатыы аҕылаһан кэллилэр. Эчикийэ, тымныыта да бэрт. Туманы бүрүнэн дьиэлэрин көрүдүөрүгэр кутулла түспүттэрэ – кинилэр ааннарын дьахтардаах эр киһи өрө мыҥаан баран тураллар. Харахтаан да көрбөтөх дууһалара. Бабат, милииссийэлэр эбит. Ол иһин да, туох аанньа дьон уонна луохтааҕы буулууһуктар. Биирдэ дьоллоно сылдьыбыттара баара, бөхтөр тоһуурдарыгар түбэстэхтэрэ үһү.
– Бу эн кыыһыҥ дуо? – луох мэлдьэһиэн ыккардыгар Фантомас кэҕис гынан иэдээни оҥордо.
– Аа, эһиги били сайабылыанньабынан кэллигит дуо? Бу – кыыһым эрээри, атын кыыһым. Биирим тыаҕа барбыта, – луоҕуҥ наада тирээтэҕинэ ыраастык албынныыр эбит.
Атын кыыс аатыран Фантомас түгэх хоско быһа ааһа турда. Луох быһаарыы суруйар буолла. Кыыһырбычча сайабылыанньаласпытым, кыыспын урууларыгар утаарбытым диэн айан куйаарта. Биир оҕоҕун кыайан ииппэтэххин, саатар иккис кыыскын тута сатаа диэн бөх дьахтар бэйэтинээҕэр аҕа луоҕу өссө үөрэтэр. Баара буоллар учуокка ылыахтаах этибит, милииссийэҕэ тиэстэртэн ордуо суох этигит эҥин диэн бүтэһигэр сааннылар. Биирдэһэ өссө учоскуобайдара эбит. Хараҕынан оонньоон дьикти. Оннооҕор луохтуун оонньоһор, дьэ, үчүгэй атыыр быһыылаах. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, луох сылдьан эрэ бөх бокулуонньуктана сыста. Соҕотох кыыһын бөхтөртөн чуут-чаат быыһаабыт луох да хаалсыбакка үөрэн ырдьаҥалаата, тиэрбэс хараҕын эриллэҥнэтэн уолга сигинээл биэрэ сатаата. Биирдэһэ ону хаба тардан ылла, өссө кэлэ сылдьыах буолан эрэннэрдэ, өссө бисииткэтин бэлэхтээтэ. Бөхтөрбүт кытары бисииткэлэнэн, олох курутуой буолбуттар ээ. Дьахтара кыыһыҥ кэллэ да биһиэхэ биллэрээр диэтэ.
– Ээ, биллэрэн бөҕө. Приятно было познакомиться, – луох бөхтөргө бэрт буола сатаабыт бэйэтэ, аан сабыллаатын кытары кокуоскалаан саайда.
Сэттэ мэтириэт ийэ манна суох аатырбыт кыыһыгар ас бэлэмнээн сүүрдэ-көттө. Манна суох Фантомас, Фантомас фантома баар кэминээҕэр үс төгүл ордук элбэх аһы биирдэ олордон кэбистэ. Сутаабыта оччото дуу, ийэтин хаапкатын ахтыбыта бэрдэ дуу? Ыйытан көрүөҕү, фантом диэн фантом – тугу булан ылыаҥый.
Фантомас арыый да киһитийэн, дьиэтийэн бэттэх кэлэн истэ. Эбэтэр бу ньылбаарбыт оҕо Фантомас буолбатаҕа дуу, Фантомас фантома эрэ эбитэ дуу? Хайдаҕын да иһин, күн-дьыл сыҕарыйан истэ. Саарбах Саҥа дьылбыт, ол кэннинээҕи өрө тэбэ сытыахтаах өрөбүллэрбит, ороскуоттаах Ороһуоспабыт бу тиийэн кэллилэр. Фантомҥа туох буолуой – бэлэми мэҥиэстээччигэ. Үлүгэр үп үүнэн турбат. «Хантан харчы булабын? Хантан? Харчыны?» – луох төбөтүн иһигэр ытырыык ыйытыктар ыйаннылар. Луоҕун луох да, киһиҥ үүт-хайаҕас булан үптэммитэ эрэ баар буолуо. Хантан диэххит, хайдах диэххит – ол букатын туһунан остуоруйа…
Саҥа дьыллааҕы бантааһыйа
Саҥа дьыл кэннэ эмискэ барыта суох буолан хаалыаҕын курдук, дьэ, үчүгэй харбыалаһыы. Ким төһө кыахтааҕынан ас хаһаанар. Кууһунан, дьааһыгынан. Хайа искэ батараары гыналлара буолла. Өссө ыт сылын көрсө эти эрэ эмиэхтээх үһүбүт. Луох эҥин курдуктар кырбаһынан эти хаһан сиэбиттэрин умнан да эрэллэр. Бэлэх-туһах көрдөөһүнэ, ас-таҥас булааһына – луох букатын иэдэйэ сыста. Саҥа дьыллааҕы сумотуоханан туһанан Фантомас суотабайданан хаалла. Ымтыстар саҥа дьыллааҕы тарыыбы олохтооннор дьон хараҕын баайдылар. Итиннэ искииткэ, манна чэпчэтиилээх атыы – киһи ылыа да суоҕун ылыах курдук. Кыра харчы ааҕыллар дии-дии Фантомас онно-манна эрий да эрий, ысымыс ыыт да ыыт, өссө төлөпүөнүгэр муусука суруйтарда эҥин. Быычыкаайык сэп үлүгэр үбү ҥҕүтэн ылбытыгар эрэ «бабат» диэтэ. Инньэ икки тыһыынча дуу, хас дуу иэстэнэн хааллылар. Луох, аата эрэ луох, өйүн үлэлэтэн иэһиттэн төлөрүйэр ньыманы була оҕуста. Атын сиимкэ атыыластылар, саҥа нүөмэрдэнэн Фантомас субуоннаталаан барда. Аҕыйах хонук иһигэр хас да сиимкэни уларыттылар, аатырбыт сиэмэх хампаанньаны бэйэтин албыннаатылар. Хаһан эмит тутуллуохтара буолуо да, кинилэргэ билигин бэрт да, ылаадына.
Хата, милииссийэлэрэ мэлийдилэр. Бу бырааһынньык саҕана ыалы кэрийэн оонньуу сылдьыахтара дуо. Кинилэргэ да Саҥа дьыл кэлэр ини. Улаханы бөхтөргө кырбаммыт Фантомас бэлэм сылтах өстөөхтөрүн үөҕэр. Ол кырбаммыта, эбисийээнньиккэ киирэ сылдьыбыта, дьиҥинэн, умнуллан да эрэр. Ол баара эрэ, суоҕа эрэ диэх курдук.
Эмискэ Саҥа дьыл бу тиийэн кэллэ. Үлүгэр ас остуолларыгар баппакка, муостаҕа ыскаатар тэлгэнэн онно дьаарыстаатылар. Икки бэрисидьиэн эҕэрдэлиирин кэтэһэн өрө хоройон олордохторо үһү. Иҥэ-бата сатаан баргыһан ыллылар. Туох баҕа санааны санаабыт киһи диэн луох өйүн сыһа олордоҕуна, Саҥа дьыллааҕы конньукуулга сабыллыбыт мавзолей аанын ылардаах баҕайытык тоҥсуйдулар.
– Тууй-сиэ! Хайаан биһигини сүгүн Саҥа дьыллатыыһыларый, – диэн мөҕүттүбүтнэн луох ааны аһааччы буолла.
Моруос оҕонньор дуу, муҥ саатар Хаарчаана дуу биһиги дьоммутун эҕэрдэлии кэлииһиктэр дуо, атын күтүр арбайан турар эбит. Сылы быһа атаакалаабыт Аптамаат ыга кыыһырбыт сирэйин көрөн баран луох куһаҕан буола сыста. Ол ыккардыгар дьиҥнээх Кириэмил чаһыта уон иккини охсон барда. Биһиги дьоммут һампааннара да аһыллыбата. Арай, луох баҕа санаата хара дьураа буолан дьылҕа-хаан араҥатыгар суруллан барда…
Саҥа дьыл эрэ, уочараттаах хаата эрэ – барыта ньуу-ньаа, түүл-бит курдук. Оҕолор этиһэ-этиһэ бэйэрбиэк ыттаҕа буоллулар. Аан туманы, атыыр тымныыны аахайбакка болуоссакка баран кэллилэр. Үлүгэр ас халадыынньыкка баппата, аһыйар эрэ дьылҕаланна. Уон икки бу ыган кэлбитигэр Аптамааты көрөн хара сыспыт луох аппатыыта да суох. Куһаҕан биккэ дылы. Итинэн буоллаҕына, кэлэр сылы быһа Аптамааты кытары алтыһыыһылар дии. Ол кэриэтин…
Биирдэ өйдөөбүтэ – Аптамаат баһын өтүүк кырыытынан биэртэлии ахан турар эбит. Кыыс кирдээх баттаҕа хаанынан һомпууннанан иилистэн хаалбыт. Фантомас баара биллибэт. Алдьархай ааҥнаабытыгар атахха биллэрдэҕэ. Атамаан бэрдэ Аптамаат былыр үйэҕэ куһаҕан буолбут. Үөн өлбөт дииллэрэ да, син өлөр эбит. Кыраһыабай сирэйэ хаанынан кырааскаламмыт. Кырыктааҕынан кыҥыыр аҥаар хараҕа мээнэнэн көрбүт. Толлойбут уоһа көҕөрө өлбүт. Луох өссө да итэҕэйиминэ, кыыс сүрэҕин иһиллээн көрдө – ньим курдук. Биир сараһыны самнарар күннээх эбиппин диэн үөрэн иһэн, аньыыта бэрт диэн ах барда. Уоскуйа түһэн баран, өлүгү ханна гынар туһунан толкуйга түстэ. Бачча тымныыга сосуһа сылдьыах суох. Помуойаҕа да үҥкүрүттэххэ сөп буолуо. Манна сытыара түһэн баран, ханна эрэ ыраах илдьэн көмүөҕүн – күтүр сытыйан күҥкүйэ сытыа. Уонна оттон үөнү өлөрбүтүн ким да билиэ суоҕа дии. Саатар онон аатырыа этэ буоллаҕа. Үөнү суох гынан киһи аймахха туһалаабыт диэн. Оттон үөнэ өлүөн иннинэ кинилэргэ син кыратык туһалаабыта – сытыйан эрэр салааттарын, ыһаарыларын тобоҕолообута. Онтун иһин соболоҥ көрдүөҕүн бу мээнэнэн көрө сыттаҕа. Луох хаайыыга барыа. Фантомас Халдьаайыга урууларыгар тиийэн киһи буолар ини. Халдьаайыга да дьон олорор. Хаайыыга эмиэ. Кылаабынайа, аан дойдуга Аптамаат диэн аны суох.
Сити курдук Саҥа дьыл ааста. Ханньаччы барбыт харыйа, уопсай дьиэлэр тастарыгар өрөһөлөммүт бөх-сах эрэ кҥрдҥҥх бырааһынньык кэлэн ааспытын санатар курдуктар. Уонна туох да саҥатыйбыта көстүбэт. Барыта уруккутунан. Уһун арыгылааһын кэнниттэн нэһиилэ өрүттэ сатыыр куорат аан туманынан бүрүллэн турар. Ол туман тугу-тугу саһыаран эрэрэ буолла? Эбэтэр Саҥа дьыл олохтуун даҕаны кэлэн ааспатаҕа дуу?
Аптамааты эттээбиттэрэ. Кыыс мэйиитигэр куһаҕан искэннээх сылдьыбыт эбит. Онто тэнийдэр тэнийэн, эт-этин бүтүннүү сүһүрэн бүппүт. Луоҕа да суох сотору, аҕыйах хонугунан (!) өлүөхтээх эбит.
Манна Халдьаайы буолбатах
Кумааҕы быйыл уон биирис. Дьиэ иһинээҕилэр кини тылыттан аны тахсыбаттар. Эчикийэ, уоллара уруок ааҕар, эгиэҕэ бэлэмнэнэр аатырар. Оргуул-кутаа хоһугар саптан тугу-тугу гынара, дьиҥэр, биллибэт. Атаһа Дьаллай куораттаан, соҕотохсуйан испитэ баара, кылааһынньыктарын кытта быйыл эмискэ чугасаһан сэргэхсийэн сылдьар. Тусуопка үөһэ тусуопка. Онтуларын кылааһынан көрсүһүү диэн ааттыыллар. Күн аайы көрсөр аата эмиэ туохтарын көрсүһүүтэ буолла. Түүҥҥү түлүрбэх оҕолоро тугунан тыыналлараын төрөппүттэр түһээн да баттаппаттар. Сатаатахха, дэриэбинэҕэ да хааталыахха сөп. Дьон хараҕын аалымына эрэ. Ыал харааһыгар эҥин. Кылааһынан көрсүһүүлэригэр сөп буолбакка, ахсыыларын төрөөбүт күнүн күргүөмүнэн атаараллар. Арыгылыырга баҕас сылтах баһаам. Төһө да арыгылааталлар, туох да иҥэ-дьаҥа суох көрсүө оҕолор. Халдьаайы оскуолатын устуоруйатыгар саамай эйэлээх уон бииристэр. Ис-иһигэр киирдэххэ, холоон ини. Чэ, ол хааллын. Биһиги билэрдии Кумааҕыбытын батыстахпытына да сөп. Онтубут да сырыытын ситэрбит саарбах. Дьэ сити. Киһибит күн сарсын куораттыыр буолбут. Илин эҥээрдэр курдук ыллылар да аттамматтар. Халдьаайы диэн кый ыраах дойду ээ. Куоракка диэри, бээ, уһун-киэҥ айан. Айанныыра айанныыр. Биһиги киһибит айантан саллыыһы дуо – баҕарда да быраап. Күн сарсын барабын да сабаас диэбитин кэннэ дьоно хайыахтарай, харчы көрдөһө сүүрдүлэр. Баар-суох уолларыгар мунньан-тараан сүүрбэттэн тахса тыһыынчаны туттаран кэбистилэр.
Эрэйдээх айан буолан биэрдэ. Хаарбах массыына, саарбах суоппар, куһаҕан суол – барбах-барбах айаннаан нэһиилэ куораты буллулар. Аныгы куораччыт дьоллоох Дьокуускай туонатыгар баар буолан хаалбытын итэҕэйиминэ хантаарыҥнаа да хантаарыҥнаа. Олоотууртан ордуо суоҕун тымныы боруоктаата. Мунан-тэнэн хонуохтаах ыалын нэһиилэ булан «һуу» диэтэ. Барыны-бары билээҕимсийэр, аан дойдуну анаараары хаайар Кумааҕы төрөөн баран куоракка саҥа үктэннэ. Киниэхэ барыта сонун, дьикти. Били, күһүн ыллаттарбыт хаптаҕай тэлэбииһэринэн эрэ билэр куората илэ чыҥха атын эбит. Куһаҕан диэҕин куорат аата куорат, үчүгэй диэҕин үчүгэйин бакаа көрдөрө илик. Маҥнай таах кэлэммин диэн кэмсиниэх курдук буолан испитэ. Онтон улам дьиэтийэн, куоратымсыйан барда. Бааннаны сэргээтэ, оптуобустаахтар диэн ордугургаата. Арай, дьиэҕэ тэстэргэ үөрэнэн быстыбакка эрэйдэннэ. Таһырдьа субуллан олорорун ыала сөбүлүө суох. Ол таһырдьа чугаһынан убуорунай да суох этэ. Ханна сылдьаахтаабыта буолла. Күһэллэн уньутаастарыгар олорон көрдө. Тахсыахтааҕа тахсан бэрт. Инньэ туолуоҕунан туолан эрэ баран тоҕу барда. Онтун сууйтарбата. Дьэ, сыт-сымар мааны. Дьиэлээх дьахтар сарылыыката дьикти. Саҥа дьыллаһыахтаах эҥин киһи атын, бэтэрэнэн соҕус урууларыгар хоно бараахтаата. Онтуларын дьиэлэрэ аһара боростуой буолан биэрдэ. Уута-хаара суох, нууһунньуга баҕатын хоту таһырдьа. Түүннэри ол дьиэҕэ тиэстээри ыксатта. Онно-манна түбэһээйэҕин, дьиэҕэ бөх мөһөөччүгэр хойуулаа диэн көрбүттэрин биһиги киһибит кыккыраччы аккаастанна. Бу да буолларбын оннук түһэ иликпин диэтэ.
Саҥа дьыл иннинэ өрүскэлэһэн били харчытынан сыыппарабай устар хаамыра, банкыаттыырыгар кэтэргэ мап-мааны көстүүм ылан биирдэ көннө. Өссө ситэрэн муусуканы көмпүүтэртэн оборон ылар ымпы диэн устууканы атыыласта. Саха тэҥэ суох сананна, мамбыат хаана ханна да суох буолла. Саҥа дьылы ыга киэргэнэн көрүстэ. Дьонун кытта бэйэрбиэк ытыаласта, түүҥҥү туман быыһынан бырааһынньык чиэһигэр ытар улахан бэйэрбиэктэрин көрдө-иһиттэ. Сарсыардааҥҥа диэри аһаан аамайданнылар. Саҥа да дьыл буоллар, ааһыахтаах ааста. Били маҥан көстүүмэ бүтүннүү сыа-арыы буолан хаалбыт. Эбиитин муорус дуу, туох дуу тохтон улахан баҕайы аалай бээтинэлэммит. Өрөбүл кэннэ кимчиискэҕэ туттарыахпыт, онтон ыытыахпыт диэн уоскуттулар.
Аны баттахпын субу киэһэ кырыйтарабын диэн дьиэлээх хаһаайканы ууга-уокка түһэрдэ. Кырыйааччыбыт да хараҕынан мөлтөһүөр. Ыһыырынньык курдук тыгар лаампаларын уота ачыкы тааһын барбах эрэ килэбэчитэр. Кыптыый тыаһа да тыаһа. Кумааҕы кэмин иннинэ сиэркилэҕэ көрүнэн алдьанна.
– Аа, хайдах уонна сылдьабын?! – хаахыначчы хаһыытаата.
Дьахтар онон-манан ойо кырыйан кэбиспит. Улаханы икки мөһөөгү кэрээнэн Кумааҕы иэдэйдэҕин көр. Хайыай, сарсын барыхымаахырскайга барар буолла. Дьиэлээх дьахтар буруйугар икки мөһөөгүн ыһыгынна. Күүттэххэ, сарсын үүнэн быстыбата кыайда. Сатаатар, тэлэбииһэр туох да дуоннааҕы көрдөрбөт. Бары канааллар үтүктүспүт курдук кэмиэдьийэни эрэ саайаллар. Күлэ сатаан баран күлбэт да буоллулар. Кумааҕы күлүөхтээҕэр бэйэтэ күлүүгэ барыах курдук. Муруку эриэн төбөтүн баайыы бэргэһэҕэ кистээн быыһанна. Кэмиэдьийэлэрбит да биирдэр – арыгылаан эрэ тахсаллар. «Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн» эрэ диэн лэбэйдиир тэлэбииһэр «Барыта ааттаах» дии-дии арыгылыырга көҕүтэн эрдэҕэ. Арыгылыыртан ордон аан дойду ааттаахтара ардырҕаһыахтара дуу, сэриинэн тииһигириэхтэрэ дуу – аан дойдуга албын сууйуу «дьурхаана» буолан турар.
Бу олорон Кумааҕы халдьаайылары санаан кэллэ. Онно да арыгылаабаттар диэтэххит дуу. Дьэ онно буо – барыта. Момуой суоҕа биллэр. Ол оҕонньору манна бисиих балыыһатыгар симпиттэр үһү. Онтулара хайа диэки баара буолла? Котенко диэн этэ, бадаҕа, уулуссатын аата. Онно хайдах тиийиллэрин ыйытыан кыбыстар. Бэйэтин аны бисиих диэн туруохтара. Баран да диэн, ол дойдуга көрсүһүннэрэллэрэ саарбах. Момуой суох – Халдьаайыга хайдах эрэ… Аҥаардас хааһынан аһыы сытааччыга били сирэр «моойо, быччыҥа, иҥиирэ, тараһата» да баҕалаах буоллаҕа. Бу үлүгэр чалбараҥтан тугу эмэни кып гыннаран кырдьаҕаһы күндүлүөххэ баара.
