Дьулаан чуумпу

Ити киһи мэлдьи итинник буолбатаҕа. Хаһыын эрэ атына. Оччотугар хаайыы маатыска дуо буруйдаах? Хаайыыттан даҕаны син этэҥҥэ эргиллэн кэлэллэр. Эҥин бэйэлээхтэр киһи тэҥинэн олороллор. Атын өттүгэр баайыылаахтара, туһунан каасталаахтара буолуо. Ол диэн атын. Арай, ол дьон өйдүө эбиттэрэ дуу? Кырдьык даҕаны. Чугас дьоҥҥуттан, хайа эрэ милииссийэлэртэн көмө эрэйэргин аастаххына, ол эйгэҕэ эрэнэргэр тиийэҕин. Киниэхэ синэ биир. Кыылы кытта кыыллыы сыһыаннаһыахха. Куһаҕан куһаҕан кутуруктаах. Ити киһи киһи да буолбатах. Киһи сиэрин, сирэйин былыр сүтэрбит өссө да киһи дуо? Баҕар, өйө бааллыбыта буолуо. Арыгы быһа сиэн. Өскө суукка биэрдэр, итинник бэрдииги таһаараннар, киһиҥ, хата, ууттан кураанах тахсыа. Өссө инбэлиит аатыран ас таһаарыа.

Сити санаа ытылҕана ньылтаа маҥан сирэйигэр күлүк буолан көстүбэтэ. Төрүү маҥан сирэйэ мааска буолан эрдэҕэ. Онтун биирдэһигэр эмиэ уларсыбыт курдук. Дьоппуон омук гейшалара сирэйдэрин туртаталларыныы биирин сирэйэ куру-кубаҕай. Биирэ маҥан, биирэ кубаҕай. Иккиэн саҥаран эппэттэр. Дьоппуон дьахталларыныы «суох» диири билбэттэр. Анарааҥҥылар лиэксикэлэригэр суоҕунан, маннааҕылар бырааптара суоҕунан.

Саха дьахтара тулуурдааҕын төрүүр дьиэлэр туоһулууллар. Саха дьахтара бэриниилээҕин омук дьонноро ордугургууллар. Саха дьахтара атаҕастаммытын классикаттан ааҕан билэллэр, батталлаах былыргыны сөҕө саныыллар. Саха дьахталларын сүүрбэ биирис үйэтээҕи мэтириэттэрэ дьүһүйүллүө эрдэ ини. Ол хайдах өссө сайдыахтарын билбэт буолбуттар ортолоругар «суох» диэн тылы умна быһыытыйбыт, аҥаардастыы атаҕастанарга үөрэнэн хаалбыт кыргыттар бааллар этэ диэн ким итэҕэйиэй.

Ол саҥата суох дууһаларынан ытыыр, санааларынан эрэ сарылыыр дьахталлар баалларын тухары үрдүлэригэр үҥкүүлээбиттэр үйэлэрэ уһуоҕа, киһинэн аахпакка киэптээбиттэр кэккэлэрэ кэҥиэҕэ.

Арыый эрдэ дуу, «суох» диэн тыл суостаахтык иһиллибитэ, хара дьай халбарыйыа, бэйэтэ-бэйэтигэр хатаныа этэ, баҕар. Куһаҕан арыт куттас. Атын куттастары кини булар. Өскө оннук эбитэ буоллар, куһаҕан үөһэ куһаҕан дьапталланан иһиэ суох этэ. Оччотугар Влас диэн былааһа суох саҕа санаммыт киһи ыҥырыкка тиийиэ суох этэ.

Төннөбүт диэн эбии муннулар. Күлүө эбиттэр – бэйэлэрэ түбэспит буолан, саҥаларыттан маттылар. Эбиитин Влас биири өйдүү биэрэн атын санааҕа ылларда. Били быстах-быстах түһүүрүгэр Агашата кылгас баттахтааҕа. Ол да иһин атыҥыраабыт эбит. Влас киһилии да түүлү түһээбэтэҕэ ыраатта. Милииссийэ түүлэ кытары киһиттэн ураты буоларын ама дьон билбэттэр. Түүнүн кытары түктэрини көрө үөрэнэн хаалан ол дьон кыһаллыбаттар. Ол диэн атын. Кириминээл, өлүү-сүтүү, куотуу-сырсыы. Оттон Агаша баттаҕа кырыллыбыта диэн туһа туспа. Түүл туһуттан бу үйэҕэ эрэнэн кэлбит киһитин бүтэйдии туохха эрэ уорбалыах муҥа дуу. Киһи эҥин эриэнин көрөн-көрөн кэллэҕэ. Оннооҕор буолуохтар киһи үөйбэтэҕэр тиксэллэр. Эҥин аанньал бэйэлээхтэр таҥараны кытары таҥнараллар.

Ис-иһиттэн иитиллэн ону-маны бары санаары гынна. Милииссийэ тыыла кытары тыҥааһыннаннаҕына туох үчүгэйдээх буолуой. Суох, кини Агашата оннук буолуон сатаммат. Ким баҕарар, киниэнэ эрэ буолбатах. Оттон бэйэтэ? Кини туһа туспа. Кини эр киһи буо. Эбиитин милииссийэ. Иһэ-таһа истириэс хаһан эмэ тахсыахтаах.

Тулуйуо этилэр өссө да уон оччону. Куһаҕаны түүнтэн эрэ кэтэһэ үөрэммиттэр били киһи күрүлүүр күнүс көрүлүүрэ киириэ эрэ дии санаабатахтара. Алҕас түбэһэ кэлбиттэрэ. Иккиэн бииргэ. Арыый да эрдэ кэлбиттэрэ буоллар… Ийэ киһи сүрэҕэ хайдыбыта. Сэрэҕэдийэр суола илэ буолан хаалбыта. Биирин кыыһа номнуо итинниккэ тиийбитэ сонно биллибитэ. Иккиэн биирдии кыыстаахтара. Саҥа улаатан эрэр кыргыттар ийэлэрин батан дуу, ситэ өйдөөмүнэ дуу эмиэ «суох» диэни умнары суоллаабыттар.

Хара дьай итинтэн ордук хайдах дириҥиэй. Атаҕастаммыт өссө хайдах атаҕастаныай. Аата суох алдьархай. Итинниги тиэрдэргэ анаан тыл тылдьыкка көрүллүбэтэх. Туох тыла наада. Санаа кытары халыып хайысхатыттан тахсан, быстах-быстах. Күлүм-күлүм. Онон-манан.

Итинник түгэҥҥэ икки дьахтар биир буолуо эбит. Игирэттэн истиҥ чугастыы буолбуттуу. Биирдик дьаһаныа, биирдик быһыыланыа эбиттэр. Өйүҥ хайа эрэ хараҥатыгар, санааҥ хайа эрэ дириҥэр саспыт суостаах суоллар күүскэр күүс эбэллэр. Туох да бэйэлээҕэ тохтоппотун төлө биэрэллэр. Оннук тиһэх эрэсиэрбэ искэр баарын билбэккин. Ол түҥ былыргы сүдү күүс туохха тиэрдиэн сэрэйбэккин. Кыл мүччү түгэҥҥэ барыта оҥоһуллар. Онно туох да үөрүйэҕэ, бэлэмэ, кыаҕа наадата суох. Бэйэтэ тахсар. Билбэт бэйэҕиттэн тахсар.

Ол күүс хас эмэ хос күлүүстээх. Онно тиэрдэр суол үйэ тухары муннарыылаах. Киһи үксэ иһигэр оннуктааҕын арыйымына сирдээҕи эргиирин ааһар.

Ол күүс төлө көтөр түгэнигэр туох да бэйэлээх сокуона, сиэрэ-туома, кэлгиэтэ харгыс буолар кыаҕа суох.

Киһи бэйэлээх бэйэтэ онно утары турар кыаҕа суох.

Киһи бэйэтин билбэт.

Билбэтиҥ буруйтан куоттарбат.

Куһаҕан биирдэ баар буолан хаалбат. Кыраттан иитиллэр. Ол саҕана эрэ саба тутуохха сөп. Ону мүччү көттөҕүнэ куһаҕан дьулааҥҥа кубулуйар, туох да бэйэлээҕэ тохтоппот буолар.

Хайа да суут – санаа буоллун, судаарыстыба киэнэ буоллун, хайа да сокуон – суобас киэнэ буоллун, суруллубут да буоллун, ол кэннэ кыайан үлэлээбэт.

Оттон куһаҕантан куһаҕан эрэ төрүүр. Онно сутуллан санааҥ кытта куһаҕаны суоллуур. Санаанан да оҥорбуккун дьиҥнээх курдук саныыгын. Саатар санаанан куһаҕаны уодьуганныыгын.

Муммут милииссийэлэр мучумааннара диэ. Ойоҕос суолтан аттаахтар биирдэ баар буолан хааллылар. Влас бэйэтин санаатыгар буолан өйдөөмүнэ да хаалла. Сыарҕалаах аты хартыынаҕа эрэ көрбүтэ быһыылааҕа. Алҕаска ааспыт үйэ саҕаланыытыгар тиийэн хаалбыкка дылы буолан.

– На ловца и зверь бежит.

– Ити дьонтон ыйытыахха буо суолу.

– Һок!

Айан суолугар биирдэ баар буолан хаалбыттар соһуйбуттара оччото дуу – төттөрү ыстаннардылар. Аттара сиргэннэҕэ дуу?

– Тоҕо сүрэй дыа.

– Ити дьону куоттардыбыт да бу дойдуттан тахсарбыт саарбах.

– Сырсарга буо.

– Батыллар инибит.

– Оччоҕо тугу предлагайдыыгын?

– Биир аты ситиэхпит суоҕа диэтэҕиҥ дуу.

Милииссийэни көрөөт үргэр диэн туох аатай. Ол аата… Влас билэр ахан туруга манна кытта ситэн ыллаҕа үһү. Аанньалаах дьон милииссийэттэн куоппаттар. Куорат уулуссатыгар өссө син этэ. Мигалканы көрдүлэр да инистиин быһыытынан бытарыс гынар уолаттары саныы биэрдэ. Ол дьонуҥ билэр буолан куоталлар. Милииссийэҕэ түбэһии тугунан эргийиэҕин эттэрэ өссө өйдүүр буолан. Буруйдаах туһа туспа, көннөрү да киһи далбы таарыллыан сөп ээ. Истириэһи итинник эмиэ таһаарааччы Влас билэн эрдэҕэ.

– Ханна ыраатаары ыстаннардахтарай.

Аттаахтар биир хонуу оҕотун нэһиилэ туораатылар. Икки киһини милииссийэлэр тараччы тутан ыллылар.

– Кимнээхтэргитий?

– Оттон… бу эргин дьоммут.

– Тоҕо куотаҕыт, акаарыларгыт дуу?

– Оттон…

– Аппыт сиргэннэ, – биирэ биирин ситэрэр.

Өссө игирэлэр буола-буола.

– Ханна баран иһэҕит?

– …-ха.

– Сирдьиттэр бэйэҕитинэн тиийэн кэлбиккит. Хантан иһэҕит?

– Ээ, биһи… ити…

– От тиэйэн иһэбит ээ, – аны биирэ сытыырхайар.

Маҥнай утаа хайдах буолуохтарын билбэт курдук тутталлара. Аныгы үйэҕэ абааһынан буолбакка, милииссийэнэн да куттуохха сөп эбит. Онтулара милииссийэлэр да дьоннор дии санаан, чобуоххайыах курдуктар.

– Сыарҕанан бытырҕатан төһө бэйэлээҕи тиэйэҕит? – суоппар мыыммыттыы сыарҕа диэки көрөн ылар.

Кырдьык даҕаны, биир бугул баар дуу, суох дуу. Влас от-мас тиэмэтигэр нуул да буоллар, оту муодарҕыы санаата. Биир коза туһугар түбүгүрэн эрдэхтэрэ дуу.

– Ээ, оттон тобох-ибэх.

– Оннук-оннук.

– Чэ, уолаттар, ыйан кулуҥ, …-ха ханан тиийэбит?

– Оттон ол диэкиттэн иһэҕит дии.

– Хайдах? Биһиги улуус кииниттэн иһэр этибит.

– Суох, тиэрэ иһэҕит.

– Оччоҕо бииргит сирдээтин. Массыынаҕа олорус. Эн дуу, эн дуу.

Игирэттэн хайаларын сирдьит оҥостуохтарын билиминэ, мух-мах буоллулар.

– Эс, биһиги атын сиргэ барабыт! – игирэлэр биир тыынынан эттилэр.

Тылынан ыйдара турдахтарына, Влас сыарҕаҕа чугаһаата. Игирэттэн биирэ сирэйэ-хараҕа уларыйбытын бэлиэтии оҕуста. Сыарҕа массыына буолбатах, тугу кистиэҥ буоллаҕай.

– Чэ, биһиги ыксыыбыт, – биирэ бииригэр имнэнэн сыарҕа диэки дьулуһар.

Влас иһигэр итини сөбүлээбэтэ. Куоракка үлүбүөй массыынаны чүүччэйэбин диэн эҥини булбут түгэннэрин саныы биэрдэ.

– Чэ, бардыбыт, күн да ыраатта, – суоппар милииссийэ дьонун тиэтэтэр. Влас тугун гыныан булбакка тэпсэҥниир. Манна куорат буолбатах.

– Оккут тобоҕо дуо бу?

Игирэлэр саҥарбаттар.

– Бардыбыт, Влас!

Дьоно массыынаҕа олорбуттар.

– Ыраахтан тиэйэҕит дуу?

Влас ынан кэлэр. Игирэлэр сол саҥарбаттар.

– Влас!

– Тоҕо саҥарбаккыт? Көр эрэ бу диэки! Арыгы сыта мааны дии.

– Чэ, чэ, барыаххайыҥ.

– Ханна арыгылаатыгыт? Кимнээхтиин? Ааккыт-суолгут, этэ охсуҥ!

Милииссийэлэр киһилэрин өйдөөбөтүлэр. Бу ыксаллаах дьыалаҕа баран иһэн, соруйан гыммыт курдук, тоҕо эмиэ ити дьону хатыстаҕай. Испит да буоллуннар ээ, иһимэҥ диэн сокуон суох. Куораттааҕы куонарын хаһан кини ыһыктар. Влас Васильев туһунан сурах бэйэтин иннинэ кэлбитэ. Бүтүн куоракка баппатах манна сүгүн сылдьар үһүө. Таах да үлэтигэр олох аас этэ дииллэр. Ол да иһин иҥнэн сырыттаҕа. Онтон атын ОСБ эҥин тобуктаппыта ыраатыа этэ.

– Туруҥ диибин! Түргэнник!

Тоҕо сүрэй. Влас эдэр милииссийэлэргэ образцовай-показательнай чүүччэйиини көрдөрөөрү гыннаҕа дуу. Көннөрү рейдэ кэмигэр тугу да гыналлара суох сылдьаллара эбитэ буоллар өссө син этэ. Онто да суох хойутаатылар. Быһылаан буолбут сириттэн оройуоҥҥа эрийэн ырааттахтара. Бэйэлэрин көрдөтө дьону ыыталлара буоллаҕа.

Куорат милииссийэтин киэптээһинэ итинэн эрэ бүппэтэ. Игирэлэртэн биирин саҕатыттан харбаан сууллары тардыан ыккардыгар игирэ аҥаара атын кымньыылаан кэбистэ. Ону эрэ кэтэһэн турбут курдук, Влас биир игирэни массыынаҕа симтэ уонна:

– Гаастаа! – суоппарга хаһыытаата.

Итиччэни көрөн баран, тоҕо да туран биэриэҕэй – игирэ аҥаара куота сатыыр. Милииссийэлэр обургулар өйдөрүгэр туох көтөн түһүөн ким билиэй. Ситэ баттыыллар.

– Тугу тиэйэн иһэҕит?

– От.

– Бу эмиэ от дуо?..

Икки маннааҕы милииссийэ хамнаабат хартыыҥка курдук хатан хаалаллар. Нэһиилэ өй ылан өссө биир игирэни кэлгийэллэр.

Скотчунан эргитиллибит өлүк туһуттан дэриэбинэлээн испиттэрэ, онтулара кэтэһэ сатаан баран бэйэтэ тиийэн кэлбит диэх курдук. Оччоҕо игирэлэр көннөрү куучардар дуо? Ону билэр уустук үһүө. Дьэ бэйэтинэн буола түспүт Влас саарыыр. Бэйэтин үлэтин истиилин уот ааныттан арыйбат буо.

Хайыахтарай, игирэлэр син биир сирдьиттииллэригэр тиийэллэр. Мигалкалаах массыынаны батыһа Влас атынан көтүтэр. Милииссийэ киинэҕэ эрэ харса суох үһү дуо, кини дьиҥнээххэ даҕаны киһи сатыырын барытын сатыыр. Ат буоллун, атын буоллун – Влас сатаабатаҕа диэн суох.

Сити иһэн син саныыр. Хайдах эрэ өйдөммөт. Хайа эрэ дэриэбинэҕэ кимэ биллибэт өлүк көстөр. Ону өссө уораллар. Өйгө баппат суол диэтэҕиӨ. Кэллэ кэлээт манныкка эрэ түбэһиэм диэбэтэҕэ. Наай гыннар күлүгээннэри кытта сэриилэһиэм диэн ностуруойкалааҕа.

Ити аата буруй аараттан арыллан хаалар дуо? Өлөрбүт дьон эрэ өлүгү уорар буоллахтара. Эс, судургута бэрт ээ. Иннэ-кэннэ биллибэт силиэстийэҕэ эриллиэм диэбитэ баара. Буруй син биир арыллыахтаах. Ол эрээри ити курдук ааһан иһэн алҕаска арыллара омуота бэрт ээ. Оскуола оҕолоро булбуттар үһү диэн буолбута. Оннук умуһахха көрүүтэ-истиитэ суох хаалларбыттара эбитэ дуу. Ону тоҕо уордулар? Эрдэттэн дьаһаммакка тугу саныы сылдьыбыттарай? Умуһахха үйэ-саас тухары ким да киириэ суоҕа диэбиттэрэ дуу, кэлин дьаһайаары хаһаанан сылдьыбыттара дуу? Муммут милииссийэлэри кэтэһэ сатаан баран, улуустатан испиттэр диэххэ айылаах. Ыйытыктары боротокуола суох ыйаан да диэн. Өйү ыраас тутуохха. Уларыйбыт бүрүчүөскэ эмиэ көстөн кэллэҕэ үһү. Бэйэ тырагыадьыйата сүүс төгүл ыарыылаах. Онтон атына кини үлэтэ. Ону барытын чугастык ылынан истэххэ, бырахтарарыҥ ыраахтан буолбат ини.

Кини кими эрэ тиэйэн иһэр. Киһи эбитэ буолуо кини да. Арай, ити мумматахтара буоллар, олох да аасыһан хаалыа эбиттэр дии. Милииссийэ саҕа эрэйэлиис диэн суоҕа буолуо эрээри, кинилэр да үлэлэригэр миистикэ кыттыһан ылар. Бэйэтэ арылла сатыыр бөрөстүпүлүөнньэ диэн эмиэ баар. Кыраттан сылтаан эмискэ арыллар. Кыра ымпык хараххар көстөн кэлэр. Эбэтэр дьыала быһаарыллыыта бэйэтэ тахсан иһэр. Силиэстийэ диэн өй үлэтэ. Ол эрээри арыт өйү сынньата сылдьар кэмҥэр бэрт судургу эппиэт хантан кэлбитэ биллибэккэ баар буолар. Арыт ким эрэ санаата буолбакка бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Эбэтэр өтөрүнэн көстүө суох туоһу суобаһа оонньоон барар.

Төһөтүн да иһин итиннэ туох эрэ син баар. Оннооҕор Влас курдук кииллийбит киһи ону иһигэр билинэр. Айахтатан киирэн биэрбэтэр да. Аҥаардас суруллубут сокуонунан, үрүт-үөһэ үөрүйэҕинэн буруй арыллыбат. Ити туһугар туох барыта туһалаах. Саҥа дьыалаҕа ылыстыҥ да, искэр туох эрэ холбонор. Уонна хаһан бүтэн кумааҕыга тиһиллиэр диэри олоҕуҥ олордьу онно эрэ ананар. Эн утуйа да сыт, итирэ да сыт – холбоммут мэхэньииһим үлэлиирин тохтоппот. Сонордьут, суолдьут ону өйдүөн сөбө дуу. Таах да, милииссийэни милииссийэ эрэ өйдүүр.

Игирэлэр буола-буола. Эдэр уолаттар. Эҥин-дьүһүн буолаллара түргэн. Бөрөстүүпүнньүк диэн бэчээт сүүскэр турбат. Милииссийэ да кинини сытырҕаан билиэ дуо.

Субу аҕай барбыт массыынаны суоллаан тиийэр ини. Тула тыа. Туох да суох. Кыһыҥҥылыы кырыа дойду. Саас сибикитэ ханан да суох. Өлүктүүн баҕастыын аны кини муннаҕай.

Оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит Влас хайдах эрэ саллыахча. Саатар бу ат сыылан бүгүн тиийэр эрэ суох.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр.

Агаша уларыйан хаалбыт.

Дьону кытта дьон курдук олоробун диэммин ити.

Һуу! Ити ыккардыгар нуктаан ылбыт эбит дуу. Ким эрэ саҥатын истэргэ дылы гыммыта. Эс, наһаа дии. Түһээтэ ини. Ат киһилии саҥарыан остуоруйа буолбатах, сууламмыт суланыан миистикэ буолбатах. Утуктаан быһа сытыйан хааллаҕай.

Тула өттүм тула хаар. Бүппэт хаар. Хаарыан хаар.

Киһи хараҕа саатар. Уута кэлэр. Хаар.

Бүтэһик эргиир. Бүппэт эргиир. Бүппэт…

Эмиэ! Влас сатанымаары гынным диэн хараҕын ньухханар. Бу иһэн аны эмиэ мунуо. Тугу эрэ атыны саныахха. Кыргыллыбыт баттахтаах Агашаны дуо? Сакааһынан санаабаттар. Туох эрэ үчүгэйи саныахха. Үлэттэн атыны. Ойохтон атыны? Ама, дьахтартан атын астык бу аан дойдуга суоҕа буолуо дуо?

Аралдьыйбатаҕа ырааппыт. Үлэнэн эрэ олорор үчүгэйгэ аҕалбат. Үлэттэн дьоллонор үйэ буолбатах быһыылаах. Эн үлэлээ-үлэлээмэ, кинилэр үлэлэрэ хаһан да бүппэт. Үчүгэйэ үллэн испэт. Үтүө бэйэлээхтэр үлэлэрин түмүгүттэн астынар үһүлэр. Ити баар аралдьыйбыта. Биир кэм биир. Ол да иһин үчүгэй үлэлээхпин диэн өҥнөр биир да милииссийэ суох. Инньэ диэбэттэр, ити үлэ син биир былдьаһык.

Арай, эмискэ атын үлэ көһүннүн? Эбэтэр букатын атын дьылҕалаах буоллун? Муҥун ытыыр милииссийэ биирдэ ах барар. Ити киһи ымсыырбат диир үлэтин эйэнэн туран биэрбэт. Эмиэ дьикти диэтэҕиҥ.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр. Биир дьоло суох милииссийэ иннин хоту айанныыр.

Хаар, хаар хаачыргыыр, сыарҕа маһа кыычыргыыр. Биир дьон тэҥэ олорорун ордорон, бэйэтин суолуттан туораабыт тиһэх суолугар айанныыр.

Били этэр дэриэбинэлэрэ дьэ көһүннэ быһыылаах. Былаахтаах дьиэ диэки сыҕарыйан иһэр буоллахпыт.

Айан суолуттан туора турар дэриэбинэ чуумпута диибин диэн. Сөҕөн ыт да үрбэт. Ама бу барыта сымыйа чуумпу буолуо дуо?

Былаахтаах дьиэ бу кэллэ. Милииссийэ массыыната суох.

– Умуһахха барбыттара.

Тугу-тугу туойаллар, суута-силиэстийэтэ суох кистээри дьаһаналлар дуо? Влас аччыктаан дуу, сылайбыта таайан дуу дуу-даа курдук. Бу тухары сылдьыбыт суола этэ. Утуйбакка, амтаннааҕы аһаабакка. Итинэн буоллаҕына, биэнсийэҕэ тахсыыһы.

Хаһан Влас аһаан эҥин хараҕа сырдыар, дьыала дьиҥин төбөтө биллиэр диэри балайда бириэмэ ааста. Кинилэр хас буолаллар? Үүт уурар былыргы үйэтинээҕи умуһаҕы чинчий да, сибиинньэ көрөөччү өтөҕүн чүүччэй да, игирэлэри ыххай да. Бүргэс эрэйдээҕи өлөрбүт тэриллэрэ да элбээн таҕыста. Игирэлэр итирбиттэригэр оҕустаран дуу, аараттан алҕаска тутуллан хаалбыттар. Онтон атын Бүргэс сурахтыын сүтүө этэ. Тура тулаайаҕы ким сүтүктүөй? Төрүү дьиктилээх киһи быралгы баран да хаалыан сөбө. Ол Москубаны Москубанан барарыгар кимиэхэ да дакылааттаабатаҕа. Уонна урут күһүн-саас сири-дойдуну кэрийэ баран хаалар идэлээҕэ. Онно балыйан кыһаллыа суох этилэр. Арай, сибиинньэлэрэ сир-халлаан ыккардыгар хаалбыттарын дьиктиргиэ эбиттэрэ дуу. Ити хаһаайыстыба эҥин тэринэн, дьэ киһилии олорон испитэ ээ. Урукку өттүгэр киһи өйдөөбөт ыччата этэ. Баардаах буолуон сөбө да, көрө үөрэммит киһиҥ дьоҕурун соччо итэҕэйбэккин. Онон, дьыала алҕаска арыллан эрэр. Игирэлэр Бүргэскэ аараабыттарын ким билиэ этэй. Уолаттара сүтэ сылдьыбыттарын кырдьаҕас Халадьыастар тоҕо быктарыахтарай. Сыарҕа суолун айылҕа бэйэтэ өтүүктүө этэ. Туран-туран баран эмискэччи ириэрээччи.

Били чуумпуттан туох да ордубата. Дьон онон эрэ олорор курдук. Милииссийэлэр эбилиннилэр. Үс киһиэхэ кыайтарыа суох быһыы. Игирэлэр билиммиттэрэ бүрүчүөм, Бүргэс өлүгэ буолара быһаарыллыбыта бүрүчүөм – быһылаан биир эрэ буолбатах ээ. Киһи өйүгэр баппат быһыы. Бу тухары чуумпутук, туох эмэ баарын да иһин, бэйэ ыккардыгар быһаарсан син олорбуттара ээ. Кыра дьыала аайы тугун эмиэ милииссийэлэнэн диэн буолара. Хас охсуспуту, кыралаан кып гыннарбыты, түннүгү солообуту, ойоҕун кырбаабыты, бэл, хайа эрэ саарбах дьахтары атаҕастаабыты үҥсэн истэххэ, кимнэрэ ордор? Барыта миэстэтигэр өтүүктэнэн, милииссийэ субуоткатыгар кыттыһымына хаалан иһэрэ. Туох да буолбатаҕын курдук, уу чуумпутук олорбуттара. Бүгүн кэлэн биир-биир ол хостонон истэ. Ыйыттылар эрэ диэн, Халадьыастар сиэннэрин хас хардыыта ааҕылынна. Дьыала өссө дириҥиэх курдук чинчилэннэ. Үтүктүһэ-үтүктүһэ тылынан оонньоотулар. Кырдьаҕас Халадьыастар дьиэлэригэр бүктүлэр. Оҕонньордоох эмээхсини аһынар ааттаахтар да, кинилэр аһара атаахтатан итинниккэ тиэртилэр эҥин дэтэлээтилэр.

Сорох сууттааҕар-сокуоннааҕар ордук дьон саҥатыттан саллар. Ол иһин биирин үксүн баар дьыаланы үҥсүмүнэ хаалларан иһэр. Тыл диэн тыл. Тулуйа түстэххэ, дьон саҥара сатаан баран син тохтуур. Уонна сороҕу туох да бэйэлээх тыла хотуппат. Бэйэҕиттэн буоллаҕа. Халадьыастар эрэ бүкпэтилэр, куһаҕан чуумпу хаатыйаламмыт дьиэтэ эмиэ иһийиэҕинэн иһийдэ.

Сиҥнэн эрэр умуһахтан суулааҕы булан тыллаабыт уолаттар букатын дьоруой тэҥэ сананнылар. Кинилэр иҥэ-бата сатаан онно киирбэтэхтэрэ буоллар, өлүк өссө хас сыл хата сытыа биллибэт этэ. Оччотугар милииссийэлэр тахсыа суох этилэр. Бүргэс эрэйдээҕи булуллубат сиригэр кистиэ этилэр. Кыракый дэриэбинэ икки олохтооҕо сурахтыын сүтүө этилэр.

Биир сырыынан икки өлүгү булбут милииссийэлэр биирдэ баҕас хайҕаналлар ини. Кинилэр муна оонньуу сылдьан алҕас түбэспиттэрэ эрэ ахтыллыбат. Таах да дьиктитик муммуттара. Баардаах булларар эбит. Инньэ гынан Бүргэс киһилии харалынна. Оттон иккис өлүк кимэ сол биллибэт. Суу иһигэр суу, кэлгиэ үөһэ кэлгиэ – эмиэ Бүргэс курдук. Аптамаатынан игирэлэр балыллыах курдуктар. Умуһахтан булуллубут киһи хараара хатан, кумуччу кууран букатын муумуйа буолбут. Былыр умуһаҕы үйэлээхтик уонна кичэйэн оҥороллор эбит. Ол иһин ити кимэ биллибэт киһи ымыйбатаҕа, көннөрү хаппыта эрэ буолуо дуо? Хаһан өлбүтүн хараххынан көрөн хайдах быһаарыаххыный. Оттон кимин хайдах билэллэр? Ким да буолумматын иһин, баһылыгы хаайан көрдөрбүттэрэ – ыраахтан билбэппин диэтэх буолла.

Өлүк кириминээлинэй суоллааҕа биллэр. Уонна тоҕо кистиэхтэрэй? Игирэлэр? Итиччэтигэр ити уолаттар дьыалара өссө дириҥиир. Эрдэттэн киксэн баран, хас да буолан оҥорбут аатыраллар. Өссө биирдэ эрэ буолбатах. Бүргэһи дьаабылаабыттарынан оҕустахха, ити да киһини хайдах кэбилээбиттэрэ биллибэт.

Киһи барыта билээҕимсийэр, бэйэтин милииссийэ саҕа сананар.

Ким буолуой ити – иккис суорума суолламмыт? Туора киһини тоҕо чуо итиннэ кистээтилэр?

Дэриэбинэ да кыра. Киһи ахсаана да биллэр. Ким, ханна, хаһан барбыта-кэлбитэ ааҕылынна. Оттон бары баарга дылылар.

Игирэлэр иккис дьыалаҕа билиммэттэр үһү. Дьон истибитэ-билбитэ эрэ баар буолар. Бу күннэргэ онон эрэ олорор курдуктар.

Арыый атын сирэ эбитэ буоллар, кыратык үлэлии түстэххэ, оннооҕор буолуоҕу бэйэлэригэр ылыныа этилэр. Оттон манна бары-барыта биллэр. Икки дьыаланы сэргэ силиэстийэлиир Влас илиитэ кэлгиэлээх. Оннооҕор уонча дьыаланы биирдэ сүктэрээччилэр. Син ортотунан көрдөрүүнү оҥорор этэ.

Син биир барар уолаттарга айбакаат эҥин наада буолуо. Халадьыастар эрэйдээхтэр ууга-уокка түстүлэр. Айаҕалыы сатаан, Атлааһаптарга кытта тиийэ сырыттылар. Баарычча муннунан да, айаҕынан да тыыммат. Кийиитэ дэнээччи Натааһаттан да мэһэйдэтэр быһыылаах. Онтуон буоллаҕына таба туттарбат. Үлэттэн ордубат дииллэр да, үлэтигэр да булбатылар. Куота көтө сырыттаҕына да көҥүл. Аатыгар эрэ аҕалаах игирэлэргэ уонна ким көмөлөһүөй. Босхо айбакаат төттөрүтүн сыл эптэрэр ини. Үчүгэй айбакаат богуоданы оҥоруон сөп дииллэр. Уонна судьуйа билэр буоллаҕа. Аҕа курдук аҕалаах оҕолоро эбитэ буоллар, итинникккэ тоҕо тиийиэхтэрэй. Оҕонньордоох эмээхсин аан дойдуну буруйдаан аһыыларын намырата сатыыллар. Арыгы буруйдаах. Ити Бүргэс тоҕо да ити оҕолору иһэрдэ турбута буолла. Бэйэтин тэҥнээхтэрин кытта иһиэҕин дуу, хайдах дуу. Ол да иһин түүл-бит мөкүтэ. Һуура билигин кэлэн түһээбит аатырда. Уонна көрөн турбут суох. Ол киһи урут буулаабыт үһү курдук.

– Арай, чахчы ити оҕолор аҕалара Онтуон буолбатын? Арыйаан, арай, буоллун? – эмээхсин үөйбэтэх өттүттэн киирдэ.

– Оттон этэ сатыырым дии. Ол дьонуҥ эмиэ игирэлэр дии.

– Ол да иһин ити уолаттар… Аҕаларын суолун батан, хаайыы дьоно буолуох муҥнара дуу?

– Хаайыы диэн хаанынан бэриллэр ыарыы үһү дуо? Таах да арыгыны батан иһии бэриллэр быһыылаах.

– Биһиэнэ биһиэнин курдук. Киһи баранан… Арыйаан буолан…

– Ол саҕана Арыйаан да киһилии киһи этэ. Оҕолор этэ буоллаҕа.

– Оҕобун диэбэккэ оҕо оҥоро турбут.

– Оттон инньэ диэн хайыахпытый, буолуохтаах буоллаҕа.

Куһаҕан чуумпуну эрэ үрэйэ сатаан кырдьаҕастар саҥара-иҥэрэ сатыыллар. Күҥҥэ көрдөрбүт кыыстарын сүтэрэн баран хас сыл айманнылар этэй? Өссө ити игирэлэр хаалан, кинилэри киһи-хара гынаары олоҕу тутуспуттара. Оттон билигин? Онтуларыттан кытары илии соттон хаалан баран хайыыллар? Саас да ыраатта.

– Саатар соруйан анарааҥҥы игирэлэр ааттарын биэрбитэ. Онтуон да Арыйаан – атын аат суоҕар дылы.

– Онтон атын биллиминэ да хаалыа этэ. Биир дэриэбинэҕэ билэр тухары иккилии игирэлэр бааллар. Онтуон да Арыйаан, Арыйаан да Онтуон.

– Оҕолор курдук доҕордоһон-хайаан итинниккэ тиийбиттэрэ буоллар, өссө син этэ.

– Биһиэннэрэ уора-көстө, көссүүлэһэргэ дылы буолан.

– Биһиги бэрт диэбэппитин билэн ини.

– Төһөтүн да иһин.

Отур-ботур кэпсэтии аайы куһаҕан чуумпу кыһаллыбат. Кини обургу буулаабытын ыһыктыбат.

– Муумуйа курдук этэ.

– Хап-хара.

– Хатан хаалбыт.

– Ноо, кырдьык, ынырык чэпчэки этэ.

Уолаттар өргө диэри итинник кэпсэл оҥостубуттара.

– Аныгы оҕолор куттамматтара да бэрт.

– Түүллэригэр киириэ ини.

– Киинэ ити буортулаата. Онно оннооҕор буолуох көстөр.

– Ону көрө үөрэнэн хаалан туохха да дьыалайдаабаттар.

Оҕолору мөҕүттэллэр да, бэйэлэрэ даҕаны ол эрэ туһунан кэпсэтэллэр. Кырдьаҕас өттө эрдэттэн биттэммит аатырда.

Маҥнай булуллубут өлүгү милииссийэлэр илдьэ барбыттара. Кимэ биллибэтэ хас киһини аалан, кэпсэл ол эрэ туһунан.

– Ити милииссийэлэр куһаҕан да үлэлээхтэр. Хас өлүгү тутан-хабан.

– Үлэлэрэ буо, үөрэнэн хаалаллар үһү.

– Оннооҕор киһи уҥуоҕун хаһар үлэлээх учуонайдар бааллар дии.

– Былыргы үйэтээҕини буола-буола.

– Бу да диэки хаспахалаабыттара. Кэлин үбүлэммэт эҥин диэннэр тохтотулар быһыылаах.

– Ии, тохтоотуннар. Ону-маны сөргөйөн кинилэр куһаҕаны күөртүүллэр.

– Аньыы буо, кырдьык.

Көстүбэт дьон кэпсэтиилэрэ күөдьүйэн кэлэ турар. Ол ити дэриэбинэҕэ кими эрэ, кимнээҕи эрэ дуу, уотунан хаарыйар курдук. Куһаҕан чуумпу курдуу иилиирэ дуу, дьон тыл ситэн кэлэр куттала дуу – хайата ордук куһаҕана билиҥҥитэ биллибэт.

Влас бэлэм сылтах куораттыыр буолла. Муумуйа дэнэ охсубут өлүгү илдьэ. Онно да өтөр быһаарыллыбат дьыала буолуо. Оттон биир дьыалата бэрт түргэнник силигэ ситтэ. Игирэлэр, хата, биири этэллэр. Атын-атыннык туойан дьыаланы ытыйбатылар. Баар аата баар. Аһаабыттар. Атааннаспыттар. Саалаах тахсыбыт киһини самнарбыттар. Соннук ыстаадьыйаҕа хаалбыта буоллар, уолаттар дьыалалара син бэтэрэнэн буолуох эбит. Бэйэни көмүскэнэн эҥин охсубуппут диэн турдаллар, тугу булуоҥуй. Туоһу суох. Ону баара бу бэдиктэриҥ салгыы кэйгэллээбиттэр, кистии сатаабыттар. Кыратык миистикэ кыттыспатаҕа буоллар, игирэлэриҥ букатын да ууттан кураанах тахсыа эбиттэр. Син хаһан эмит дьыала күөрэйиэ эбитэ буолуо да. Баҕар, соннук хаалыа этэ. Тылгын эрэ күлүүстээ. Суох, мантыларыҥ атыннык дьаһаммыттар. Дьиикэйдэрэ оччото дуу, акаарылара оччото дуу? Арыгы түҥ-таҥ ыыталаата ини. Билигин сокуон атын. Арыгы испитиҥ дьыалаҕын өссө эбии дириҥэтэр. Урут испитим, тугу да өйдөөбөппүн диэтэргин, буруйтан мүччү көтүөххүн сөбө. Эҥин куһаҕаҥҥа далаһанан буолар арыгыны испит син биир иһэ турар.