Quarantine

3

Сыыппара сырсыытыгар олоҕун үчүгэйин барыах муҥа дуу? Атыны санаан аралдьыйар аччаата. Санаа барыта туһаҕа туһуланар. Бырагырыаска хам баайыллыбыт ханалыйар диэни билбэт буолар эбит. “Саныыр да сылаалаах”, – харда биэрэн ханалыйаары гынна ээ. Ол ханалыйбыта да ханан эрэ эргийэн бу дьарыгын туһугар үлэлиир. “Наада буолуо” дии-дии үллэр үйэтин тухары мунньуммут багааһа таах хаалбатаҕа. Ону туоһулуур сурук-бичик игирэ араамкаланан эркин устун устуруойунан кэккэлээбит. Улуу учуонайга мэһэй-таһай буолумуна, ити суруктары үөрэтэн көрүөххэ.

– НЕВАЖНО, – араспаанньа эрэ адаарыччы суруллубут.

Муннугар “2006” диэн оҕотук буочарынан токурутуллубут. Па, былыргы үйэтинээҕи дьыала эбит буолбат дуо. Бэрт күндүөбэй суругун иһин маҥнайгынан аҕай ыйаннаҕа. Улууттааҕар улуу оптуогураба эбит, сэрэйдэххэ. НЕВАЖНО – өйү үлэлэтэ сатыыбыт да, итинник ааттаах-суоллаах учуонай эҥин баарын туһунан истибэтэххэ дылыбыт. Сыыппараҕа көмүллүбүппүт хаһан эрэ бэлиитикэнэн иирэ сылдьыбыт сурахтааҕа. Бука, бэлиитик буолуо. Таах сибиэ таайа оонньуу туруохпут дуо, туох туһа тахсыаҕын. Туома, устуоруйа өттүгэр нуул соҕуспут.

– Лучшему ученику Хальджайской школы Константину… – Кэм да Халдьаайы сыдьаана, кэм да биһиги киһибит эбит.

Үөс диэки дьулуспуттартан, үрдүктэн үрдүккэ тарбачыспыттартан биирдэстэрэ илэ бэйэтинэн дьэ, бу баар. Халдьаайы хаарыан ыччата ханна-ханна тиксибэтэҕэ баарай.

– Биһиги халдьаайылар! – Диэн көрүүбүт, арай.

Билинэр эрэ, суох эрэ – хаата үйэтинээҕи халы-мааргыта хаалбатахха дылы. Араамкалаах суруктар араатардыылларынан, киһибит арыйыы бөҕөнү оҥорбут, учуонайдар учууталларынан буолбут. Ити сэртипикээттэр сэһэргииллэринэн, уолбут саҥа үйэҕэ дьэ сатаабыт, өйүнэн өттөйөн өрөгөй үөрүүтүн билбит. Бириэмэ үнүстүтүүтүн биир тутаах үлэһитин билигин кэлэн, эн хаһан эрэ Халдьаайы ыччата Куолуһут Куоста, куһаҕаҥҥа тиллэр Кумааҕы этиҥ ээ диэн ким үтэн-анньан көрүө баарай. Тырыттыбыт ыстааннаах хаатаны кэрийэриҥ, алҕаска, бэл, тэрэриис дэнэ сылдьыбытыҥ диэн бааһан аныгы үйэҕэ ким алдьаныай. Эҥин моһолу туораан уолбут киһи киһитэ буолбут, Халдьаайыны аан дойду үрдүнэн аатырдыбыт диэн үөрсүөҕүҥ ээ. Үөрсэбит дуу, үөхсэбит дуу – кэм да ордук санаан олустуур, бэрт былдьаһан бэлэстэнэр инибит. Бантааһыйа баар – олох оҥочотун баарыһа диэн. Кумааҕы саҕа бантааһыйаһыт чугаһынан суох ини. Онтун түмүгэ ити баар – сыыппаранан эрэ саныыр, сайдыыны салайар саҥа үйэ саллаатынан буолбут.

Кумааҕы сыыппараларыттан сынньана таарыйа аһаатах буолла. Онтун быыһыгар тэлэбииһэр көрө сатаата. Аһа диэн үксэ бэлэм битэмиин, туһалаах тума арааһа – амтаһыйбакка эрэ аһардан иһэр. Тэлэбииһэрэ “эргиччи эрэйи” этэрин эйэлээх эрэкэлээмэнэн эйэҥэлээн тупсара түһэр. Сыыппара бөҕөнү сыымайдыыбыт, сайдыы туһугар олохпутун толук уурабыт, дыбарыаска дылы бырагырыастанабыт-майырданабыт – эргиччи эрэй эстиэн кэриэтин сир сиҥнэр, халлаан хайдар ини. Үтүө бэйэлээхтэр үөһэ диэки тарбачыһаллар, үрдүктэн үрдүккэ тиийтэлииллэр. Эн үксэппит үтүөҕүн кэннигиттэн сылдьан кэрбээччи хаһан да баар. Барыта таах сибиэ диэххэ айылаах. Кумааҕы, арай, санаатын түһэрбэт. Үөрэт да үөрэт, арый да арый, саҥаттан саҥаны көрдөө да көрдөө. Сөп буолар аат диэн суох. Билии билиэнньигэ, сайдыы солуоһунньуга диэх курдук. Киһибитин букатын маньыйаак диирбит эрэ хаалла. Сатаабат аата саҥата суох сылдьымына, тылынан оонньуурга бары да маастардарбыт. Өссө Момуой курдук:

– Таах сылдьар дьону баран, – диэн үрдүттэн үөҕэрбит эрэ итээтэҕэ.

Кумааҕы хоһун иһигэр өрө холоруктанар. Бүрүбүөртэн бүрүбүөргэ, моньутуортан моньутуорга сыбыытыыр. Ааҕар-суоттуур, кэтиир-маныыр, көннөрөр-хайыыр. Биир үлэни толорор эрэ, биэс үлэни биирдэ гынар эрэ – сылайбата да кыайда. Онтон тура эккирээн тимир сиэйпэтин ырычаахтаһан аста. Хасыһан-хасыһан тот баҕайы паапканы хостоон таһаарда. Сыыппараларыттан төлөрүйэн дуу, бэрт астыммыт көрүҥнээх. Кумааҕы Кумааҕытынан да, хайа муҥун оҕонон сылдьыай, уол уолан киһи буолбут. Уойбута-топпута көстүбэт – иһэ-таһа бүтүннүү иҥиир быһыылаах. Ыспарсымыан үһүө кини – сыыппара быһа сиэн, өй үлэтэ өрүкүтэн букатын уруобат курдук. Сынньанарын оннугар дьарыгын уларытар. Өйүн биир этсиэгэ үлэлиир кэмигэр атына сынньанан эрэрэ буолуо. Ол кэмҥэ эркин экирээнэ эмиэ үлэлээн кэлэр.

– Современный противогаз – это ваше второе лицо. Будьте неотразимы всегда! – Саҥа муодаҕа эппиэттиир эрэһиинэ сирэйдэр элэҥнээн бараллар.

– Уруоттар уруйдуу көрсүүһүлэр итинтиккитин, – эмискэ Кумааҕыбыт тылланар. – Иккис канаал!

Уруобатын уруобат, уруот, баҕас, буолбатах. Атын канаал да биириттэн хаалсыбат:

– Бункер для всей семьи, бункер для отшельников, бункер-офис, бункер, бункер, бункер…

Бу сэрии буолан эрэринии тэлэбииһэрдэрэ бүгүн сүрдэммит.

– Хоруоп оннугар буункар, – Кумааҕыбыт тэлэбииһэртэн сылтаан бууннаары гыннаҕа дуу.

Учуонай эрээри бэссимиис эбит. Аптымыыстар астынан хаалан айантан туорууллар. Бэссимиис хараҕа туохха да туолбат, суох да кырдьыгы көрдөөн үөдэн түгэҕэр түһэр ини. Баары эрэ итэҕэйэр учуонай өйүн эрэкэлээмэ сүүйбэтэҕэ чахчы.

Кумааҕы паапкаттан биир-биир кумааҕыны хостоон кыҥастаһар. Паапкабыт таһа өссө суруктаах эбит – “2006”. Улуу учуонай наадата суох насталгыыйаҕа бас бэринэр эбит дуу.

– “Карикатуралар уонна цивилизациялар киирсиилэрэ”. Данияҕа биир “Юманде Постен” диэн хаһыат мусульманнар баар-суох өрө туппут бороруоктарын Мухаммеды күлүү-элэк гынан уруһуйдаан улуу атааннаһыыны үөскэттэ, – хаһыат диэнтэн быһа тардыллыбыт лоскуйу ааҕан добдугуратан иһэн атыҥҥа көстө.

– Не то, не то. “Вероятный сценарий оккупации Ирана”. Суос-сымыйанан да суруйаллар эбит этэ. Арыый атын сэнээрийинэн айдаан бөҕө тахсыбыта, – киһибит ити туох ааттааах илиҥҥи боппуруоһунан интэриэһиргиирий.

– Опять не то. “Исламский интернационал”. Исламу удалось сделать то, что не смогли сделать Маркс и Ленин: создать Интернационал – международное братство людей в камуфляже, легко переходящих границы, блестяще владеющих оружием и готовых умереть с именем Аллаха на устах. Арба даҕаны, “Аллах акбар!” диэн айахтатан кырбаммыттааҕым дии, – бэйэтэ бэйэтин кытары тото кэпсэтэр киһи буолла.

Хаһыат ыстатыйата хаартыскалардаах. Хаартыскалар кэмэнтээрийдээхтэр: “Духовный лидер шиитов имам Муса Садр, исчезнувший в Ливии и один из руководителей “Хезболла” Саляд Аббас Мусауи, убитый израильтянами в 1992 году”. Былыргы дьыаланы эмиэ тоҕо хаһыстаҕай? Онтон ыла устуоруйа остуоруйата эҥин саҥа аатынан толоруллубута. Итэҕэл саҥа илиидэрдэрэ үөскээбиттэрэ. Билигин барыта атын курдук да, илин илинигэр, арҕаа арҕаатыгар өссө да баар. Ол тухары араастаһыы, атааннаһыы сүтүөх быһыыта суох. Үйэлээх итэҕэллэри саҥа түмсүүлэр үтэйиэх курдуктар.

– Оннооҕор биһиги Халдьаайыбытыгар Момуой үөрэҕэ үөскээн улахан сумотуоха, – Кумааҕы духуобунай учууталын умнан бэрт.

Онтун кытары билигин сибээстэһэр кыаҕа суох. Кини сайдыыга атыыланан сылдьар, биирэ атахтааччылар ахсааннарыгар сылдьар. Нөлтэк этэринэн, луох кытта онно баар үһү. Кумааҕы олоҕун соччото суох түгэннэрин сарбыйан кэбиһэр идэлээх. Уонна сыл-хонук аастар ааһар, саат-суут улам сотуллар. Киһи эрэ эдэригэр эҥин-дьүһүн буолар. Онтун содулун соспутунан салгыы айанныыр. Эдэр буола сылдьыбытын иннигэр эппиэти сүгэн дьолтон маттаҕа ол. Кумааҕы үөрэҕинэн иирэн эҥин дьаллыкка ылларбакка эдэр сааһын аһарбыта. Уонна куһаҕан буолуох сибикитэ билиннэҕинэ куота көтөн иһэрэ бэркэ туһалаатаҕа.

– Пахнет паленым, – диэт ньылбырыс гынан хаалара.

Паапканы өрө таҥнары хаста да көрдөөбүтүн булбата.

– Ханна баран хаалбыт баҕайыный? Конди…

Кумааҕы ыра санаа ыйан биэрбит чыпчаалыгар илэ-чахчы сырыттар да, хараҕа туолбат. Инньэ оҕо эрдэҕиттэн биир биһириир дьахтардааҕа. Онтун да дьахтары дьахтар курдук көрүмүнэ, сиимбэл эрэ быһыытынан ылынара. Киһибит силигэ ситиэҕин сиимбэл ситтэрбэт. Сиимбэл да сыыппара – туох хара накааһай диэххэ айылаах. Аһыыр аспыт да сымыйа, илэ дьахтар да мэлигир. Сүрэҕи сылаанньытаары паапканы хасыһабын диэн эмиэ мэлийдэ. Санаатын ол аайы тоҕо түһэриэй. Уонна бар дьон бас билиитинэн буолбут санаа биир да утаҕа саппаҕырыа, туһата суохха туһуланыа, ханна да халыйыа суохтаах. Онто-манта адаарыйбыт тимир иһигэр киирдэ. Уол туран эрэ биэрэр, тэрил эҥин иҥиирин эргитэ сылдьан эрчийэр.

Бээ, бу Кумааҕыбыт манна үлэлиир эрэ дуу, олорор дуу? Түннүгэ-үөлэһэ суох бүтэйгэ сыыппара, өйдөөх тэрил арааһа уонна халдьаайылар өйдөөх уоллара хаайтаран биир хааһы буолбуттар быһыылаах. Тас эйгэҕэ букатын кыһаллыбат эбит. Түннүк оннугар тэлэбииһэр, дьахтар оннугар сиимбэл, таһырдьа дьаарбайар, эти-сиини чэбдигирдэр оннугар эрчийэр тэрил. Кэми бэйэтин эргитэ оонньуурга санаммыкка бу буола турар даарам да наадата суох. Урут тиийээччигэ, эрдэлээн иһээччигэ илэ мэһэйдиир эрэ. Илэ дьахталлар киниэхэ тугу биэриэхтэрэй? Дьахтар диэн ылыгас, ымсыы, ыына-мээнэ… Уонна илэ мэнээк кэми сиэтиэҥ да, өйгүн сүүйтэриэҥ да. Таах сибиэ, халтайга. Сэртипикээттэртэн тэйиччи өссө биир өйдөөх тэрил ойоҕоһугар өйөммүт хаартыска диэки кылап гынар. Син мээнэ дьахтар мэндээриччи көрөн олорор. Үстээх-хастаах оҕону көтөхпүтүнэн. Оҕо үүт-үкчү биһиги киһибит курдук. Кубарыччы хаппыт кыра Кумааҕы, кыыс Кумааҕы…

– Экистэрисиэнистэр иккитэ ойохтоноҕун диэбиттэрэ ээ, – Кумааҕы аны хаартыскалыын хаадьылаһан барда. – Сотору сумотуоха бөҕө буолуо. Хаһан быыс булан ойохтоно охсобун ол?

Сириллибит ойох хардарыан иһин таастаах араамка иһигэр хаайтарбыт. Чэ, ол ойох диэн. Оннооҕор баҕа баҕарар. Эр киһи ааттаах эньиэргийэтин ханна гынар диэххит. Сиэкистиэҥ оннугар сэрээккэтэ оҥор диир буолаллара. Оттон биһиги киһибит эмтээх эньиэргийэтэ барыта өй үлэтин оттугар барар. Онтубут кытта бар дьон туһугар туһуланар. Бар дьоҥҥо эбит дуу, тииһимньитэ суох Нобелевскай бириэмийэ соноругар эбитэ дуу – Кумааҕы өһүллэн биэрбэт өйүн иһигэр туох саһан сылдьарын ким билиэ баарай. Туһанарын билэн туругуран эрдэҕэ.

– Аа, биллим! – Эмискэ сарылаатаҕа үһү. – 2005 сыллааҕы паапкаҕа этэ!

Туох эрэ улуу арыйыыны оҥорон саҥа аллайда диэбиппит, күндү бэйэлээх сиимбэлэ саспыт паапкатын эрэ айдаана эбит дуу.

4

Оттон таһырдьа саас! Өрүү манныгы күүттэрбит да, сырыы аайы эмискэччи тиийэн кэлэр саас. Ол эргиллии көстүбэт сокуоннарын үнүстүтүүт иһигэр бүгэн олорон үөрэтэр Кумааҕы сыыппаранан бэриллибэт сырдык сүүс араас дьүһүнүн, тулатын тупсарар дьикти өрүтүн өссө да өйдүүрэ буолуо дуо? Эккэлэс экирээн, муонустур моньутуор саас сайа охсор салгынын, сылаанньытар сылааһын үтүктэ үөрэниэхтэрэ остуоруйа ини. Аан дойду алыптаах түгэни айхаллыыр. Эргиччи эҥин дьикти, төгүрүччү кэрэтин эчи! Бу барыта эйиэнэ! Сэрэҕин сүтэрбит сир устун күн кыһалҕата суох сылдьар үчүгэйин эриэхсит!

Уруккулуу устар күнү быһа уулуссаны мээрэйдиир туох сылаалаах үһү. Муора богуоннаах ботуруулга тахсыбытын умнан, көҕөрөр халлаанныын, саймаарар салгынныын биир буолан ылла. Ыраахха-чугаска ымманыйан иһэн өйдөннө. Иһигэр эрэ мичээрдэ, санаатыгар эрэ үөрдэ. Сайдыыны араҥаччылыыр ааттаах сааскытыйа оонньуу сылдьыа дуо. Салгыны тэбиэлээн саатыыр Фантомас аны суох. Үкчү Фантомас курдук мылтайбыта бүрүчүөм, буойар-хаайар боломуочуйалаах, кэтиир-маныыр кэмпэтиэнсийэлээх Муора эрэ баар. Утары көрсүбүтүн уорбалыыр. Өстөөх ханна саһан сытарын саралыыр. Салгыҥҥа саагыбар сибикитэ, ириэскэ иирсээн илдьитэ биллэрэ буолаарай?

Фантомаска эн хаһан эрэ бөх буолуоҥ диэтэллэр өлөн түһүө этэ.

– Аа?! Мин – бөх?! Да ты в своем уме? – Хайдах уонна силбиэтэнэн турарын көрүө этигит.

Олох оонньуута диэн оһуобай устуука. Эн өл да хайаа, түһээн да баттаппатах оруолгар тиксибитиҥ эрэ баар буолуо. Муора билигин саҥа кэм фантомастарын сойуолаһар, саҥа мавзолейдары буулааччылары бултаһар. Бөрөстүүпүнньүктэр биллэ аҕыйаабыттарын иһин, эҥин дьээбэ эстэн бэрт. Олор оройдорун хаһартан ордубат. Фантомаһын хаанын ханна гыныай. Кини хадаара, хабыра, харса суоҕа бөх үлэтигэр туһаҕа турбут. Уруккута милииссийэ, билиҥҥитэ туох эрэ хаппыт диэн сулууспа кумааннай буолла дии-дии айдаараллар да, тылынан оонньообуттарын курдук оонньууллар, сутуругунан да түһэллэр, эҥин-дьүһүн да буолаллар. Бөх хаһан да бөх. Уордаах Муора улаханы бөх аатыран уулуссанан киэптээн аҕай ааһан истэҕинэ, ким эрэ:

– Фантомаас! Тохтуу түс эрэ! – Диэн хаһыытаатаҕа үһү.

Саат-суут дии. Хайалара ааспытынан сирэй-харах анньан посуорга киллэрээри хаайдаҕай?

– Ыт атаҕын тут! Киһи эрэ бөх, биһигинньиктэри билбэт буолбуккун дуу? – Кимэ биллэ илик бэдик кини богуонугар-майырыгар кыһаллыбат.

– Аа, сабаака! Эйигин былыр үйэҕэ мыччыстыбыта буолуо диэбитим, баар эбиккин дуу, салаага, – Муора дьүһүн кубулуйара эмискэччитин.

– Үөн өлбөт. Оннооҕор эн ордубуккун дии. Һа-һаа! Фантомас – бөх. Хараҕым иирэр дуу?

– Бөхпүн, бөхпүн. Тугуй онно? – Муора хаҕар төттөрү киирээри ыксатар.

– Чэ, чэ, кыыһырыма, – бэдик буорумалаах дьахтары хайдах уҕарытары билэр эбит ээ.

– Уонна тугу кэпсиигин, Алаадьы? – Ааппыт да баар.

– Алаадьылаан бүт. Киһилии ааттаах этим ээ.

– Ноо! Оттон мин да Фантомас үһүбүн дуо. Мин аны Муорабын.

– Аа? Муора? С какой это тапочки? Море по колено или че? Вот, умора.

– Чэ, лахсыйыма. Аат аат курдук. Оттон эн уларыйбыккын… Нэһиилэ биллим дии.

– Эн уруккугунан. Ну, почти. Миигин олох уларыттаҕа. Доо, Фантомас! Помнишь, мавзолей, Хара Агыраада, Аптамаат диэн, Гранатомет диэн, Буомба, Буорах – ол туһунан лахсыһар киһи суох. Эчи, үйэ уларыйан киһилии кэпсэтэр да уурайда, – Алаадьынан аатырбыппыт налыччы насталгыыйалыан саныыр быһыылаах.

Ботуруул диэн син биир уулуссаны мээрэйдээһин. Оонньоон Алаадьы “эбийиэк”, кинини “паси” гынар үһү. Киһитин сирэйэ уоһах алаадьытын курдук араҕастыйан, онон-манан балларыттан бэйэтэ да ыыбыгыр хараҕын дуома нэһиилэ кылайар. Оруйонтуруопкаҕа бэриллэр зиэк мэтириэтэ илэ бэйэтинэн. Алаадьы остуоруйата уһун буолуо да, тупсара таарыйа кырыйан-хайаан лаппа кылгатта. Фантомас Фантомаһын саҕанааҕыга төннө түһэргэ күһэлиннилэр. Хаататтан хаатаҕа алаадьылана сатаан баран, кыралаан “кып” гыннаран айаҕын ииттибит. Суотабайтан саҕалаан бэргэһэни эһэ охсорго түргэнник тиийбит. Биир кыһын иһигэр улахан уоруйах уопутун мунньуммут. Ыраатыах ыччаты тараччы тутан ылбыттар. Киһи барыта хайдах луох буолуой, бэрт сыаналаах бэргэһэлээх дьахтар кытыгыраһа, кыанара да бэрт эбит. Милииссийэлэр да чугас буолан биэрбиттэр. Уоруйаҕы уҥара-уҥара кырбаабыттар, ээҕин этиппиттэр. Хатыҥнаахтааҕы дьыалатын күөрэппиттэр. Ботуччу буруйдаах, букатын эрэсидибиис дэммит. Эдэр, урут сууттамматах диэн аһынан биэс сылы туттарбыттар. Сүүс кыыһы муодалыахтаах сүрдээх былаана, онон, туолбатах. Көҥүлгэ тахсыыта ириэйтинэ нуулга тэҥнэспит. Бэйэтэ да мөкү сирэйдээх Алаадьыга уонна ким сыстыай. Ойохтонор да уурайбыт, олох олорор кытта нооломмут. Ол оннугар уоруйах киэнэ бэрдэ буола үүммүт. Суруоктан суруокка, суонаттан суонаҕа диэри олох аата эрэ олох.

– Арай, саҥа кэм кэлэн арыый киһитийэн эрэр киэбим бу, – Алаадьы аһын диэбиттии алаарыччы көрөр.

– Ыых, – Муора итинниги истэн-истэн баччаҕа кэллэҕэ.

– Аны эн кэпсээ. Туох, хайдах, дьэ? – Алаадьы Муора ымыттыбат сирэйэ хаһан Фантомас мааскатын кэтэрин кэтэһэр быһыылаах.

– Миэнэ диэн туох кэлиэй. Сулууспа, дьиэ – соло букатын суох, – дьахтар кэпсээнэ эмп курдук кэмчи буолсу дуу.

– Ээс, оттон олох-дьаһах, оҕо-уруу уонна оттон луох?

– Ийэбин этэҕин дуо? – Муора өһүргэниэхчэ. – Онтуҥ аны Халдьаайыга хаайтаран олорор. Улуу Момуой “үөрэҕэр” иирэн ол “дьурхааныгар” сылдьар.

– Халдьаайыга даа? Момуой даа? – Алаадьы олохтон хаалбыта өтө көстөр. – Оттон эр эҥин…

– Эрдээхпин, эрэ суохпун тоҕо туоһуластыҥ? Эн эмиэ тииһээри эргэлээх хараххар эрэл кыыма кыламныыр дуу? – Муора хас тыла хаайыылаахха хатыылаахтык иһиллэр. – Оттон оҕо-уруу диэн… Наассыйаны туругурдар сололоохтор бааллара буолуо. Сорох сулууспатын эрэ айдаана.

– Ээ, – эрэ диэхтээтэ Алаадьы.

Иһигэр, бөхтөргө кыр өстөөх кыыс хайаан бэйэтэ дьаарай бөххө кубулуйбутун сөрү диэн сөхтө, бэри диэн бэркиһээтэ. Кэпсэтии кэҕиннэ. Алаадьы хатырбыт илиитин сиэбигэр кистээтэ, үөрүйэхтик “чыырк” гына силлээтэ уонна тэйэ хаамта. Нүксүйүөҕүнэн нүксүйбүт. Эриэппэ төбөтө быгар-быкпат. Отчут оҕонньорго дылы буолан. Оннооҕор Момуой уол оҕотун курдук ээ. Эмиэ эдэр эрдэҕинэ эрдиммэхтээн хаалан, онтугар оҕустаран манныкка тиийдэҕэ. Кими эрэ кэм өлбөт үөстүүр, кимиэхэ эрэ ыар сүгэһэр буолар.

Мээрэйдиэххэ диэтэххэ уулусса уһун. Фантомастыырын саҕана биир уһугуттан биир уһугар эмискэ баар буолан хааларга дылыта. Сирэйгин-хараххын тыыппатаҕын да иһин, саас баттыыр ээ, быһыыта. Тугунан эрэ дьарыгырыахха, үлүһүйүөххэ наада. Туһата суох дьону киэбэ алдьаммыт кэм тарыйан иһэр идэлэннэ. Ааттаах албын, төрүү түөкүн эрээри кимнээҕэр ыраастык үс муннугунан өрө көрөн кэбиһэр Треугольник халлаан хараҕын кыайан баайымына, босхоҥ буолан буомура сытар. Оҥорбута бүрүчүөм, оҕолообута суоҕа. Элимиэн төлөөн эппэтэҕэ. Куота көтө сылдьыбыта да сыттын диэн Муора кыһаллыбатаҕа. Төһө эмэ илдьиттии, баарым-суоҕум эн эрэ эттэрэ сатаабытын үрдүнэн. Иэс иэскэ. Фантомас ыалдьыбытыгар Треугольник эмп аҕалан абыраабатаҕа. Уонча сыл дөйө сылдьан баран, луох эмискэ өйдөнөн сууттаһарынан иирбитэ. Элимиэн ирдэһэн эрэй бөҕөтүн көрбүттэрэ. Суут уурааҕын сотторуохха, сокуон хараҕын баайыахха сөп. Соннук мээчиктэнэ сылдьыахтарыгар диэри Фантомас уон аҕыһын туола охсубута. Треугольник күннээбитэ. Луохтаах Фантомас кини да көмөтө суох саарбах кэмнэри син аһарбыттара.

Сорох субу кэм иһигэр туох эрэ сонуну арыйан саҥа аллайбыта ыраатыа этэ. Кини таах сибиэ таһырдьаны тараахтыыр, хаарыан кэми бараахтыыр. Улахан киһи аатыран син эйэлэһэн сылдьыахтыыр. Сайдыыттан салҕар сахха диэн кэлин кэпсэл оҥостуохтара. Хаһан эрэ биир кэм бииртэн таскаатыйбыт Фантомас иҥэ-бата сатыыра. Таскаатыйбыт Муора, көрдөххө, долгуннурбат даҕаны. Көрүнньүк, эҥин дьээбэ, хаадьы анараа олоххо хаалбыта. Бырагырыас диэннэрэ кирилиэс кэриэтэ – үктэл аайы туох эрэ толук буолан хаалан иһэр. Кирилиэс манабыллара, муоралар, эмиэ толук буолар төлкөлөөхтөрө дуу?

Киэһэрдэ. Бэйэтиттэн күрэнэн дьүөгэтигэр таҕыста. Хаһан эрэ Фантомас киһитэ суох сатаммат буолара. Ол кэмнэр эргийээри гыннахтара дуу? Нөлтэк олох уруккутун курдук ээ. Туох да бэйэлээҕи мичээринэн туора сотор уонна өссө харда мичээри эрэйэр. Чэпчэки кыыс. Кини аттыгар эн эмиэ чэпчээн хаалаҕын. Ити – кини хаҕа. Көрөрө кытаанаҕа бэрт ээ. Уоттаах харахтаах. Хотугу хоһуун омук сыдьаана диэх курдук. Кини умулуннаҕына, бүтүн омук кэскилэ кэхтэн барыа дии. Кыратын көрүмэ, хачыппардаһан дьикти. Өй да баар, кыах да баар. Онно дьулуурун, өсөһүн эбэн кэбис. Олох оҥочо эбит буоллаҕына, кини курдуктар бурулаактар.

– Кими бүгүн көрсүбүтүм буолуой? Син биир таайыаҥ суоҕа. Алаадьыны.

– Кого-кого? Туох алаадьытын?

Нөлтэк урут сахалыы билбэтинэн куоһурданара. Ол ыарыыта киирээри гыннаҕа дуу?

– Алаадьы курдук Алаадьыны. Сүүс кыыс былааннаах бытааһаҕы.

– Аа! Хара Агыраада, Буорах, Буомба…

– Былаана ситэ туолбатах. Хаска тиийэн тохтообута буолла.

– Ноо, ол тоҕо?

– Сол кэмҥэ биэс сылга хаайыыга киирбит. Бэргэһэ охсон. Онтон пошло-поехало.

– Аата, эрэйдээҕи.

– Бокулуонньуккун аһынан бөҕө дуу?

– Аһынааччы элбэх ини. Миэнэ эрэ буолбатах этэ ээ…

– Халява хаһан да бүтүө суоҕа дии санаабыта буолуо. Үөрэммэт да, үлэлээбэт да, сөҕөн биир да докумуона суох этэ дии. Көһө сылдьан пиявка курдук аһаан-сиэн төһө өр барыай.

– Даа… Биһи да кыл мүччү…

– Этимэ даҕаны. Чэ, ол туһугар! – Фантомас бириисэрэгэ көннөрү утаҕы охсуһуннарар.

– Һи-һиих! Дабаай, – Нөлтэк үөҥҥэ тиллэр. – Саҥа кэм саҕаламматаҕа буоллар, биһиги арыгыга умайан өлүө этибит, аа?

– Эбэтэр табахтан.

– Атын да дьаллыктан, дьаҥтан. Өлөрө өлбүтэ. Биһигини тоҕо ордорбуттара буолла.

– Бэйэбитин кэрбии, кэбирэтэ сатаан баран, атыттар үрдүлэригэр түстэхпит дии. Кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри, үөнү-көйүүрү – тэҥҥэ айыллыбыттарбытын иэдэттибит.

– Оттон айылҕабытын! Аата эрэ хаалаары гынна.

– Даа. Киһи диэн дьикти харамай…

Итинник куолуттан саҕалаан ааспыттарыгар чугаһаатар чугаһаан истилэр. Хас сылы хастаан ылан быраҕабыт? Арай биирдэ…

Олунньу 24 күнэ, 2006 сыл

Буолар сирэ: мавзолей (Луохтаах Фантомас уларсык дьиэлэрэ).

Буолар кэмэ: эти букатын кэмчилээн сиир сахха. (Сити кэмҥэ дойду баһылыга киһи сиэхтээх этин нуорматын сүүс биэс уон икки киилэттэн сүүс отут түөрт киилэҕэ диэри аччаппыт).

Мавзолейга саҥа дьон ааҥнаан кэлэллэр. Манна сылдьа үөрүйэх Буомба батыһыннартаан аҕалбыт. Хаата аана аһаҕас. Бу дьонуҥ итиэннэ араҕыахтара диэн саараама. Хаачык аҥаардаах уолларын баттаҕа кыра-кыра гына өрүллүбүт. Ньиэгир ырыаһытын курдук. Барыларыттан бөдөҥ уонна сааһынан да аҕа. Аанньаран номнуо ойохтонуо дуо. Адаарыйбыппыт араастаах. Онто тоҥ нуучча эрээри харатыҥы соҕус. Уоннааҕылары үрдүттэн сахалар диэн биир кууча гынан этиэхпитин, дьикти ааттааах кыыс баара сааратар. Нөлтэк буола-буола. Аҕата ааттаабыт үһү. Кыыс эмиэ да сахаҕа дылы, эмиэ да туох эрэ атыннаах. Эйигин бэркэ диэн билэр киһилии быһыччы көрөр. Сыҥааҕа иннин диэки үтэ сылдьар. Онто “Уу, шалава!” диэн саанан иһэн, ымайбыт курдук көрүҥнүүр. Мичээри баҕас дэлэй ыһар. Саҥа дьон, саҥа лахсыыр – Фантомас дьоллонон бөҕө сылдьар. Таскаатыйбатах эрэ киһи. Уол-кыыс элбэх. Киирэллэр-тахсаллар. Үөрдүспүттэрэ ырааппыт быһыылаах. Фантомас Нөлтэктиин тапсыа эбит – кыыһа нууччалыы эрэ саҥаран ньылыбыратар. Биһиги киһибит икки тылынан ньүдьү-балай быһаарсар. Уолаттар туспа куучалаһан тугу эрэ айдаарсаллар. Кыргыттар муннукка симсэн олорон ньылыбыраһаллар. Кыра да дьон кыһалҕалаах буоллахтара. Боруҥуйга түмсэн биһилэх кутуһа оонньооботохторо чахчы. Арай, Буомба хайаларын да диэки буолуон билиминэ булумахтанар. Кини эрэ итирик. Итирдэҕинэ кини – ньимиликээн уус. Мээнэнэн көрө-көрө акаары баҕайытык алларастыыр эбэтэр биир кэм ымаҥныыр. Уолаттартан хайаларыгар иҥээҥниэн саарыыр. Итини имэрийэн көрөр, манна сыстаҥныы сатыыр, ол уолга аалынар, ити уолга иилистэр. Кими да кэбис диэбэт кыыстан ол дьоно куота көтө сылдьаллар. Эрэйдэнэ сатаан баран кыргыттарга чугаһаабытын, анарааҥҥылара боотурҕаан дьиктилэр. Хаата хаатанан, тусуопка тусуопканан. Пиибэлээ, баҕар буоккалаа. Кыралаан “мути” гын. Оттон Буомба курдук аһара барыы диэн:

– Ну, это слишком! – Нөлтэк этэринэн.

– Нуу-наа, ити кэннэ олорон да диэн, – Фантомас быһаарарынан.

Тугу да лахсыйдыннар, Буомба кыһаллан эрэр. Буомба иһигэр буорах буолунай. Барыларыгар тиксиэ. Ааттаһыннара барбат, аччыыһыран айгыстыбат бэлэм кыыс хампаанньаҕа эмиэ да наада. Уолаттар буолан-хаалан турдахтарына, кини туттуллуо. Атын кыргыттар ыраас хаалыахтара. Кинилэр күөртээччилэр, уот анньааччылар эрэ. Онтон салгыы Буомба дьарык гынар.

– Һа-һа! Хорошо сидим! – Нөлтэк ылтайар.

– Да, не говори. Девчоонки! За нас – самых-самых! – Фантомас мылтайар.

Пиибэ бытыылкалара хороҥнууллар. Нөҥүө хоско уолаттар охсуһаары хаайаллар. Хайдах да буоллуннар. Бу сырыыга Фантомас үчүгэйэ киирэ сылдьар. Ньуу-ньаа бөҕөтө. Арай, саҥатыттан маппыт, саҥарар бырааба суох дуу, Буомба хостон хоско үөмэр. Охсуһааччы охтон утуйарын, иһээччи да сөп буолан сөҥөрүн саҕана сыанаҕа кини тахсыа. Түүн кини да кырасаабысса буолуо. Нөлтэккэ да, Фантомаска да суох киниэхэ эрэ баарыныы эмиэ дьаабыланыа…

Һуой! Өссө биир бэрсэнээс умнууга хаалбыт. Туорах саҕа Буораҕы кырата бэрт диэн сэнээн сыанаҕа ытыарбаттар, атыҥҥа кытыарбаттар. Буомба балтыһаҕа буоларыттан саатыа эбит да, бу киһичээммит кыра аптамаат курдук – санаарҕыыры сатаабат, үчүгэйи-куһаҕаны араарбат. Оруобуна Буомба курдук туормаһа үлэлээбэт. Өйбүт да мөлтөһүөр быһыылаах. Хастааҕыттан хаатаһыта буолла – бииртэн уратыны барытын сатыыр, барытыгар баар. Бүгүн кини Фантомас одьуйутаана. Эдьиийин кырбаан киирэн бардаҕына, кырбаһар. Дьиэтигэр тиийдэҕинэ, Буомбалыын биир-бииргэ хаалыахтара буолуо да. Сарсыҥҥыны санаан да диэн. Онтуҥ ырааҕа бэрт ээ. Буомба да Буорах – кып-кыралар, хап-харалар, бутуур олоххо муммут оҕолор. Бүгүҥҥүнү барыыр да үлэлээх – күн солото суохтар. Тугу биттэнэн, барытын бүгүн бүтэрэ, туһана сатаахтыыллара буолла?

Нөлтэк да хаатаһыт киэнэ бэрдэ этэ. Бэйэтин кэмин кытары тэҥҥэ иһэрэ. Сорох-сорохтор курдук онтуттан сылтаан олоҕор оҕустарбатаҕа, эдэр буолуу эрэйин чэпчэкитик аһарбыта. Баардааҕын ол кэмҥэ бараабатаҕа. Олоҕун “үрүҥэр” тиийэн баран эрэ туһаммыта. Өйдөөх өлөн биэрбэт. Фантомастыын хам-түм көрсөллөрө, хаһан эмит хаатаҕа харсыһан ааһаллара. Бирибиэтинэн эрэ билсэллэрэ, тыл бырахса түһэллэрэ. Кинилэр олох кэмин, буолуох буолбутун, ааһыах ааспытын кэннэ чугаһаспыттара. Сымыйа дьүөгэлэр, албын атастар сыыйа-баайа сүппүттэрин кэннэ. Сиидэлэнэн-сиидэлэнэн күн бүгүн Фантомаска Нөлтэк, Нөлтэккэ Фантомас эрэ хааллылар.

– Даа! Было время, было дело, – Нөлтэк атын кэмҥэ сылдьыбычча идэтинэн эмиэ нууччалаан ньылыбыратта.