Дьулаан чуумпу
Тиэргэнин иһигэр тула холоруктана сырытта. Игирэлэр суоллара сойбут. Бүргэс киһи эрэ буоллар кими эрэ куттаатаҕа.
Мэйии иһинээҕи хос мэйии хас да хос хартыыҥкалары таһаарда. Бүргэс онно эрэ наадыйбата. Сирэйэ-хараҕа турбута сүр. Биирдэ эр хаана киирбит хайаан тута сойуой. Кыһыыта да бэрт ээ. Сэнииллэрэ итиччэ дуу? Киһини киһи сэниирин саҕа куһаҕан бу сиргэ суох. Сэнээбиккиттэн сэрэнэр буолаар. Үрдүгэр үҥкүүлээбитиҥ биир үтүө күн бэйэҥ үрдүгэр буолуо. Барытын бу сиргэ быһаарар ордук. Ол дойдуга хайдах дьаабы буолуон оннооҕор кини билбэт. Ол хос мэйиитин хартыыҥкалара, баҕар, санаа оонньуута эрэ буолуо. Инникини өтө көрүү диэн сүүс бырыһыан дьиҥнээх үһүө. Уонна онно туох үчүгэйи өйдөөн көрөөрү, эрэйдэнэн да диэн. Ол иһин, биирин үксүн, Бүргэс били дьарыгын бырахпыта. Куһаҕан иилээх инникини тиэтэппэтэх ордук…
Влас куораттан тахсан иһэр. Мин куоратым диэн этэр-тыынар буолара. Кырата суоҕу куорат туһугар оҥорбута төһө да аахсыллыбатаҕын иһин, кини, кини куората этэ. Манна дьолун булбута. Онто төһө даҕаны дьолун дуйун сүтэрэн эрэрин иһин. Манна кини бэриниилэхтик үлэлээбитэ. Хас ГОМ-у иккис дьиэ оҥосто сырытта этэй? Влас диэтиҥ да бары билэллэр. Кини аатынан куоһурданан, ырааҕынан уруута уолаттар милииссийэҕэ хоммокко ууттан кураанах тахсааччылар. Кини, дьэ, уутугар-хаарыгар киирэн үлэлээн испитэ. Куорат тугунан тыынарын кини саҕа билэр суохха дылыта. Бөрөстүүпүнньүк аймаҕын иһин-таһын билэрэ, эҥин туһалаах билсиитэ өссө хас сыл хапытаал буолуо этэй. Ону барытын туора сотон, ыраах ыытан кэбистилэр. Дьоллоох Дьокуускай хара бараан бааһынай Влаһа суох хайаан олоруо эбитэй?
Хараҥанан балыйтаран хара дьыала оҥоһуллар. Бүгүн түүн кимиэхэ үөмпүтүн, онто бөтө бэрдэрэн, хара дьайга хардарбакка хаалбытын ким да оонньоон билбэтэх. Бу хара дьиэ иһиттэн тахсыбат хара дьай хаһааҥҥа диэри салҕаныай? Ама, туох да буолбатаҕын курдук тутуспутунан олоруохтара дуо? Хас күн, хас ый, хас сыл?
Дьахтар баттаммыта, кини аҥаардастыы атаҕастаммыта сонун үһүө.
Сүүрбэ биирис үйэ дии-дии киһи тэҥ быраабын туһунан кураанаҕы куолулаан хаһыат сирэйин барыыллар, тэлэбииһэртэн лэбэйдииллэр, араадьыйанан айдаараллар. Патриархат үйэтэ бириигэбэр буолбута. Онон бүтэр.
Кыра аайы кыйахаан, эр дьоннорун сулуйан бэйдиэ ыытааччылар маннык хара иитигэр киирдэллэр, туох диэ этилэрий? Дьиҥнээхтии атаҕастаммыт дьахтар ах барар. Кини барытын тулуйуо. Чахчы БАРЫНЫ тулуйуохха сөп дуо?
Халадьыастар бу түүн харахтарын симпэтилэр. Сарсыарда тугу да саралаабата. Оҕонньор мэлдьи буоларыныы хотонугар таҕыста. Һуура төлөпүөнүнэн сураһа сатаата. Һуой, ити уолаттар ханна тиийэн хааллахтарай? Кини куһаҕаны санаабат. Куһаҕан ону билэр. Саныаҥ эрэ кэрэх, эн ыыргар ыалдьыттыа. Кыыһын сүтэриэҕиттэн барыны-бары аньыыргыыр. Оҕото эрэйдээх ыарыһаҕа биллэр этэ. Ол да буоллар, күҥҥэ көрдөрбүт биир оҕоҕуттан матарыҥ иэдээн. Хас сыл ааста – ол аһыы арыый эрэ мүлүрүйбүт. Ол саҕана түүл бөҕөтүн түһээбит эбит. Кэлин бииртэн биири санаан кэлэн, салгыы-салгыы ууран иһэн, куһаҕан буолуохтааҕын сибикитэ син эрдэ биллибит эбит диэбитэ. Билбитиҥ иһин хайыаҥый, халыйан кэлэр хара суолу халбарытар кыаҕа суоҕуҥ кэннэ. Туох ааттаах куһаҕан туһунан хара сарсыардаттан санаатаҕай. Ити оҕонньорго быктар эрэ – били ньимиликээн бэйэтэ биирдэ төлө биэриэҕэ. Киһи эрэйдээх бэйэтин хайдах сатыырынан харыстанар. Санаабатаҕыҥ-саҥарбатаҕыҥ аайы ТУОХ ЭРЭ тумнар үһүө. Бэйи, били оҕонньор көрбөтүгэр сүрэх эминэ иһиэххэ. Хааччына… Киэр, киэр, мин санаабатаҕым, эгэ, саҥарыам дуо.
Дэриэбинэ курдук дэриэбинэ. Кириминээллээх киин сири киинэҕэ эрэ көрөллөр, истэ-истэ саллаллар. Кинилэргэ наай гыннар итирэн эҥин-дьүһүн буолуохтара, дьиэ иһинээҕи айдааны аахсыллыбат даҕаны. Сопхуос эстэн, кэм кыанар өттө куорат диэки көһөн, манна чуумпу. Ол эдэрдэри дьиэ тутан да биэрэн туппаккын. Икки атахтарынан куоталлар, бу чуумпуну, дьэ, кинилэр сирэллэр.
Сопхуос эҥин тутуута номнуо эргэрэн, сир-буор буолан эрэр. Хотон дьардьамалара үйэ-саас тухары ол үчүгэй кэмнэргэ пааматынньык буолуохтуу өрө хороһон тураллар. Ыанньыксыттар дьиэлэрин, арыы буунун эҥин көтүрэн туһаҕа таһаарбыттара ыраатта. Арай, ити үүт умуһаҕа ордон тураахтыыр. Хата, оҕо аймах ону өҥөҥнүүр. Саһарга эҥин ааттаах дойду буо онтуҥ.
Влас суолу быһа утуйан били дойдуга тиийбитин билбэккэ да хаалла. Улуус киинэ диэтэххэ, улахаммыт да баар эбит. Уот ааныттан атыҥырыы көрдөҕө үһү. Бу диэки сири-уоту кини көрө илик. Тутуулара, бэл, киһи уҥуохтара олох атыттар. Хаһан кини үөрэниэй, күнтэн күн олоруохтаах сирим диэн эйэлэһиэй? Манна да син дьон курдук дьоннор олороллор ини. Маннааҕы уолаттары сорохторун билэттиир. Манна милииссийэ, онно милииссийэ – син биирдэр ини.
Агашата саҥата суох атаарбыта. Хайдах эрэ. Атыннык ааттыан билбэт. Мэлдьи биир, бэл, бүрүчүөскэтэ уларыйбат кэргэнэ ити майгытынан тугу ситиһээри гынара буолуой? Милииссийэлээн бүт диир бойкуотун оҕото эбитэ дуу? Влас диэн милииссийэтэ суох хайаан сатаныай. Иһэ-таһа милииссийэ диэн кини. Бөх диэн көрдүннэр эрэ. Бөхтөн бу сири ыраастыырга анаммыт инилэр кинилэр. Бүрүчүөскэ… Арай, куоракка кэлбитэ, Агашата баттаҕын кырыйтаран көрүстүн? Чэ, чуолкатын даҕаны. Эс, кини кэргэнэ оннук буолбатах. Кини Агашатыгар эрэнэр. Ол оннугар бэйэтигэр эрэммэтэ буолуо. Били дьыалаҕа. Атыҥҥа баҕас Влас эппиэт киһи.
Үлэ чааһа да бүттэр, чуо милииссийэ отделыгар тиийэн түстэ. Баара эрэ биир халаабыһын илдьэ. Дьуһуурунай чааска хонуктуох муҥа дуу? Хата, түргэнник маннааҕы (ис дьыала иһинээҕи) балаһыанньаны билсиэ. Влаһыҥ, хата, күн сарсын бэйэ киһитэ буолуо.
Ис хартыыҥкалар хатайданаллара сүрдэннэ. Үрүт-үөһэ наарданан, уруккуну-хойуккуну биирдик таӨҥан баран эрэллэрин курдук. Бүргэс мэйиитэ эргийдэ. Хос мэйиитэ холбонон ыла-ыла, санааҕа кыттыһа сатаата. Ону бэйэтин санаатыгар балыйан, итирбитигэр оҕустаран, тохтоон хаалбата. Били игирэлэр суоллара сойбут. Уонна тоҕо оччоҕо өрө холоруктана сылдьар? Тугу көрдөөн?
Эмискэ тугу эрэ өйдөөн кэллэ. Ити санаа буолбатах. Туох диэххэ сөбүй? Санаа иһигэр киирэн хаалар хос санаа. Итинтин сайыннараары киин сиргэ үөрэнэ сатаабыта. Эҥин бэртэри баһыйыах курдук санаммыта. Инньэ дииллэрэ даҕаны.
Ол эмискэ кэлбити иилэ хабан ылан сайыннарбата. Итирбитигэр оҕустаран. Итирии диэн мэйии уустук туругун турута сынньыы кэриэтэ. Көмпүүтэри вирус ыһар, көмпүүтэрдээҕэр күүстээх өйү арыгы обургу алдьатар. Онтон атын аан дойдуну атыннык баһылаан олорбуппут ыраатыа этэ. Вируска анаан антивирус айаллар. Арыгыны утары арыгы тоҕо суоҕуй диэххэ айылаах. Оннооҕор буолуох бэйэни кэрбэнии бииртэн биир көрүҥэ үөдүйэр. Киһи диэн бэйэтин бэйэтэ суох оҥорорго бырагырааммаламмыт тэрил диирбит кэллэ быһыылаах.
Туох да бэйэлээх тохтоппото хос-хос мэйии иччитэ Бүргэһи. Кини үөһүгэр киирэн истэ.
Онтон куттаныах үһүлэр дуо, саһаан кэннигэр саһан олорбут игирэлэр. Кинилэр бу үйэҕэ икки аҥыы үлэлиир өйдөрө биир долгуҥҥа оҕустарда. Биири саныы оҕустулар. Санаа да буолсу дуо, күлүм гыммыт суолу.
Хос-хос мэйии диэн чахчы баара буолуо дуо? Оччотугар тоҕо баара-суоҕа саһаан кэннигэр саһан сыппыт уолаттары тыктаран көрбөтө? Испит арыгылара өйдөрүн тиэрэтик үлэлэтэн эрдэҕэ.
Хас хараҥа түүн өссө күүтэрэ буолуой кинилэри? Аҥаардастыы атаҕастаммыт дьахталлары? Бу сааты-сууту ньии. Маннык кэриэтин… Оҕолоро? Ол эрэ иһин саҥата суох хара түүнү аһараллар. Куһаҕан чуумпу сити сахтан атыннык иитиллэн барбыт эбит. Куһаҕанын ааһан дьулаан чуумпу… Туох да суоҕар туох эрэ омооно ойууланан барыыта.
Влас үлэтин тутта. Кумааҕы үлэтэ баҕас илэ мэнээк. Ити хабалаттан босхолууллара буоллар, төһө дьыала буукуба ыһыаҕын ыккардыгар эрэ хаалымына, быһаарыллыа этэй. Сонор туһа туспа, оттон бу үлэ өйүнэн үксүн салаллар. Биир эрэ киһи иичэхэйи өһүлэр диэн дэтэктииптэргэ эрэ баар. Эҥин этээһи этэҥҥэ аастаҕына, эҥин сулууспа сөп түбэһэн үлэлээтэҕинэ эрэ дьыала силигэ ситэн, суукка тиийэн сөп. Ити ис мэхэнииһимэ олус уустук тутуллаах. Сокуон сурулунна да үлэлээн барбат. Ону туорайдаһар суоллар өссө элбиэх чинчилээхтэр. Ис дьыала ис эриэхэбэйин Влас да ситэри билбэт. Онно сөп түбэспэтэҕин суотугар, биирин үксүн, бу кэлэн олордоҕо. Тыаҕа, баҕар, арыый атын буолуо. Өссө уустуга дуу? Манна бэйэ-бэйэлэрин билэллэр. Ол эмиэ үлэни атахтыан сөп. Оттон кини кэлии киһи. Чэ, көстөн иһиэ. Кумааҕы быылыгар аллергията суох этэ.
Игирэлэр иккиэн саба түстүлэр. Эстиэх аҕай буолбут саата ыраах эһилиннэ. Хос-хос өй эрэ, көннөрү өйдүүр өй эрэ – биирдэ араарыллан хаалла.
Дөйүтэн баран, тоҕо эрэ, тохтоон хаалбаттар. Дьэ тэбиэлииллэрэ, кэйгэллииллэрэ киирэр. Кэмигэр тохтуур диэн хайа да өттүгэр суох. Үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да.
Араарыллыбыты эмиэ тоҕо тыытан.
Саҥа-иҥэ диэн суох. Эрдэттэн киксибиттии биирдик хамсаналлар. Барыта бэйэтэ тахсан иһэр. Хас көрбүт киинэлэрин үөрүйэҕэ эбитэ дуу? Бу Бүргэс эрэйдээххэ тоҕо эмиэ өһүрдүлэр? Испит эрэ иирсэр идэтэ. Ону иитэн, дириҥэтэн киирэн биэрэн иһэбит.
Киһилэрэ өйдөнөн да көрбөтө. Арааһа… Иккиэн биири санаатылар. Иккиэн биирдик дьаһаннылар. Ыт да үрэн көрбөтө. Бүргэс куота сатаабыт көстүбэт күүстэрэ көннөрү көрөн эрэ турдахтара. Биитэр, аналгын аахайбат аата сыттаҕыҥ ээ диэтэхтэрэ. Киһи аанньаллаах дииллэр. Онтубут кытары баара биллибэтэ. Эбэтэр олох диэн үрдүк күүс орооһоро сатаммат эксперименэ эрэ дуу? Онно испит-итирбит, иирбит-илбистэммит аҥаардастыы айбардыыра көҥүл буолан бүппүт дуу? Уһук улууска, кырыы нэһилиэккэ эн олорор да буол. Кириминээл диэн туох да суохтан биирдэ баар буолан хаалар.
Арай, куһаҕан чуумпулаах, хара дьайдаах хатыланар түүннээх хара дьиэлэр истэригэр олохсуйбут быһыы-майгы биллиминэ хаалан иһэр.
Куһаҕаны ыатарар куһаҕан диэн куота көтө сатыыбыт. Билбэт диэн дьол. Билбэтиҥ син биир суоҕун кэриэтэ.
Арай, били үөҕэр милииссийэлэрбит ити куһаҕаны билэн-көрөн кэллэхтэрэ. Кинилэр эмиэ аньыырҕаан куота көтө сырыттахтарына, хара дьай халыйан барыны сабардыыр ини.
Саас бииртэн биирэ күн аайы эбиллэр. Оҕо аймах уулуссаттан киирэн бэрт. Кыра уолаттар уулуссаттан хал буолан, чугас эргиннээҕи сирдэри кэрийэллэр. Оонньоон умуһах дуу, бадыбаал дуу сир анныгар киирэр холлоҕос. Онно эҥин адьарайдар уйаланан эрдэхтэрэ. Кутталларын бэйэлэрэ иитэллэр. Куттанартан иҥнэн туруохтара дуо – иһирдьэ киирэллэр.
Тиҥсирийэн да диэн – киһи сэргиэҕэ онно суох. Оттон ити тугуй? Туох бэйэлээҕи суулаан, чороччу скотчунан кэлгийэн уурбуттарай? Уолаттар кими билигин оонньуулларый? Чугаһаан көрөллөр. Туга биллибэт устууканы эргитээри гыналлар.
Суулаах тоҕо эрэ чэпчэки. Тугуй бу? Оттон сүөрэн көрүөххэ ээ?
Игирэлэр киһилэрин сыарҕаҕа тиэйэллэр. Аттара сиргэнэн бэйдиэ бара сыспытын нэһиилэ тохтотоллор. Сол тухары саҥарбаттар. Били итирбиттэрэ хайа ыккардыгар сайҕанан хаалбыта буолла? Ыксал буолла. Киһини кистиэххэ наада. Ханна? Сир киэҥ. Син биир булуохтара. Сити курдук быстах-быстах санаалар охсуллан ааһаллар. Бу тухары биирдик дьаһамматах игирэлэр, бэл, санаалара бүгүн биир.
Бүргэһи сүтүктүүр да киһи суох ини. Баҕар, кэлин. Кэлин диэн кэлин. Сити түгэнтэн ыла игирэлэр тылланаллар. Ботур-ботур кэпсэтэн, сүбэлэһэн бараллар.
Умуллан иһэн уһуктар, уһуутуон иһин туох эрэ хаа иһигэр киирэн хаалбыт курдук. Хараҥа да хам ылар, куһаҕан чуумпу да илэ кууһар буолар эбит. Санаа сардаҥатынан далаһаланан, олох түөрэккэй оҥочотугар хатааста сатаабыт киһи. Санаа биир кэм сандаарыс гынар, эйиэхэ туттаран бэрт. Арай, хос, кэтэх, ойоҕос санаа кылларынан сирдэтэн, хайа эрэ хаттыгаска киирэ-киирэ тахсыталаата. Бүгүн диэбитэ бэҕэһээ, бэҕэһээ диэбитэ хас эмэ сыллааҕы буолан муннара турда. Киниэхэ сыһыана суох хартыыҥкалар хатайданан, баары-суоҕу биир будулҕаҥҥа ытыйдылар. Санаа тиийбэт санньыара сааһыланан таҕыста. Өстүйүөхтээх өттүгэр өрө баран диэбиттии аймана аһынан, ис-иһиттэн хас да хос ии буолан тахсар иэйии иһигэр киирэн хаалла. Оннооҕор кини билбэт өлөр диэн тугун. Баҕар, өлөн баран бу тиһэх эргиир суолунан баран иһэрэ буолуо дуу. Баар эрээри суох, суох эрээри баар – барыны син биир билэр. Саныыр дуо кини? Санаа диэн тугуй? Тылынан бэриллэр дуу, бэйэтэ баар буолар дуу? Бу – санаа буолбатахха дылы. Санаа иннинээҕи санаа. Били хос өй онтон кэлэр эбитин дьэ сэрэйдэ быһыылаах.
Оҕо утуйуута, түүн кытта кумуллуута үөмэр үөн кэмэ саҕаланар. Саҥата суох хаһыыны истиэх күтүр дуо? Сытан эрэ биэрэҕин. Сымыһаххын быһа ытыраҥҥын, ытыыргын кыатанаҥҥын, сиргэнэргиттэн эбиллэр силгин утары ыйыстан иһэҥҥин. Куһаҕан чуумпу ол онно куомуннаах. Харан хаалбыт хаһыы эмискэ төлө биэрдэр, ити куһаҕан, баҕар, суох буолан хаалыа этэ.
Хантан, хаһыытыыр да күннээҕэ. Хардатыгар, хата, кырбаммыта, этэ-сиинэ эчэйбитэ.
Хайаларын саата-суута ордугун аахсыахтара дуо – тэҥ-тэҥҥэ. Биирэ – бииргэ төрөөбүтүттэн атаҕастанар, биирэ – бэйэлээх бэйэтин эрин инититтэн ити айылаах буолар. Ол үлүгэри бу тухары ким да билбэт. Биир киһи бу дьиэ иһигэр айбардыыр. Туох да бэйэлээх тохтоппот кыыла киирбит киһини. Оттон оннук буоллаҕына, киһи үөһүгэр киирэн иһэр.
Ама да дьахтар буолан айыллыбыт иһин, аҥаардастыы атаҕастанарга, алдьанарга, сиргэ-буорга тэпсиллэргэ ананан төрөөбүт үһү дуо. Эбэтэр ити дьаабыны ким да билбэтэ туора сотон кэбиһэн, суох курдук санатан, арыый да уҕарытар дуу?
Игирэлэр киксибэккэлэр да эрэ биири биирдик оҥороллор. Киһи өлбөт үөстээх буолар эбит. Бүргэс эрэйдээҕи эҥинник эрэйдээтилэр. Муомаахтаан көрбүттэрэ – үөстээҕинэн көрөн субу өлөн эрэргэ дылы гыммыта. Тыын ыла тохтообуттарыгар киһилэрэ тиллэн кэлбитэ. Өлөрөр диэн манан дьыала буолбатах эбит.
– Экстрасенспын дэнэриҥ. Дьэ, тоҕо өлөр быаттан эн киһи мүччү көппөтүҥ? Билэ-билэ өлө сатаатыбытыҥ дуо? – онтуларын быыһыгар өлөн эрэр киһини ыххайаллар.
– Өлөр өлүү иннигэр бары биирбит. Ыйааҕыҥ дуо, биһиги?
Тугу саҥаралларын билбэттии ону-маны бары тыллаһаллар. Саха куттас. Куттал субу суоһаатааҕына, эр хаанын киллэриэ. Оттон ол-бу көстүбэттэн, бэл, күлүктэн сүрэҕэ хайда сыһыа. Оччотугар маннык быһыы тоҕо тахса турарый? Сахатыттан-кимиттэн тутулуга суох киһи ис дириҥэр куһаҕаҥҥа тиллэр туох эрэ инистиин баар дуу? Туох эрэ сылтахтан ол мэхэнииһимэ үлэлээбитинэн барар дуу? Ол дириҥҥэ кииримининэ, ортоһуордук олордорбут. Өлөрүмүнэ-өлүмүнэ бэйэ чааһыгар кыл-мүччү тиийдэрбит.
– Москубаны Москубанан эргийэн кэлбитиҥ, бэртэри кытта тэҥҥэ күрэстэспит үһүгүн. Ама, тугу да биттэммэтэҕиҥ, сибикилээбэтэҕиҥ дуо?
Тоҕо да ыйыта турдахтарай. Хантан билиэхтэрэй кинилэр бэйэ дириҥэ бүрүөһүннээҕин. Аан дойду аһаҕас, ону ааҕар кэбэҕэс. Оттон бэйэ киэнэ бэчээттэммит кэриэтэ биллибэккэ хаалар.
Билэр диэн сэрэхтээх. Билэр эмиэ сэттээх. Айылҕа кистэлэҥин ааҕа арыйарга дьулуһаллар, бүтэр уһугу уон оччонон тиэтэтэллэр.
Үөһүгэр киирэн иһээччини туох да бэйэлээх тохтоппото. Биир түүн көстүбэппин дэммит күтүр обургу кыыска үөмээри гыммытын туттулар. Киһи эрэ буоллар биирдэрэ мах бэрдэрэн тохтоото.
Ити түүнтэн ыла икки дьахтар уйатыгар уу киирдэ. Икки өттүттэн оҕолоохтор. Иккиэн улаатан эрэр кыыстаахтар. Бу – гарем буолбатах этэ. Өссө биир эр киһи ханна көтө сырытта? Муннун анныгар буолар дьаабыны түһээн да баттаппата буолуо дуо? Дьахталларбыт да саатыганнара. Былыргы дьыллар быыстарыгар буолар дьаабы диэхпитин, наай гыннар, биир-икки сыллаах түбэлтэ бүгүҥҥү күөнүгэр күөрэйтэлээн ылар.
Хас дьахтар саатарыттан хара дьай өй түгэҕэр үтэйиллэн сылдьара биллибэт. Дьон саҥатыттан саллаллар. Дьон онто да суох саҥарыа. Ол иһин дьон буоллаҕа.
Дьэ сойдо ини диэн ойбоҥҥо тимирдэ сатаатылар. Киһилэрэ онно тиллэн, тыын быһаҕаһынан дьэ тыына сатаан, ууга чачайталаата. Өлүө суохтааҕы соруйан сойуоласпыттара аанньа буолуо дуо. Кырата-хачаайыта билбэт эбит, Бүргэс олоххо тардыһар күүһэ киһиттэн ураты күүстээх эбит. Хайыыр да кыах суох, киһилэрин быраҕан, тилир гынан хаалыахтара дуо. Өр да өр ырычаахтаһан дьэ ситистилэр быһыылаах. Киһи тимирэр аат диэн суох. Аны ол кыһалҕата. Күрүлүүр күнүс бүтүн киһини ханна кистииллэр, суолларын хайдах гынан сиппийэллэр?
Халадьыастар тугу саныахтарын да билиминэ күнү быһа сатаатылар. Үөҕэ сатаан баран, муҥатыйан бараллар. Муҥатыйан иһэн мөҕүттэллэрэ киирэр.
– Атлааһаптар сыдьааннара аанньа… – оҕонньорун эмиэ саҕалыыр.
– Саҥарба диибин! Дьон курдук дьон дии, онон эмиэ тоҕо киирдиҥ?
– Булан-булан били кыыс…
– Истэҕин дуо эн? Аны кэлэн айбыты уларытаары гынаҕын дуо? Онтуон оттон киһи тэҥинэн дии.
– Эн ону хантан билэҕин? Игирэлэр дии кинилэр.
– Эс, Арыйаан олох атын. Уонна өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэти эмиэ тоҕо аҕынныҥ.
– Мин көрдөхпүнэ бииргэ дылылар.
– Суох, Онтуонтан ээ, ити оҕолор. Мин билэбин дуу, эн дуу?
– Уонна ол Арыйаан тоҕо өлүөй. Үөн өлбөт. Арыгыһыты биир сиргэ баайбаккын. Ханна-ханна сылдьарын ким билиэй.
– Эмискэччитэ бэрт этэ ээ, сүппүтэ.
– Хантан билэҕин, баҕар, хаайыытыгар хат киирбитэ буолуо. Ону ити Баарыччалаах кистииллэрэ буолуо.
– Ким билэр сатаналары. Онтуон да буоллун. Оҕолордооҕун билбэккэ дылы кымаардаан да көрбөт.
– Хантан билиэй.
– Киһи барыта билэр, кини эрэ сэрэйбэт дуу?
– Уонна бэйэтин киэниттэн ордон биһиэннэрин мэҥийиэ дуо? Балтын, кини оҕотун эмиэ кини иитэр аатырар. Мэҥийэн да диэн, аны кэлэн, итиччэ дьону. Син таҥара көмөтүнэн этэҥҥэлэр дии. Тулаайах аатырдахтарай, биһиги баарбыт тухары.
Бүргэс эрэйдээҕи салапаанынан бүрүйэн, таһынан дэлби скотчунан чороччу кэлгийэн кэбистилэр. Кинилэр киэннэрэ бэлэмэ бэрт ээ. Биир тулаайах сирдээҕи эргиирэ итинэн бүттэҕэ. Кимнээх буолан кимэ сүтүктүөй, суохтаан, аһыйан хараҕын уутунан суунуой. Сиргэ төрөөбүт сити курдук сиик буолан симэлийэр аналлаах эбит буоллаҕа. Саатар киһилии хараллыбат, хара буорга хаайтарбат. Туох атаҕастабылай бу? Атаҕастаммытыҥ бу олоҕунан бүппэт. Ол да дойдуга куһаҕаннык утаарыллан эрдэҕэ.
Итириктэрэ былыр үйэҕэ ааспыт игирэлэр саныыр санаалара биир үһүө – саҥата суох тус-туспа туруктарыгар састылар. Кэмниэ-кэнэҕэс киһини кистиир суолу тобуллулар. Ыар суолу тулуйбут, оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит сир кимэ-туга биллибэт өлүгү ыйыстыа суоҕа диэтэххит дуу.
Атыырҕаабыт күтүр амтаһыйан баран араҕыа дуо – эмиэ уруккулуу дьаабы салҕанна. Харан хаалбыт хатан хаһыы, харах уута суох ытабыл куһаҕан чуумпуга холбосто. Ыар тыыннаммыт эргэ дьиэ өссө да үгүһү тулуйуох быһыылаах. Дьахтар оннооҕор тулуурдаах. Санаанан кыраан да диэн – күтүрү туох да ылбат. Убай диэн тыл ураты куһаҕан хос суолталаах. Оттон биирэ эрдээх ааттаах. Хара дьай тастан өтөн киириэ эбит. Бэйэ дьоно итинник, бэйэҥ дьиэҥ итинниккэ хос эбилик буолара баар эбит – аана суох алдьархай. Тулуй диэбит үһү таҥара. Тулуйаргар эрэ тиийэҕин, уонна тугу гыныаҥый? Сүрүн ньии, сүрүн… Бу кэриэтин олорботох көнө ини. Иккиэн оҕолоохтор. Оҕо туһугар олоруллар, оҕо туһугар тугу барытын тулуйуллар. Бэйэҥ диэн. Оҕо туһугар тугу барытын оҥоруохха син…
Оччону булан баран атахха биллэриэхтэрэ дуо – суу бүтэй чинчийэ сатаан баран, скотч эргиирин сүөрэн киирэн бардылар. Бэркэ кичэйэн кэлгиллибит ылбычча сөллөн биэрбэт. Билиэх-көрүөх баҕа ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй. Орой-мэник уолаттар эргитэ саныыр диэни билбэттэр. Сөллөн быстыбаты кытта мөхсөллөр. Быа буоллар син этэ. Оттон ити үөдүйбүт устуука сууга сыстан хаалбыт. Быһыта да тыытыллыбат. Быһа кырыйыах иһин биилээх кэлииһи дуо. Тэпилииссэ салапаана бөҕөтө киирдэҕинэ бөҕө эбит. Онтон өй ылан, дьөлөҕөстөөн баран көҥү тардаллар… Оонньуур сир баранан, быраҕыллыбыт умуһахтары кэрийбиттэрэ ити баар. Былыргы оҕо кута көтүөр диэри куттаныа эбит. Эҥин дьулааны киинэ гынан көрө үөрэммит бэдиктэр сууну салгыы саралаатылар. Бэл, сарылаабатылар даҕаны. Арыый да обургулара, куоракка эбитэ буоллар, төлөпүөнүнэн даҕаны хаартыскаҕа түһэриэ эбиттэр. Дьулаан көстүүнү сэргээччи, хата, көстүө.
Хаһан кинилэр дьонноругар тыллыахтарын, ол дьон өмүрэн, хаһан итэҕэйэн быстыахтарыгар диэри хараҥаран барда. Оттон милииссийэҕэ тыллыыр диэн биир уһун мучумаан. Ол дьонуҥ төһө да дьулаан түбэлтэтин иһин түүннэри тигинээн кэлбэттэр.
Уон араас чуумпунан иилэнэн олорбут дэриэбинэҕэ сарсын туох-туох буолар? Арай, били куһаҕан чуумпуну иитэн олорор дьиэ чуумпута өссө эбии хойунна. Онно да мөкү сурах тиийдэҕэ. Халадьыас Һуура бырааһы ыҥыртарбыт сураҕа иһилиннэ.
Үһү хоту милииссийэлэр тугу быһаарыахтарай, быһылаан тахсыбыт сиригэр үс киһини ыыттылар. Ол иһигэр куораттан субу аҕай кэлбит Влаһы. Оннооҕор буолуоҕу көрөн кэлбит сурахтаах. Уонна саҥа киһи көрүүтэ атын буолуо. Киһи өйүгэр баппат быһыы. Киһи итэҕэйиэн суоҕун курдук. Күн бэҕэһээ бу диэки быһылаан тахсыбатаҕа ырааппытын туһунан ыастыйалаан байбыттара. Ити кэннэ киһи хайдах аньыырҕаабат буолуоҕай. Кэм да киһи айахтатан быстарар. Куһаҕаны үөдэн түгэҕиттэн куйуурдаан булан таһаарар.
Иннэ-кэннэ биллибэт. Өлүк кимиэнэ буолара эмиэ. Тыаҕа киһи-киһини билэн бөҕө буоллаҕа. Туора киһи хантан кэлиэй? Скотчтаммыт өлүк эрэ диэн билиҥҥитэ билэллэр. Уонна кистэммит.
Бу диэки бөһүөлэк бөһүөлэктэн чугас турар. Адьас сотору астаран тиийиэхпит диэбиттэрэ ханна баарый – тиийиэ буолуо тиийбэттэр. Бачча сырдыкка муна оонньуу сырыттахтарай? Айан суолуттан туораамына баран иһэргэ дылылара. Влас көннөрү барсан эрэ иһэр.
– Хайа бу хаһан тиийэбит? – дьонуттан кини урут сураһар.
– Оттон тиийиэхтээх этибит.
– Мин буоллар муннубут дуу диэтим.
– Эс, хайаан. Оттон сөпкө баран иһэргэ дылы этибит да…
– Тугуй ол, суолун чопчу билбэккит дуо?
– Мин лично аан маҥнай баран иһэбин.
– Мин биирдэ эрэ бу диэки сылдьыбытым, – суоппар милииссийэ баҕас билиэ эбит.
Таах да саҥа суоппардаан эрэр үһү. Саатар участковай уоллара үөрэнэ диэн барбыт. Чуумпу дэриэбинэҕэ баран иһэр диэх курдук.
– Трассаттан сөпкө туораабытыҥ дуо?
– Оттон сөп этэ. Ыйынньык баара дии.
Инньэ диэн хайыахтарай, төттөрү-таары хатайданыахтара дуо. Баран истилэр, баран истилэр. Арай, суол бараныах чинчитэ суох. Влас утуктаан умса бара турар. Быста-быста көстөр түүлүн иһигэр эмиэ киирэн хаалар. Куоракка эбит. Агашатын кытары. Аттыгар баарын саҕана түүл гынан көрүүһү дуо. Билигин кэлэн кинини эрэ көрөр. Ахта охсубуттуу. Агашата уруккутунан. Ол эрээри тугун эрэ атыҥырыахча. Тугун бу диэн билбэт. Унаарытан, хайдах эрэ муннунан саҥарар. Тугу эрэ кэпсии сатыыр да, ол сэһэн ис хоһооно өйдөммөт. Түүлүн иһин ини.
Уһуктубута – өссө да айаннаан иһэллэр.
– Хайа?
Суоппар хараҕын суолтан араарбат. Онто да суох аралдьыйан бу буоллахпыт диэбиттии. Хаста сүүстэ хатайдаммыт суолугар мунна диэн сүөргүлүөҕү биирдэ сылдьыбытын умнуон да сөп. Биир улуус иһигэр уонна каарталаах сылдьыахтара дуо. Араассыйа манна хаппат. Суотабай эгэ үлэлиэ дуо. Оттон бириэмэ ыгар-ыгар. Анарааҥҥы дьон милииссийэлэр кэлиэхтэрэ диэн тугу да дьаһаммакка олорор буолуохтаахтар.
Влас дьаһалымсыйыан, маннааҕы балаһыанньаны өссө да атыҥырыыр. Уот ааныттан бэйэтин истиилинэн киэптээн киирэн бардаҕына, өйдүөхтэрэ суоҕа. Бас-баттах барыахча Васильев куоракка хаалбыта. Былааһа суох Влас саҥата суох олороругар тиийэр. Онуоха-маныаха диэри.
– Туох эрэ муннарарыгар дылы буолан, – суоппар тугу да өйдөөбөт.
Суоллара да оһон эрэр суолга дылы.
– Сайылыкка тахсар суолга дылы буолан, – биирэ туустаан биэрэр.
– Уолаттар, мин өйдөөбөтүм. Тугуй, муннубут дуо? – Влас да тулуйбата.
Биир дьыалаҕа тахсыбыта, биирэ бииринэн миистикэлээх буоллаҕай. Антах иһилиннэҕинэ уос номоҕо буолар. Хас эмэ сылга биирдэ буолар ЧП-га тахсан иһэн мунан хаалбыттар үһү диэтиннэр. Эс, аһара дии. Уот ааныттан арыллыан баҕарбат дьыала буолуо дуо? Тыаҕа баҕас буруйдаах булуллуон сөп эбит. Киһи диэн ахсааннаах, ким тугунан тыынара биллэр. Ити өттүгэр төбө ыалдьыа суох этэ.
– Бу курдук бар да бар буолабыт дуо?
– Уонна хайыыбыт? Төннөөрү гынаҕын дуо?
Туох барыта иэстэбиллээх. Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылаҕын эҥин диэн этэллэр дии. Хара дьай хайаан хаалыаҕай, хаһан эмит харыгыттан харбатаҕын. Аҥаардастыы атаҕастаммыт, саҥарар быраабыттан быстыбыт билэрэ эрэ бэйэтэ, санаатынан саҥата. Туох инниттэн чуо кини манныкка тигистэ? Үчэһэ туолар, сэт-сэлээн ситэр диэн тыл эрэ дэгэтэ эбит. Иккиэн даҕаны бэтэрэнэн дьахталлар. Тоҕо кинилэри таҥара накаастаата? Көннөрү дьоло суох дьылҕатыттан кытары матарда? Хара дьай халыҥыыр, буруй-сэмэ дириҥиир, куһаҕан эмиэ сайдар. Ону кытары дьахтар ис санаатыгар атын туох эрэ сайдар. Маҥнай эйэнэн ити иирээкиттэн хайдах босхолонор туһунан тобула сатаабыта. Кини хаайыыга уктарар дөбөҥ да буолуохтааҕа. Биир-икки сылга үөһэ тыыныахтара. Онтон? Ол да дойдуттан төннөллөр. Киһилэрэ өссө ыар тыынынан ыанньыйан тахсан, тыыннарын иһиллиир ини. Киминэн эрэ илдьи кырбатан кэбиһиэххэ баара. Ол кырата бэрт курдук. Бэйэтэ гынарын курдук бэйэтин гыннаттардахха? Эттэххэ дөбөҥ. Хаайыы быһа да сиэтэр, итинтиҥ син эр киһи. Хайаан кинилэргэ кыайтарыай. Оттон өссө биир эр киһи баар дии. Хараҕа баайыылаах, кулгааҕа бүөлээх. Өйүн кытары өһүлэн кэбиспиттэрэ дуу. Ойоҕор биирдэ этэн көрбүтүн:
– Кэбис, хаһан кини итэҕэйиэн. Төттөрүтүн миигин буруйдуо. Кэбиис-кэбис, – диэн букатын буолумматаҕа.
Оттон бэйэтэ? Киһи өйүгэр баппат быһыыны итэҕэйбэт идэлээхтэр. Саата-суута кэм да дьахтарга түһүө.
