Mayday

«В нашей далёкой от

совершенства жизни должно быть хоть

чуточку бесполезного. Если

всё бесполезное улетучится, жизнь потеряет

даже своё несовершенство».

Харуки МУРАКАМИ.

Хаата

Фантомаска билигин синэ биир. Туохха барытыгар бэлэм. Маҥнай көннөрү өсөһөн үөрэҕин көтүтэрэ, баарын биллэрэ сатаан баппат аатырара. Куһаҕаны барытын да боруобалаан көрүөх курдуга.

Атын оҕолору дьонноро үчүгэй аҕайдык кэһэтэ түһүҥ этилэр. Ол кэннэ сүүрэн-көтөн өтүүктээн кэбиһиэ этилэр. Кини ийэтэ кыһаллан бэрт. Атыттар курдук айдаарбат-хайаабат, бобо-хаайа сатаабат. Хата, төттөрүтүн тэптэрэн биэрэргэ дылы. Дьиҥинэн, кыыһын баҕатын барытын толорор. Этиэ эрэ кэрэх, ылан биэрэр. Үчүгэйэ дьикти – баҕарбытыҥ барыта баар буолан иһэр. Хаата наада – биир тыла суох дьиэтин дуомун туран биэрэр. Бу тухары Фантомас сиэлин-кутуругун барытын аһатан кэллэ. Акаары мамашалаах кыыс атаһын-доҕорун ахсаана чопчу биллибэт. Уларыйа сылдьар уолаттар, кэлэр-барар кыргыттар сорох-сорохтор кимнээхтэрин бэйэтэ да билбэт ини. Кэлбит кэлэ турар. Сотору мавзолейга курдук уочараттыыр буолуохтара. Фантомас муумуйатын көрөн абыранаары тиэстэллэр диэтэххит дуу – халяваҕа сахсырҕа курдук мусталлар. Оннооҕор ийэтэ кэбис диэбэт. Фантомаска кҥр бэйэтинэн кэлэрэ куһаҕан үһү дуо. Күнтэн күн бүппэт кҥр. Ити эҕэлээх эргииртэн ҥтҥр-бэттэх тҥлҥрүйүҥ суох. Төлөрүйэн да диэн – туох үчүгэйи көрөөрү…

Кини иһигэр ийэтин сөбүлүүр ээ. Ордук суоҕуна. Ахтар, айманар. Баарына барыта кэмиэдьийэ курдук – этиһии, хардарыта ыыстаһыы. Оҕо туһугар олорор ийэлэр бааллар үһү дии. Ийэтэ эмискэ оннук буолан хааллар, Фантомас да син бэттэх кэлэ сатыа этэ. Оннук остуоруйаттан адьас атын олохтон кини бэлиэр сылайда. «Хаһан өлөҕүн?» диэн биирдэ тылласпыт ийэтин «үөрдүөн» баҕаран кэлэрэ үгүс. Бэйэтигэр тиийиниэн бэркиһээн ким эмэ илиитэ кыһыйан өлөрөн да кэбиспэт дии-дии, түүҥҥү куораты кэрийэр да, билиҥҥитэ кинини суох гынар баҕалаах кҥстҥ илик. Үстүү күн сүттэҕинэ даҕаны ийэтэ айманан бэрт. «Эн суоҕуҥ эрэ үчүгэй» диэбитинэн көрсөр. Кинилэргэ өрүү сэрии. «Эн итинник буоллаххына, мин манныкпын» диирдии куһаҕаннарынан куоталаһаллар. Иккиэн да бэртэр – барытын сатыыллар. Ийэтэ ирээтин көрүлээн сөп да буолуо эбит. Аны куоппуйатын, күлүү гыммыт курдук күлүгүн уочарата. Фантомас ол өттүгэр ийэтин ситиэ өссө ыраах. Туох эмэ үчүгэй буолаары гыннаҕына: «Эйигин абааһы көрөбүн», – диэн ийэтэ өрүү хатылыыр тыллара харгыстааннар туга да сатаммат быһыылаах. Санаатыгар кини бэрт да бэрт, буруй барыта ийэтигэр. Үөрэнэн да диэн – хаһан өнүйээри. Көнөн да диэн – хаһан хайҕанаары. Саатар биирдэ эмит «Оҕом котоку» диэн оҕоргуу түһэрэ буоллар, марылаччы ытыы-ытыы барытын бырастыы гыныа этэ – хас сүүстэ үөхпүтүн, дьон иннигэр саакка-суукка киллэрбитин, баар-суох табаарыһын кытары хоонньоспутун. Үчүгэй Уоллуун кэм да уулуссаҕа билсиспитэ. Маҥнайгы кууруска үөрэнэр өйө-санаата тиэрэ өттүгэр өҕүллэ илик уол киниэхэ хара маҥнайгыттан оҕолуу сыһыаннаспыта. Убай курдук. Онтон билбитэ – биир дойдулааҕа эбит. Иккиэн халдьаайылар эбит. Фантомас Халдьаайыга төрөөбүт да, бу диэн өйдөөбөт. Үстээҕэр көспүттэр. Маҥнай чугастыы Баараҕайга, онтон бу манна. Манна да көһөртөн ордубаттар. Ким эрэ дьиэтин уларсаллар, дьукаах да буолан көрөллөр, ийэтин көссүүтүгэр да олоро түһэллэр – дьэ, үчүгэй сыгаан олоҕо. Үчүгэй Уол кинини кыра оҕо диэн тыыппат этэ. Хаһааска сылдьыбыт сыһыан ол өттүн ийэтэ уоран ыллаҕа ол. Үчүгэй төһө да үчүгэйин иһин, уол уола өтөн кэбис диэбэтэх.

– Ол кэннэ олорон да диэн, – Фантомас сиэркилэҕэ баар бэйэтигэр туһаайан.

Сиэркилэ саҥаран эбиэ баара дуо – атыҥырыы көрөр бэйэтин кытары утарыта кҥрсҥн баран олорууһу. Ол кэмҥэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар. Фантомас ойон туран аһан биэрээччи буолла. Бүтүн дэлэгээссийэ кэлбит. Уол бҥҕҥтҥ. Үчүгэй Уолунан уол бараммат ээ.

– Сарсын төрөөбүт күнүм. Хаата наада. Сатахха аҕабын кытары дэлби этиһэн баран сылдьабын, – Оппуонньа диэн киһи соччо сэҥээриэ суох көрүҥнээх уола сыҥаланан дьикти.

– Ээ, оттон кэлээриҥ, – Фантомаска уол эрэ буоллун.

– Мамашаҥ?

– Барыа буо. Кэлээриҥ, кэлээриҥ, – дьиэлээх кыыс бэрт дьэллэм.

Куорат уолабын, барыларын билэбин диэн түөһүгэр охсунар ити уол тоҕо чуо кини дьиэтигэр төрөөбүт күннүөхтээҕий диэн өйүгэр да оҕустарбата. Хааталыыр баҕа баһаам. Бу сырыыга ийэтэ ханна да барбаппын диэн хадаардаһан турда. Кинини хайыта сатыырга бүтүн күн ааста. Сарсыныгар соннук иннэ-кэннэ биллэ илигинэ кэлэн тоҥсуйдулар. Сарсыардаттан буола-буола. Ылардаах курдук арахпакка лүҥсүйдүлэр. Фантомас «облом» диэн көрбүтүн ылынар аат диэн суох – ийэҥ баарына да хааталыахха диэн хаайдылар. Фантомас сонно сэлибирээн сөбүлэһэ оҕуста. Барары кытта барсар, кэлэри кытта кэлсэр тыалырба кыыс халявчиктарга букатын сарыысса кэриэтэ.

Биир сыл аҥаар иэдэһин төбүрүөн буулаабыта. Туох да мааһа көмөлөспөтөҕө. Ол иһин сирэйин бүтүннүү бэрэбээскилэнэн сылдьыбыттааҕа. Аат иҥнэҕэ ол – Фантомас.

– Маа, киэһэлик кэлиэхпит, – диэт күлүк курдук кыыс суола сойдоҕо ол.

Сүтэр бэйэтэ сотору кэллэ. Үөр уолу батыһыннарбытынан. Ийэлэрин сэмсэ хоско олохтоотулар. Тэлэбииһэрин, тэстэр иһитин кытта онно ордууланарыгар тиийдэ. Ыччат иннин хаһан ылаары. Тэлэбииһэри сэҥээрбэт бэйэтэ сол киэһэ киинэ бөҕөнү көрдө. Нөҥүө хоско саҥалара дьикти – дыыгынаан олороллор. Саҥалара улахана диибин диэн. Сэсиэттэр эрэ, дьиэлээх хаһаайка субу аттыларыгар киҥ хаата буола сытара эрэ – аан дойдуга кинилэр эрэ баалларын курдук. Тэлэбииһэрдиин нөҥүө хостооҕулар күрэхтэһэллэр – барыта ньуу-ньаа. Саатар бу сатана айаҕын хам бүөлүөххэ диэн Фантомас ийэтэ тэлэбииһэр саҥатын суох гынна. Ол тэрил сирэйигэр туора сотуллубут чуораан ойууланна. Хамныыр хартыыҥкалар Оппуонньа саҥатынан доҕуһуолланан бардылар.

– Арай биирдэ соҕотоҕун баран истим. Хайа эрэ уолаттар чаһы хас буолла диэн ыйыттылар. Суотабайбын хостоон бириэмэни көрөн эрдэхпинэ – саайдылар. Маҥнай, хата, дөйбөтүм. Онтон сутурук иккиһин кҥтҥн иһэрин бытаардыллыбыт киинэҕэ курдук кҥрдүм – аһаран биэрдим. Уолаттар кыһыйдылар быһыылаах, дьэ, дьиҥнээхтик охсуолаан бардылар. Дьиэ анныгар соһон киллэрдилэр. Айуо, онтон суотабайбын былдьаатылар. Сабыс-саҥа этэ, уон аҕыс тыһыынчалаах. Мин маатыра бөҕөнү түһэрдим. Дьоннорум тҥлҥпүҥнүм сиимкэтин хостоон ылан сирэйбэр бырахтахтара үһү. Таҥаһым бүтүннүү буор. Дьиэ анныттан оронон тахсан кэннилэриттэн хаһыытыы сатаатым. Сэрэниҥ, син биир булаттыам, син биир ситиһиэм диэн. Дьон бөҕө көрөр ахан. Сонно тута милииссийэҕэ тиийдим. Туһа суох. Ол дьонуҥ суотабайдааҕар буолуоҕу булбаттар ини. Онтон бэйэм ханаалбынан киирсэ сатаатым. Уолаттары атахтарыгар туруордум. Икки уолу чуолкай өйдүүбүн. Биирин кэлин элэҥэскэ көрөн аһарбытым. Говнюк, түргэнник куоппута. Кыһыы дии, сабыс-саҥа суотабай этэ.

– Сахалар этэ дуо?

– Сахалар буолумуна. Мамбеттар, с…

– Аа, мамбеттар, оччоҕо өйдөнөр…

– Абитуралар. Толпанан сылдьан саайсаллар. Хаһан эрэ син биир булуом. Куорат да кыараҕас.

Төрөөбүт күннээх бүгүн тугу баҕарар туойара көҥүл. Ийэ киһи тэлэбииһэр дойҕоҕун иһиттэхпинэ ордук буолсу диэн сотуллубут чуорааны суох гынна. Нөҥүө күүгээн улам күүһүрэн истэ. Ол аайы тэлэбииһэрин саҥатын улаатыннарар. Күүгээн сайдан хамсааһыҥҥа кубулуйда. Киирии-тахсыы, ис-тас ааны аһан-сабан лаһырҕатыы саҕаланна. Испиттэрин көҕүрэттиэххэ, арыгы чаанын буруонан тупсарыахха наада буоллаҕа. Итирбиттэринэн өҥнөөрү көрүдүөргэ көстөллөр, арыгылаабыттарынан аатыраары аһара айдаараллар. Хастара-хастара эбитэ буолла, иһирдьэни-таһырдьаны ылан кэбистилэр. Ол быыһыгар Оппуонньа кэм да мамбеттары үөҕэр. Ити аата кимнээх эрэ маҕаһыыҥҥа барбыттарын кэтэһэллэр эбит. Онтулара «һуу-һаа» бөҕө буолан сүүрэн киирдилэр.

– Уолаттар! Айуо! Кырбаатылар!

– Кимнээх? Ханна?

– Сыҥаахха саайдылар. Охтубутум кэннэ ойоҕоско тэбиэлээтилэр.

– Миигин ваще быардаатылар, наа! Өссө муннубун тоһуттулар быһыылаах.

Ити кэмҥэ ботпуолуйаҕа сыппыт дьахтар бу арбайан тахсан кэллэ.

– Дьэ эбит ээ! Көрдөөбүккүтүн ыллаххыт дии!

Көрбүтэ – бытырыыс курдук быыкаа уолаттар булумахтана бөҕө сылдьаллар эбит. Биир уол, олох оҕо, муннун хаанын сууна сатыы турар. Кыраларын көрүмэ – сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр.

– Аа! Быһах ханнаный? – Арыый обургулара Оппуонньа хараҕын үүтэ көстүбэт буолбут, быһах көрдөөн кулахачыйар.

– Маста! Маста! Туох эмит тимирдэ! – Фантомас ийэтигэр эрэ мэһэйдэппэттэр.

– Чэ, тахсан өлөрсүҥ! Кытаатыҥ, – дьахтар кэҥии сатаан кэннилэриттэн хаһыытыы хаалла.

Бары өрө сүүрэн тахсыбыттара. Сэрии дьонун курдук өссө үөгүлүү-үөгүлүү. Хаһыы-ыһыы улам ыраатан албын чуумпу олохсуйда. Дьахтар тэһийэ сатаан күөрэ-лаҥкы барбыт дьиэтин хомуйдаҕа буолла. Дьоно өр күүттэрбэтилэр, аан хоско кутулла түстүлэр. Аҕылаан-мэҕилээн биир да тылы кыайан саҥарар аат диэн суох.

– Якуты, гады! Сахалартан тахсар буоллаҕа, – бу киэһээҥҥи өрүөл Оппуонньа төлө биэрэр.

Баарыҥҥылары бу хараҥаҕа хантан булуохтарай. Атыттар охсуһа сылдьалларыгар түбэспиттэр. Бэлэм сылтах кыттыспыттар. Анарааҥҥылар биир дьиэҕэ куотан киирбиттэр. Онтон инньэ сүүрбэччэ буолан сүүрэн тахсыбыттар. Аны биһиги дьоммут атахха биллэрбиттэр. Сорохторун ситэ баттаан сахсыйа түһэн биэрбиттэр. Саамай кыралара, Үстүөпэ, охто сытан мас дуу, тимир дуу баара буолуо диэн илиитин иминэн кҥрдүү сатаабыт. Буллум диэбитэ – быһах угун саҕа эрэ мас үһү. Биир уоллара эрдэттэн бэринэн ытыы турбут. Дьэ, кэмиэдьийэ. Итинэн сөп буолумуна төттөрү сүүрэн таҕыстылар. Фантомас төбүрүөн оннулаах туос маҥан сирэйин ийэтэ элэҥэс көрөн эрэ хаалла. Онто кимнээҕэр урут сылдьар. Тэҥҥэ тэбиэлэспит үһү. «Оскуола оҕолоро ээ, тыытымаҥ», – диэн өссө анарааҥҥылары тохтотолуу сатаабыт үһү.

– Хааталаабыккыт тахсар ини. Тоскутун ылыаххыт, – дьахтар сэтэриирин быыһыгар сэрэҕэдийэр.

Остуолга хайаларын эрэ суотабайа хаалбытын хаба тардан ылан милииссийэҕэ эрийэн барда. Биир да дьуһуурунай чааска тоҕо эрэ тиийбэтэ. Айаҕалыы сатаан министиэристибэлэрин «дэбиэрийэ-төлөпүөнүгэр» эрийдэ.

– Я вас слушаю.

– Вы можете передать в дежурную часть второго ГОМа, что тут подростки дерутся, по адресу… – дьиэтин аадырыһын этэн биэрдэ.

– Да, да, конечно передадим.

Сөп диэхтиир да, ол дьоно хаһан орҕостон кэлиэхтэригэр диэри ыччаттар ырыалара ылланар ини. Уонна тугу гыныай, хас оҕоҕо хахха буолуой. Сотору соҕус сэрии дьоно хотторуу хомолтотун билэн төттөрү сыккыраһан тиийэн кэллилэр.

– Аа! Мне череп проломили! – төрөөбүт күннээх сүүһүн диэкинэн тутта сылдьар. – Айуо! Мне нужен антибиотик!

Сүүһэ дьөллүбүтэ көстүбэт да, ыарыыката дьикти быһыылаах. Атыттар да кырбаммыттар, били чолохочуйбуттара ааспыт.

– Бу сырыыга нууччалар дии, – Оппуонньа сахалартан сааллыбыта буоллар маат-куут бҥҕҥнү түһэриэ эбит. – Мне домой надо. Утром п… башка болеть будет. Билигин итирик буоламмын билбэппин.

– Мин өссө улахаттар диэбитим ээ. Бары малолеткалар эбит дии, па даҕаны. Суугунаһа сытыйан, ылыҥ, тарҕаһыҥ!

– Бүт эрэ, маа, айдаарыахпыт суоҕа.

– Айдаарбатаххытыгар бу айылаах буоллугут дуо?

– Чэ, чэ, проехали.

Киһи баар эбит диэн дьэ өйдөөн көрдүлэр да, тута умнан эмиэ суугунаһан бардылар.

– Мин милииссийэни ыҥырдым. Барыгытын трезвякка дуу, детприемникка дуу симтэхтэринэ өйдөнүөххүт, – дьахтар улам үөһүгэр киирэн истэ.

– Сымыйалаама, хантан эрийиэххиний, – бэйэтэ албын Фантомас ийэтин итэҕэйбэт.

– Төлөпүөҥҥүтүн хаалларан барбыт этигит дии, эрийиминэ.

– Маама, эн акаарыгын что-ли? Тоҕо бөхтөрү ыҥыраҕын?

– Ыҥырымына, өлөрсөн эрэргэ дылы этигит дии.

Сатамматах сэрииһиттэр өрө холоруктана түстүлэр. Куурка, үрүксээк хомуйуута буолла. Били кыра уол култуурамсыйар:

– Вы уж нас извините. Мы больше не будем.

– Уже поздно, дорогой. Чэ, чэ, билигин кэлиэхтэрэ, – абааһылартан босхолонор сүбэтин сөпкө тобулбут дьахтар биллэ көнньүөрдэ.

Сибилигин аҕай бааллара – онтон бачыыҥкаларын буора эрэ хаалла. Бардылар диэбитэ, дьиэ таһыгар саҥарсаллар. Фантомас үҥэр таҥарата Аптамаат диэн кыыс сыбдыйан киирэн кэллэ. Джин-тоник кыбыныылаах буола-буола.

– Мин олоро түһэбин? Саҥа кэллим ээ. Массыынанан хатааһылыы сырыттым. Арай, айдаан бөҕө. Эн миигин кытары исиһэҕин? – чахчы аптамаат курдук биир тыынынан субурутан кэбистэ.

Хаачыктар сүгүн хаамтарбат кыыстара бэйэтэ да хаачык аҥаардаах буолуохтаах – хааһа, хараҕа, баттаҕа, оннооҕор уоһа инньэ дииргэ дылы. Арааһа, өтүүктээн кэбиһэн дьахтары тылгар киллэр диэн кикпиттэр быһыылаах. Уонна оттон атамааннара буоллаҕа.

– Айдаарыахтара суоҕа, мин тылбыттан тахсыбаттар, – кырдьык да Фантомас ийэтинээҕэр ити кыыһы ордук истэргэ дылы.

Истэрин ааһан баһа суох киһилии батыһа сылдьар, өлөбүт да диэтэҕинэ өлсүөх курдук. Атамаан-Аптамаат көрдөрөн олорон джин-тоник иһэр. Онтун быыһыгар таска сүүрэн тахсан бытааһахтарын дьаһайталыыр.

– Маа, чэйиий! Киирэн олордуннар ээ, – Фантомас ийэтин албыннаһан мылтаҥныыр.

– Суох диибин буолбат дуо! Дьиэлээх оҕолор дьиэлээтиннэр, – биирэ хаһаайка хаанын киллэрэр.

– Аа, эн итинник эбиккин, – мылтайбыта ханна да суох. – Оччоҕуна!..

Ыскаапка дьаарыстаммыт иһити сиргэ сотон түһэрэр.

– Бүт эрэ эн! Хайдах буоллуҥ? – Аптамаат буойа сатыыр.

– Өлөрүөм! Ханна баарый быһах?! – кыра кыыс мээнэнэн көрө-көрө.

Биир быһахтаахтарын төрөөбүт күннээх уччутан дьиэлээх дьахтар кыл-мүччү тыыннаах хаалла.

– Дьэ ити! Көрдүҥ дуо? Уонна оҕолонон да диэн, – ньылбыйан олорон Аптамаакка дьэ уонна монолуок ааҕар.

Кыыһын үөҕэрин хас сүүстэ истибит Аптамаат иһигэр күлэр эрэ ини. Арыый уоскуйбуттарын кэннэ Фантомас киирэн таҕыста. Онтон Аптамаат арыгыта сүтэн айманна. Дьэ, түргэн туттунуулаах кыыс эбит. Төрөөбүт күннээхтэрин икки кыра уол арыаллаан дьиэтигэр таксинан илдьэр буоллулар. Аны олору атаарыы «дьурхаана» саҕаланна. Фантомас сыйбатан тахсыбыт джин-тонигын тобоҕун дьүөгэтэ туура тутан киллэрдэ. Иһэн ортолоон эрдэҕинэ биирэ киирэн көрдөө да көрдөө. Өссө биир уол батыһыннарыылаах. Онтута үөр уолтан куонкуруска хапсан дьоллонон олох зомби курдук сырса сылдьар.

– Маа, бу мин уолум. Аата Хаарыл диэн, Карлик, – ийэтин быһахтаары гыммытын умнан кэбиспит быһыылаах. – Үс уол барда. Ээ, биир. Иккитэ атааран баран кэлиэхтэрэ.

Барыта номнуо быһаарыллыбыт, аны кэлэн туорайдаһан да туһа суох. Хаалбыт уолаттара бытарыһан киирэн түгэх хоско аастылар. Муостара тостон ол аайы улаханнык айдаарбатылар. Симсэн син батан утуйдулар. Милииссийэлэр тустарынан отойун да умнан кэбиспиттэр. Кэлбэтэхтэрэ да үчүгэй диэн баран дьахтар да оҥостон утуйда. Утуйбуттаахха уһаабатылар, эмиэ ааны тоҥсуйан уһугуннардылар. Ээ, арба атаара барбыт икки уол кэллэҕэ. Эмиэ кырбаммыттар. Оппуонньаларын таксинан илдьэн түһэрбиттэр. Бу дьоруойдарыҥ сатыы тҥннҥбүт диэн алдьаммыттар. Биирдэрин быһаҕынан, биирдэрин бэстилиэтинэн тирэтэлээбиттэр, харчы дуомнаахтарын суйдаабыттар, суотабайдарын былдьаабыттар. Онно сөп буолбакка кууркаларын устубуттар, сэм-сээкэйдээх үрүксээктэрин ылбыттар. Турар бэйэлэрин хаалларбыттарыгар махтал. Биирэ ыксаан ыстааныгар ыһыктыбыт, ытыы-ытыы өлөрүмэҥ диэн ааттаспыт. Биирэ сыыла сылдьан бар бадараан буолбут. Кыл мүччү быыһаммыт уолаттар кырбаммыттарын туһунан аны хас күн кэпсиэхтэрэ биллибэт. Уолуйбуттара ааһа охсон күлсэн бардылар. Биирдэстэрэ үрүксээгэр «акаарылаах» эбитэ үһү. Өссө бэйэтин киэнэ буолбатах үһү. Хайдах төлөһөр, сарсын син биир үүнүҥ турдаҕа…

Дьэ, үчүгэй төрөөбүт күн. Биир киэһэ үстүүтэ кырбаммыт ахсыылаах ини. Эдэр эдэрэ ҥтҥн санаатын түһэрбэт. Түргэнник аһарынар, күлэн бычыгыраабытынан барар. Арай, дьиэлээх дьахтар уута кэлбэккэ эрэйдэнэр. Кинини уйа сатыыр куйа дьыбаан хас хамнаатаҕын аайы хаачыргыыр. Мөлбөйө сытыйан туох абааһыта миигин миинэн сордоотоҕой диэн кини эмиэ мҥҕүттэр быһыылаах. Ити най барбыт ыччаты хайыаҥ баарай. Туорайдаһабын диэн киирэн биэриэҥ дуо. Олох олоро охсоору ойуоккалаһа сылдьар оҕолор эйигин киһи да диэбэттэр ини. Билиҥҥибит аахсыллыбат, бу диэн олох «харата» эрэ дии санаахтыыллар. Уонна дьэ туохтарын үрүмэлээн олохторун «үрүҥэр» илдьэ бараллар? Дьахтар иһигэр мөҕүттэн дьикти. Дьиҥинэн, оҕото – кини бэйэтин куоппуйата, кини хайдаҕын арыый хойутаабыт хардата. Ол туһунан саныан да саллар. Оттон оҕолор утуйан ырааппыттар. Кыһалҕа кыра дьоно баҕаларын хоту этэҥҥэ хааталаатахтара дии. Хаата буолан баран хайаан хаана суох буолуо.

Уһуктубута – эмиэ һуу-һаа, суугунаһыы. Бу эрдэтин эриэхсит. Утуйбутун да билбэккэ хаалла. Аны аччыктаабыттар. Аһыыр диэн баарын дьэ санаан тиҥсирийии бҥҕҥтҥ. Барыа буолуо барбаттар, сырдырҕаһан утута сылдьыыһыктар дуо. Дьахтар сыта сатаан сылайда, өһүҥ өҥүн үөрэтэ сатаан ҥлҥ сыста. Уһуутаталаан ылар, хаарыан өрөбүлүн апчарыйбыт хара кырыыстаах хаатаны иһигэр үөҕэр.

Айгыстан-айгыстан син тарҕастылар. Фантомас атаарабын диэн аллааҕымсыйда. Дьахтар барытыгар сөбүлэһиэх курдук – сырдырҕаһа сытыйбыттар эрэ суох буоллуннар. Тахсыбыттарын кэннэ дьэ бабат диэтэ – сатаатар килиэп да тооромоһо ордубатах. Барытын ньылбы сотон кэбиспиттэр. Үөр уол уонна араҕан бэрт. Хааталыахха диэн хаайыахтара, хаарыан күннэри хара хаймыылыахтара.

Иһит хомуллан талыгырыыр, хаата суола начаас суох оҥоһуллар. Хаһан эрэ эдэр буолан элэстэммитин ымыччы умнубут дьахтар сиэри таһынан быһыыланааччылары хайдах үөҕүөн булбат. Холорук курдук бэйэтигэр сөрөөн ханна тиэрдиэ биллибэт хаата хаһан да хатыламматар ханнык диэн көстүбэт күлүктэргэ үҥэр, үҥэрин быыһыгар күҥҥэ көрдөрбүт баар-суох кыыһын үөҕэр. Ити хаата диэн оҕо оонньуута буоларын, дьигиһитиэх айылаах дьиҥнээҕэ дьэ саҕаланан эрэрин кини хантан билээхтиэй. Билбэтэ да үчүгэй.

Фантомас уонна Үчүгэй Уол

«Төбөбөр тыал иһиирэр дуу, күһүҥҥү курус илэ кубулҕатырар дуу», – киһи эрэ буоллар Фантомас санаа санаан саатыыр. Тугу да гынара суох – туһугар ол эмиэ эрэй. Саатар эрэ үөрэн диэн учууталлара муҥнана сатаан баран сапсыйан кэбистилэр быһыылаах – илдьит да кэлбэт буолла. Бэйэлэринэн кэлиэхтэрин Фантомас ханна олорорун оҕолор этэн бэртэр. Оннук устонуопкалаталаабыта. Туох аанньа дьиэлээхтэринэн өҥнүөхтэрэй – саһа оонньообуттара ыраатта. Уларсык уйалаах, ааһан иһэр аналлаах дьонтон тугу булан ылыаҥый. Чуо кинилэргэ куһаҕантан куһаҕан көстөн иһэр. Быйылгы «кэниспирэтиибинэй кыбартыыралара» отойун да оһуобай. Сиҥнэн эрэрин ааһан сиигэ диибин диэн. Харааран-барыаран барахсан, дьэ, бары өттүнэн баардаах бараак. Баһаартан кыл мүччү быыһаммыт даҕаны, абааһытынан аатырар даҕаны. Кылабыыһа үрдүгэр тутуллубут дьиэ аанньа буолуо дуо. Булан-булан бу дьиэҕэ хас да киһини дьууктаабыттара эбии буортулаатаҕа. Фантомас да тимир киһи үһү дуо – ити үлүгэргэ кини да тоҕо тэһийэн-тулуйан олоруой. Ол абааһыларын кҥрҥрүн көрө илик. Абааһы икки киһи икки ыырдара тус-туһунан ини. Кинилэр дьиэлэрэ буолбатах – атын абааһылары сах сиэтин. Бу олох даҕаны киниэнэ үһүҥ, таах көннөрү эрэпэтииссийэ эрэ ини. Дьиэ хаарбаҕын хаарбах да хаатаҕа баҕас барсар.

Һаа, үчүгэй хаата этэ. Өтөр-бэттэх итиэннэ хааталыыр биллибэт. Мамашата кыыла киирэ сылдьар. Уҕарыйыа остуоруйа. Онуоха диэри тугу эрэ гынан бараммат бу баары баһыйа, көҕүрээбэт көһүүн кэми куоһара түһүөххэ сөп этэ.

Саныа эрэ кэрэх, санаата салгыны нөҥүөлээн буолуохтаах, буолуон сҥптҥҥх аттарыллар араҥатыгар ҥтҥн киирдэ. Санааттан саҕаламмыт сааһылана охсон барыга бэлэм олоххо эргиллэн кэлэн соһуччу көстүү аатырда.

«Тук-тук-тук». Мавзолей эмиэ үлэлээбитинэн барда. Фантомас «муумуйатын» көрөн дьоллонуох үгүһүн үгүс да, бу киһини эрэ күүппэтэҕэ. Бүгүн күүппэтэҕэ. Үчүгэй Уолу…

Хайыай, мавзолей хаһааҥҥа диэри хатанан туруой, сииһит сэсиэттэр харахтарын хаарыан уол хайатын аалыай. Киллэрэрин киллэрбэтэ. Ийэтэ баар дии. Биир түгэн туһуттан үлтүрүйбүт үлүгэрдээх тапталын көрүдүөргэ бүрүйүөмнүүрүгэр тиийдэ. Үчүгэй Уола үчүгэйэ аччаабыт. Кэлэйбитэ бэрдиттэн эбитэ дуу, өйдөөх хараҕынан көрдөҕүнэ атын эбитэ дуу. Киһитэ дэлэҕэ өйдөөх кэлиэ дуо – лаппа итирик. Фантомас санаатын таайа сатыырдыы сүр баҕайытык үүттүү көрөр. Сатаатар кутуруктаах – эмиэ Халдьаайыттан сылдьар биир устудьуон дуома батыһыннарыылаах.

– Тугуй, мамашаҥ эппитэ дуо? – Үчүгэй Уол уот ааныттан доппуруостаабытынан барар.

Фантомас иннэ-кэннэ биллибэттик иҥиэттэн эрэ кэбиһэр.

– Эн даҕаны бааргын… Мылахтыын хайаабыккын мин туох да диэбэтэҕим, – Үчүгэй Уол балаһыанньаны бэйэтин туһатыгар эргитэ сатыыр.

Ол кини кылааһынньыга уоллуун хоонньоспутун-хоонньоспотоҕун бэйэтэ да билбэт. Үчүгэй Уол чүмэчи тутан турбуттуу тылластаҕай. Кылааһынньыга кыттыгастаах буолан тахсыбыта дуу, кыыһын ийэтин кытта сылдьыспыта дуу – хайата ордук сааттааҕын Үчүгэй Уол бу туран суоттуур кыаҕа суох. Кыыс да айах атан аахсыбата кыайда.

– Эйигин олох кыайан умнуо суохпун, – уол хаһаас куоһурун туттарыгар тиийэр. – Өйбүттэн букатын тахсыбаккын.

Кини өйүгэр бастайааннай бырапыыскаламмыт кыыс ньылтаа маҥан сирэйигэр ааспыт таптал сибикитэ көстөн ылаарай диэн Үчүгэй Уол ууну омурдубуттуу дьиктитик ньимийбит Фантомастан хараҕын араарбат. Хайа муҥун бартыһаанныай, ламаайсы гына түһэн баран кыыс биирдэ төлө биэрдэ. Ол төлөрүйбүт эҥин эридьиэс этээс-этээс маатыра тыла да буруйдаах уолга минньигэстик иһилиннэ. Уруккутунан буола түспүт Фантомаһы үөрүүтүттэн убуруу сатаабытын, биирдэһэ аһаран биэрэн истэ. Ол мучумааны бу тухары тулуйан турбут кутурук уол кыттыһан киирэн барда.

– Мин дьээдьэм аахха олоробун ээ. Онтум кандидат наук, учуонай. Ол эрээри, ынырык арыгыһыт. Бэҕэһээ бииргэ аһаан баран дайбаһа сыстыбыт. Бүгүн ханна хонорум буолла? – уруккута куобах уостааҕын үмүрүччү тиктэрбитэ сатала суохтук оспут уол олох атыны эрдэн барда.

Фантомастаах үчүгэйдии эрдэхтэринэ биир хампаанньаҕа сылдьыбыттара. Кинилэр сибидээнньэлэрэ куруук да сибидиэтэллээх буолара. Көрөөччү дуу, көҕүтээччи дуу куруук наада. Устудьуон уолаттардыын куодарыһар кыыс бэйэтин арыт-ардыгар устудьуон курдук сананан ылар. Хантан, киһибит оскуолатын да бүтэриэ остуоруйа. Соторутааҕыта аҕай уу тэстибэт табаарыстыылар син биир тылы булан, туох да буолбатаҕын курдук кэпсэтэн бардылар. Биир Халдьаайыттан төрүттээхтэрэ да биир тыынныыр буоллаҕа. Кэлии-барыы, күүлэй-оонньуу туһунан эрэ кэпсэтэллэр. Тапталы эрэ тыытымыахха, сыһыаны эрэ сахсыйымыахха. Хаһааҥҥыбыт эрэ курдук көннөрү табаарыстыы буолуохха дэстилэр, күн кыһалҕата суох күлүстүлэр. Оҕо оҕото өтөр, улахан дьон буола оонньооһун үчүгэйин үчүгэй да салгымтыалаах.

Фантомас улахан эрэйинэн иитэ сылдьыбыт иэйиитин тиһэх кыыма умулуннаҕа ол. Үчүгэй Уол санаатын күүһүнэн бүөбэйдээн аҕалбыт эрэлин кыыма эһиннэҕэ ол. Таптала суох да олороллор. Фантомас ийэтин курдук эр дьону абааһы көрөр аатыран. Аан дойдуга эр киһи эрэ илэ мэнээк. Ол эрээри, кини эрэ диэки үчүгэй-үчүгэйдик көрөр Үчүгэй Уол курдук уонна суох ини… Үмүрүччү уостаах Үчүгэй Уолтан туох итэҕэстээх үһүбүн диэтэ быһыылаах, итиччэни истэн баран таах туруо баара дуо – Фантомаска саба түһээччи буолла. Кыыс кыыла киириэн иннинэ Үчүгэй Уол үчүгэйэ суйданна. Үллэ кыыһырда, сутуруга уһугунна. Аллар атаһым диэн аһыныа суох. Биирдэһэ оонньообут аатырда. Үчүгэй Уол биир түгэн иһигэр хас сүүстэ уларыйыай – уордайбыта ааһан быстыбата. Атаһын оннугар ааннары тэбиэлээтэ, ону-маны суулларда, Фантомаһы матара иһэ турбут күлтэгэр иһиттээх пиибэтин иһин үҥнүгэр таҥнары сүҥкээтэ. Уу сахалыы тыллаах бэйэтэ нуучча бэрдин курдук маатыралаата, сэмэй бэйэтэ быдьара, дьорхоото дьикти. Кыһыыбын таһаарабын диэн кэмэ суох киэбирдэ, күнүүлүүбүн диэн күлүүгэ киирээри гынна. Фантомаһы өссө да «миэнэ» диэн бэчээттээх дии саныыр быһыылаах. Инньэ гынан табаарыс да буоларыттан матыыһы. Оттон кимиэнэ да буолбатах Фантомас номнуо кинитэ суох олох туох ордуктааҕын өйүгэр аттаран көрө-көрө эрдэттэн манньыйа турда.

Мария Ивановна, луохтар уонна кэм да Аптамааттаах Фантомас

Күн аайы Аптамаат аны сыбыытыыр идэлэннэ. Аан дойдуга Аптамаат эрэ баарын курдук. Утуйаан Фантомас уутун да хаммат буолла. Ийэтэ адьас эрдэ үлэтигэр барааччы. Инньэ эбиэккэ диэри кыыс тэбэн да көрбөккө утуйар этэ. Билигин хантан – Аптамаат кэлэрэ да эрдэтэ бэрт. Кини тоҥсууруттан өлбүт да өрүттэр ини. Уутугар аҥаарыйан да сырыттар, ким кэлбитин бэркэ билэр буолан, ыйыппакка да эрэ ааны арыйа баттыыр – өйүгэр оҥорон көрө охсубут ыга кыыһырбыт сирэйэ илэ бэйэтинэн. Аптамааттан ураты ханнык акаары бачча эрдэ кэлиэй. Дорообо-дыраастый мэлигир.

– Тоҕо аһан быстыбаккын? – Аптамаат ыххайбытынан иһирдьэ ааһар.

Киирдим дуу, киирбэтим дуу диэбиттии тэстэр солуур үрдүгэр лах гына олорунан кэбиһэр. Ити эрэ үһү дуо, аны хотуҥҥа табаҕа, сылаас чэйэ итэҕэс. Ийэтэ эрдэ уһугуннара сатаатаҕына Фантомас ат да манньаҕа туран бэрт. Эгэ кэлэн, ас бэлэмниэ дуу, хайыа дуу. Аптамаат соруйдаҕына оннооҕор буолуоҕу оҥоруох курдук. Эдьиий оҥоһуннаҕа дуу? Эдьиийбит соруһарын эрэ билэр. Балтыһаҕын буойуон оннугар буортулаах өттүгэр үтэйэр, алдьатыылаах диэки анньан биэрэр. Балтын курдук көрүүһү дуо, саллаат оҥостор. Кэлиҥҥинэн кыра кыыс Аптамаат охсор илиитинэн, тэбэр атаҕынан буолуох курдук. «Ус!» диэ эрэ кэрэх, Фантомас сонно ыстаныа. Хайытааччы кини, хаппайдааччы кини. Аптамаат үөрэҕин, хата, кини түргэнник ылынар. үтүктээйи бэйэтэ үҥэр таҥаратын хас дьайыытын барытын хатылыыр. Онно баҕас кини маастар. Аптамааты батыһа сылдьан оҕоттон атын оҕолор ханна мусталларын, хаһан мусталларын ааҕа билэр буолла. Катакуомбаларыгар дуу, хайа сахтарыгар дуу хорҕойон кҕрүлээччилэргэ кыттыста. Итини гынна, маны боруобалаата. Гуупайдыыра уонна да атыны саҕалыыра эрэ хаалла быһыылаах. Номнуо гуупайдаан көрбүтэ – уҥа сыһан уонна дураһыйбат буолбута. Онтон ыла килиэй сытын ылыа эрэ кэрэх, өҕүйүөн саныыр. Гуупайдааччылар тута биллэллэр ээ. Быһа кубарыһан, онон-манан көрөн, мээнэ алларастаһын ала чуолар да, ама дьон араарбаттар. Арыгы сыта суох буолла да ылаадына дэһэллэр. Биир паачыка ыаһы ыстаатаххына, ону да биир чааһынан килиэй сыта сүтэр үһү. Хайа эрэ дьиэ анныттан оронон атын баҕайы сытынан аҥылыһан ааһаллар ээ. Ыксал дьон онтон ыраахпыт ахан. Эҥин дьаллык үөдүйэн, куһаҕантан арыый да бэтэрээтин таллаллар диэн умнуллан хаалбыт таҥарабытыттан көрдөстөҕө буолабыт.