ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

Մի երկու քայլ չարած, ես ակամաբար ետ նայեցի. լուսնալույսով թեթևակի լուսավորված ցավատանջ դեմքով ՝ նա լուռ կանգնել էր կիսամութ բակում£

Հեռվում, ասես տարիների հեռու խորքից, կարոտաբաղձ ու տխրածոր կանչում էին շոգեքարշ գնացքները®

Պ Ա Տ Մ Վ Ա Ծ Ք Ն Ե Ր

Ճ Ա Ն Ա Պ Ա Ր Հ Ի Ն

Հեռվում միանգամից երևաց Թարթառը՝ սևակնած ու, ամենայն հավանականությամբ, պղտոր։ Գետը լեռներից էր գալիս։

–Վերևներում անձրև է հիմա,– ջլապինդ ձեռքերը ղեկին՝ տղան գլուխը դուրս հանեց բեռնատարի խցիկից, նայեց դեպի այնտեղ, ուր լեռներն էին։

Երկնիքը մթամած էր, սև՝ ինչպես մայթաձյութ, և անձրևի մթագորշ ծածկոցը սարերն ի վար սահում էր ներքև, բեռնատարին ընդառաջ։

Տղան մտքում մոտավոր հաշվեց, թե ինչքան է մնացել մինչև Հնձախութ ու եկավ այն անուրախ մտքին, որ առաջիկա գյուղը հազիվ անցած՝ անձրևը կբռնի նրանց։

–Մինչև գյուղ ահագին ճանապարհ կա,– ասաց նա բարձրաձայն։

–Ինչքա՞ն,– հարցրեց աղջիկը:

– Տաս-տասնհինգ կիլոմետր:

–Դա այնքան էլ շատ չէ,– արձագանքեց աղջիկը և մի կարճ ակնթարթ շեղակի նայելով տղային, կենսաթրթիռ զգացումով սկսեց նայել դուրս։ Նա ուզում էր, որ լեռներով ու ձորահովիտներով ձգվող այս ճանապարհը երկար, շատ երկար լիներ, առանց հանգրվանի։

…Աղջիկը նայում էր դուրս, և տղան խցիկի երկարուկ հայելու մեջ գաղտնածածուկ դիտում էր նրա կիսադեմը՝ միաժամանակ բերկրալի զգացողությամբ մտաբերելով իրենց առաջին հանդիպումը։ Այդ օրվանից ընդամենը շաբաթուկես էր անցել, այնինչ թվում է, թե դա շատ վաղուց էր։ Այն ժամանակ ինքը շրջկենտրոնից էր գալիս, հացահատիկ էր տարել մթերման և վերադառնում էր գյուղ՝ Հնձախութ։ Մեծ արագությամբ էր ընթանում, որպեսզի ժամանակին հասներ գյուղ, անձրևի տակ չընկներ։ Եվ հանկարծ հեռվից տեսավ աղջկան։ Ներքին Հոռաթաղ գյուղի մոտ էր դա. աղջիկը դիտմամբ, ամենայն հավանականությամբ լսել էր մեքենայի հռնդյունը, քայլում էր խճուղու ուղիղ մեջտեղով։ Տղան մի քանի անգամ ազդանշան տվեց՝ պահանջելով, որ աղջիկը դուրս գա ճանապարհից։ Սակայն նա շարունակում էր քայլել՝ ասես այդ ազդանշաններն իրեն չէին վերաբերում։ «Սա չի՞ լսում, ինչ է»,– բարկացավ տղան։ Դանդաղեցնելով բեռնատարի ընթացքն ու այն թեքելով քիչ աջ, դեպի խճուղու եզրը, տղան ուժեղ արգելակեց մեքենան, նա ուզում էր կոպտել կամակոր անծանոթուհուն, բայց աղջիկը հանկարծակի շրջվեց տղայի կողմը և տղան, փոխանակ հանդիմանելու… զմայլանքով աչքերը սևեռեց նրան. աղջիկը շատ էր լավիկը։ Տղան մի պահ շփոթվեց, սակայն մտածեց նաև՝ քանի որ կանգնեցրել է մեքենան, հարկավոր է մի բան ասել։

–Ո՞ւր ես գնում,– հարցրեց նա։

–Իսկ դա քո ինչի՞ն է պետք,-ասես վաղուցվա ծանոթի, խաղացկուն ժպիտով պատասխանեց աղջիկը՝ աչքերի սևորակ փայլով միանգամից գերելով նրան։– Միևնույն է, չես տանի,– շտապ ավելացրեց նա ։ -Հնձախութ եմ գնում։ Հեռո՞ւ է։

– Աշխարհի մյուս ծերին է։– Տղան, անկախ իրենից, ակամա բերանը բաց ժպտում էր։– Բայց կտանեմ,– նույնպես հապշտապ ասաց նա։– Ազնիվ խոսք, կտանեմ,– և փութկոտությամբ թեքվեց, բացեց խցիկի դուռը։ Աղջիկը, չգիտես ինչու, ծիծաղեց և, բարձրանալով խցիկ, նստեց տղայի կողքին։ Նա, հավանաբար, լավ գիտեր իր հմայքի զգայացունց ազդեցությունը։ Տղային թվաց, թե բեռնատարի փոքրիկ խցիկը լցվեց դաշտային ծաղիկների զմայլիչ բուրմունքով։

–Մեր մեքենեան այս գյուղի մոտ փչացավ,– բացատրեց աղջիկը։ -Վարորդն ասաց, որ անմաքուր վառելիք են լցրել։ Տարան տեղի կոլտնտեսության գարաժ՝ սարքելու։ Իսկ ես որոշեցի համընթաց մեքենայով գնալ։ Վարորդը դրան դեմ էր, իհարկե, բայց ես չլսեցի նրան։ Չի՞շտ եմ արել,– անբռնազբոսիկ ժպտաց աղջիկն ու պրպտուն նայեց տղային։ ։

–Իհարկե, արագ ու զվարթ տրամադրությամբ արձագանքեց տղան, նույն զմայլանքով անցողակի նայելով աղջկան։ Ամենայն հավանականությամբ, հրացոլ աչքերով ու թխաթույր դեմքով այս սիրունիկ աղջիկը նրան դուր էր գալիս։

Մեքենան շարժվեց տեղից ու, միանգամից արագություն վերցնելով, սլացավ ասֆալտապատ ճանապարհով։

–Ես հենց Հնձախութ եմ գնում,– ասաց տղան կարճ լռությունից հետո։

– Աստված իմ։ Ճի՞շտ։

–Այո,– ասաց տղան։– Դու, երևում է, այս կողմերից չես։ Ես առաջներում քեզ տեսած չկամ։– Նա քիչ հապաղեց, ավելացրեց բազմանշանակ.-Անպայման կհիշեի, եթե տեսած լինեի…

Աղջիկը շեղակի նայեց տղային, ժպտաց ներհուն։

–Դու ինչ է, տեղացի բոլոր աղջիկներին ճանաչո՞ւմ ես։

–Ոչ բոլորին, իհարկե, բայց դեմքով գիտեմ… Մերոնք տարբերվում են ուրիշներից։

– Ի՞նչ իմաստով։ Ավելի սիրու՞ն են։

–Չէի ասի, թե սիրուն չեն։ Մեջները այնպիսիները կան, որ գեղեցկության միութենական մրցույթներում անգամ պատվավոր տեղ կգրավեն։

–Իսկ ինչու՞ չեն գրանվում։

–Որովհատև հայ են,– արագորեն ու ցասկոտ վրա բերեց տղան։– Ադրբեջանի կազմում՝ հային ո՞վ կթողնի մրցույթի մասնակցի, այն էլ միութենական։

–Ես իրոք տեղացի չեմ,– միանգամից լրջանալով ասաց աղջիկը։– Ծնողներս ղարաբաղցի են, Շահումյանի շրջանից։ Էրքեջ գյուղ լսած կա՞ս։ Այդ գյուղից են, բայց ինքս Բաքվում եմ ծնվել։ Ավելի շուտ՝ Բաքվին մերձակա Զաբրատ ավանում։ Երկրաբանական ինստիտուտի վերջին կուրսում եմ սովորում։ Պրակտիկայի այստեղ են ուղարկել։

–Երկրաբան ես ուրեմն,– եզրակացրեց տղան արդեն աշխույժ տոնով։– Երկրաբանների ձեր արշավախումբը մեր գյուղում է հիմա։ Գնչուների պես վրաններ են դրել հին շենատեղում, համարյա ծմակին կպած։ Պետն էլ Ալբերտ Շահնազարյանն է, շատ լավ մի տղա՝ մեծի հետ մեծ, փոքրի հետ՝ փոքր։

–Այո, լսել եմ, Ալբերտ Լևոնովիչը հոյակապ մարդ է։ Իսկ դու գիտե՞ս, որ այդ արշավախումբն այստեղ ոսկու մեծ պաշարներ է գտել։ Սակայն, չգիտես ինչու, Ադրբեջանը չի ուզում այն շահագործման հանձնել։ Բայց չէ՞ որ մի քանի հազար մարդ կարող էր աշխատել այնտեղ։

–Հենց դրա համար էլ չի ուզում,– քիչ առաջվա ցասկոտ տոնով ասաց նա։– Ինչու՞ պիտի աշխատանք ունենան, թող գնան, Նախիջևանի պես՝ թող Ղարաբաղն էլ դատարկվի հայերից։– Եվ ավելացրեց արդեն հանդարտված.– Ես քեզ ուղիղ կտանեմ այդ վրանները։ Համաձա՞ յն ես։

Աղջիկը կողքանց նայեց նրան, գոհունակ ժպտաց ։

Երկար խոսեցին երկրաբան աղջիկն ու վարորդ տղան այդ առավոտ։ Նրանք խոսում էին համարյա անկարևոր բաներից, ինչպես սովորաբար խոսում են պատահական ուղեկիցները։

…Եվ հիմա տղան, թեպետ ներսանց մի թեթև խռովքով՝ այս անսպասելի անձրևի պատճառով, խցիկի երկարուկ հայելու մեջ գաղտնածածուկ դիտում էր աղջկա հրապուրիչ կիսադեմը՝ կրկին ու կրկին մտաբերելով իրենց առաջին հանդիպումը, և նրա ողջ էությունը ափեափ լցվում էր լուսապայծառ բերկրանքով։

–Ես ուզում եմ, որ ճանապարհը երկար, շատ երկար լինի,– ասաց աղջիկը բարձրաձայն։ Նա դա ասաց ՝դանդաղորեն առանձնացնելով յուրաքանչյուր բառը։– Որպեսզի այն գնա ու գնա՝ առանց հանգրվանի…

Տղան սթափվեց մտքերից՝ կապված անձրևի ու մածուցիկ ցեխի հետ, ժպտաց նրան։ Նա ուզում էր պատասխանել աղջկան, բայց հասկացավ՝ բոլոր այն բառերը, որ հիմա ինքը պետք է ասեր, անզոր էին հաղորդելու նրան իր զգացմունքների մի աննշան մասն անգամ։ Եվ նա լռեց։

Բեռնատարը սլանում էր առաջ և երբեմն առ երբեմն խճուղու վրա կախված կիրճերն ու մթամած ձորերը արձագանքում էին նրա բեկբեկուն ազդանշաններին։

–Չես մրսո՞ւմ,– հարցրեց տղան։

–Մի քիչ ցուրտ է,– պատասխանեց աղջիկը և սկսեց նայել աջ՝ անդնդախոր ձորի կողմը, ուր երևի վարարած Թարթառն էր հիմա դղրդում ու ափնակոծում, ասես ձգտելով դուրս ելնել զառիթափ ափերից։

–Բարձրացրու ապակին,– ասաց տղան։ -Կմրսես։

Աղջիկն անօգուտ ցնցեց դռան նիկելազօծված լծակը, հետո ասաց, որ ոչինչ չի ստացվում։

–Սա երևի փչացել է…– նեղսրտած ասաց նա մի տեսակ մեղավոր ու անկար։

Տղան ղեկը թեքեց, մեքենան կանգնեցրեց ճանապարհի եզրին, և աղջկա ծնկների վրայով՝ ուսով համարյա կպչելով նրա կրծքին, թեքվեց աջ, բարձրացրեց ապակին։

–Տեսնո՞ւմ ես, ոչինչ էլ չի փչացել,– ասաց տղան քիչ հուզված։

–Դե, ես չկարողացա …-Աղջկա շուրթերն ասես այրվում էին կրակից։

Նա շրջեց գլուխը և նայեց աղջկա կրակագույն շուրթերին, աչքերի մեջ, որոնք երկար թարթիչների տակից առկայծում էին խոնավ փայլով։ Տղան հուզաթաթավ գրկեց աղջկան, իր հուժկու ձերքերով նրան սեղմեց կրծքին։

–Պետք չէ, պետք չէ, մի արա,– հանգչող շշուկով արտաբերեց նա։– Մի արա, խնդրում եմ։

–Ի՞նչը պետք չէ, ի՞նչը պետք չէ,– ինքնամոռաց շշնջաց տղան,– ասես ոչինչ չլսելով ու կրքոտ համբուրելով աղջկա անհնազանդ շուրթերն ու ակամա մտածելով այն մասին, որ տարօրինակ բան է սերը, այն ասես միանգամից քեզ դուր եկած էակին լուսավորում է ինչ– որ անտեսանելի լույսով և նրա մեջ ամեն ինչ քեզ թվում է անսահմանելիորեն սիրելի, շատ թանկ ու հարազատ։

Աղջիկն այլևս չէր ընդդիմանում։ Նա տղայի քնքշանքին պատասխանում էր աղջկական առաջին սիրո ամոթխած անաղարտությամբ։

Ճանապարհից այն կողմ խշշում էր դարավոր անտառը, ծառերի կատարներն օրորվում էին քամուց։

–Հարկավոր է գնալ,– ասաց աղջիկը որոշ ժամանակ անց։-Ուշ է արդեն։

Տղան, անակնկալ հուզմունքից վերուվարող կրծքով մի պահ նստած էր լուռ՝ իր ջլապինդ ուժեղ ձեռքերը բեռնատարի ղեկին։ Հետո ասես դժկամ՝ նա փոխեց բեռնատարի արագությունը, և մեքենան դանդաղորեն առաջ գնաց։ Եվս մի երկու շրջադարձ՝ աջ կողմում կրկին երևաց Թարթառը, հսկայական գետաքարերերն ի վեր ծառս լինելով՝ ալիքները փայլփլում էին մի կիսավայրկյան ու կորչում ծառերի ետևում։

Տղան սխալվում էր. անձրևը նրանց ավելի շուտ հասավ, քան կանցնեին առաջիկա գյուղը։ Հորդ անձրևը նրանց բռնեց միանգամից՝ կատաղորեն ծեծելով խցիկի կտուրը, անձրևաջուրը ցայտում էր այս ու այն կողմ, առատորեն հոսելով ապակիրներով։ Մեքենան արդեն ընթանում էր ցածր արագությամբ, լուսարձակներով ճեղքելով անձրևի մութ ծածկոցը։ Իսկ աղջիկը մտամփոփ նայում էր դուրս և թեթև ժպիտը խաղում էր նրա շուրթերին։ Նա մտածում էր այն մասին, որ կյանքում իր մտքով երբեք չէր անցնի, որ այստեղ, այս հեռավոր լեռներում ինքը կարող է հանդիպել վարորդ մի տղայի, որին կսիրի հանկարծակի ծագած խորունկ սիրով…

–Ոնց որ լրիվ մթնել է,-ասաց տղան,– համարյա ոչինչ չի երևում։– Նա միացրեց հեռաձիգ լույսերը։

Առջևում անսպասելիորեն մի մարդ հայտնվեց։ Աղջիկը տեսավ. ճամփեզրի ծառերի տակ կանգնած՝ նա պատսպարվում էր անձրևից։ Տեսնելով մեքենան, մարդը ձեռքը բարձրացրած առաջ եկավ։

–Հարցրու, տես ո՞ւր է գնում,– ակամա արտաբերեց աղջիկը։

Տղան դժկամությամբ արգելակեց մեքենան և, աղջկա կողմից իջեցնելով ապակին, հարցրեց.

–Ո՞ւր ես գնում։

Մարդն ավելի մոտեցավ, ասաց գյուղի անունը։ Անձրևի կաթիլները հոսում էին նրա դեմքն ի վար։

–Ամբողջ երկու ժամ կանգնած եմ, էս ներքևի գյուղից եմ գալիս, գործ ունեի… Թարսի պես վերև գնացող մեքենա չկա,-ասաց նա շնչահեղձվելով։ Նա կրկին տվեց գյուղի անունը։

Աղջիկը ծանոթ չէր այս վայրերին ու չգիտեր, թե որ կողմն է գնում մարդը, և հեռո՞ւ է արդյոք նրա գյուղը։

Իսկ տղան ասաց.

– Կտանեի, ազնիվ խոսք, կտանեի, բայց ուրիշ տեղ եմ գնում։ Մոստում ապրանք պիտի ստանամ մեր գյուղկոոպի համար։ Կներես, – ավելացրեց տղան և շրխկոցով փակեց դուռը։

Մարդը մնաց ճանապարհին, հորդ անձրևի տակ։

Իսկ անձրևը թափվում, հա թափվում էր ու ասես վերջ չպիտի ունենար։ Աղջիկը շրջվեց, թափքին նայող նեղլիկ լուսամուտից նայեց ետ։ Անծանոթ մարդը դեռևս կանգնած էր այնտեղ, խճուղու եզրին՝ միայնակ, ցրտից ու անձրևից կուչ եկած։

– Ամբողջովին թրջվել էր,– մտախոհ արտաբերեց աղջիկը։

–Ոչինչ, մի ամիս չի լողանա,– արձագանքեց տղան, ծիծաղեց։

Նա, իհարկե, հասկանում էր, որ իր ասածն այնքան էլ սրամիտ չէր, բայց, այնուամենայնիվ, վիրավորական թվաց, որ աղջիկը նույնիսկ չժպտաց իր խոսքի վրա։ Աղջիկը մի անգամ ևս շրջվեց, նեղլիկ լուսամուտից նայեց ետ, սակայն սևասև մթությունից բացի ոչինչ չտեսավ։

–Իսկ հեռո՞ւ էր նրա գյուղը։

Տղան քիչ մտածեց, ասաց.

– Ոչ այնքան։ Ոտքով մինչև առավոտ կհասնի… Մինչ այդ քամուց շորերն էլ կչորանան,– դարձյալ կատակեց նա ու, իր սրամտությունից գոհ, կրկին ծիծաղեց։ Աղջիկն ամենևին ուշք չդարձրեց նրա կատակին։ Նա մտասույզ նայում էր հեռվում, մթան մեջ ուրվագծվող բարձր լեռներին։

–Մեղք էր,– ուշացումով ասաց նա։– Անձրևի տակ մնաց։

– Բոլորի համար լաց լինողի աչքը արցունքից չի չորանա,– ասաց տղան։– Ես նրան ոչ պարտական եմ, և ոչ էլ խնդրել եմ, որ գար ցցվեր այնտեղ։

Աղջիկը զարմանքով նայեց տղային, սակայն ոչինչ չասաց։ Երկար ժամանակ լուռ էին, հետո նա ասաց.

–Դու ասացիր, որ ինչ– որ տեղից ապրանք պիտի ստանաս։ Դու ստու՞մ էիր։

–Իհարկե,– ինքնագոհ գլխով արեց տղան, լայն ժպտաց։

Աղջիկը նորից զարմանքով նայեց տղային, հոգնած ասաց.

–Այնուամենայնիվ, պետք էր վերցնել նրան։

–Ո՞նց վերցնեի, երբ թափքում գբյուղկոոպի ապրանքն է, մեկ էլ տեսար մի բան կորավ…

–Ինչո՞ւ թափքում։ Երեքով կտեղավորվեինք խցիկում։

–Ի՜նչ ես ասում, լրիվ կկեղտոտեր այստեղ։ Չտեսա՞ր, ջուրը ծլլում էր վրայից…Ոչինչ, ոտքով գնալն օգտակար է առողջության համար։

Այս խոսքերից աղջիկը ինչ-որ տարօրինակ ընդդարմացում զգաց, խոնջացած իջան ուսերը, և նա իր օտարացած հայացքը սևեռեց սրընթացորեն ընդառաջ նետվող խճուղուն։

…Առջևում կրակներ երևացին։ Այդ գյուղից այն կողմ վերջանում էր խճուղին և սկսվում էր լեռնային խորդուբորդ ճանապարհը։ Անձրևային եղանակներն մեքենաների համար այն դառնում էր համարյա անանցանելի։

–Ինչո՞ւ չես խոսում,-վերջապես հարցրեց տղան՝ անկարող տանել ճնշող լռությունը։-Ի՞նչ պատահեց քեզ։

Աղջիկը անտարբեր թոթվեց ուսերը։

–Ոչինչ։

–Ճիշտ չէ։

–Ճիշտ է։

–Ժպտա, որ հավատամ, թե ոչինչ էլ չի պատահել։

Աղջիկը փորձ արեց ժպտալ։ Ժպտալիս սկզբում սիրտն է ժպտում, անցավ աղջկա մտքով, ու նոր միայն մարդու դեմքին ծաղկում է այդ ժպիտը։

Տղան խեղդեց հառաչանքը, քիչ ավելացրեց մեքենայի արագությունը։ Նրանք մտան գյուղ, և հիմա մեքենան ծանր բարձրանում էր գյուղամիջյան ճանապարհով, որի երկու կողմերին, մինչև սարահարթ, ձգվում էր տների շարքը։ Մինչև Հնձախութ երեք-չորս կիլոմետր էր մնում։

–Այստեղ վերջանում է խճուղին,-ասաց տղան,-դենը հիմար ճանապարհ է, մի ժամում հազիվ տեղ հասնենք։

Աղջիկը չարձագանքեց։ Նա լուռ նայում էր ճանապարհին և կարծես նույնիսկ չլսեց տղայի ասածը։

Մեքենան տեղապտույտ տվեց մի երկու տեղ, սակայն բարեհաջող անցան։ Գյուղագլխին այն վերստին տեղապտույտ տվեց, տղան դյուրագրգիռ սեղմեց ատամներն ու ավելացրեց գազը, թեպետ շատ լավ էր հասկանում, որ հիմարություն է դա։ Բեռնատարը թափ առավ, բայց որոշ ժամանակ անց, արդեն գյուղի ծայրին, ետևի անվադողերը կրկին տեղապտույտ տվին՝ մածուցիկ ցեխը շպրտելով այս ու այն կողմ։ Մոտորը սկեց լարված կաղկանձել։ Տղան մտքում հայհոյեց, մի քանի անգամ փոխեց արագությունը, սակայն մեքենան տեղից չէր շարժվգում, գնալով այն ավելի էր խրվում ցեխի մեջ։

Քիչ հեռվում մի դուռ բացվեց, տան լույսը մի ոստույնով հասավ բեռնատարին։ Հետո երևաց մի ծերունի, որն զգույշ փոխելով գայթուն ոտքերը, առաջ եկավ և, կանգնելով ճանապարհից այն կողմ, ցանկապատի մոտ, այնտեղից ձայնեց.

–Ո՞վ կա այստեղ։

Տղան անջատեց մոտորը, իսկ աղջիկը, բացելով խցիկի դուռը, կանգնեց բարձր ոտնակին։

–Մենք Հնձախութ էինք գնում,– ասաց նա բարեհունչ ձայնով-, բայց անձրևի պատճառով առաջ շարժվել հնարավոր չէ։

–Պատահում է,-բազմանշանակ արձագանքեց ծերունին։-Անձրևներից հետո միշտ էդպես է։ Քանի տարի է՝ ասում են սարքելու են, բայց էլի նույնն է։ Ոչինչ, այսօր կմնաք մեզ մոտ, իսկ առավոտյան մի բան կմտածենք։ Առանց տրակտոր չի լինի։ Եկեք։

–Մեքենայում խանութի ապրանք կա, – իր հերթին ասաց տղան։

–Ոչ ոք ձեռք չի տա։ Մի անհանգստանա։ Արի։

Քիչ վարանելով՝ աղջիկը քայլեց ծերունու ետևից՝ նրա նման շգույշ շրջանցելով ջրափոսերը։ Տղան ևս, փակելով մեքենայի դռները, գնաց նրանց հետևից։

Հյուրերին դիմավորեց ջահել տանտիրուհին, իսկ հարևան սենյակից դուրս եկան մի տղա ու մի աղջնակ։ Տղա երեխան փոքր էր, աղջիկը՝ հազիվ տասներկու-տասներեք տարեկան։ Նրանք բոլորն էլ սիրալիր ժպտում էին գիշերային անակնկալ հյուրերին, զգացվում էր, որ նրանք իսկապես ուրախ էին՝ վարորդ տղային ու ջինս հագած երկրաբան աղջկան տեսնելով իրենց տանը։

Հենց առաջին րոպեից անծանոթ օջախում այնպիսի մի անբռնազբոսիկ, բարեկամական մթնոլորտ ստեղծվեց, որ աղջկան թվաց, թե ինքը այս մարդկանց գիտի վաղուց, շատ վաղուց։ Հավանորեն, տղան ևս նույնն էր զգում։ Նա անընդհատ կատակում, ծիծաղեցնում էր բոլորին, ինքն էլ սրտանց ծիծաղելով նրանց հետ։ Ճանապարհային դառնություններն հետզհետե մոռացվում էին։

…Առավոտն արևալից էր։ Տանտիրուհին մտավ այն սենյակը, ուր քնել էր աղջիկը։

–Բարի լույս։ Լա՞վ եք քնել։

–Այո։ Շնորհակալություն։

–Մի քանի անգամ բացվել էիք՝ ծածկեցի, վախենում էի, թե կարող եք մրսել։

–Երևի չեմ թողել, հա՞, քնեք,– շփոթվեց աղջիկը։

–Չէ, ինչ եք ասում,– բարեհամբույր ժպտաց դեռատի կինը։ Նրա ժպիտի մեջ շինծու ոչինչ չկար, նա, իրոք, դատարկ բան էր համարում դա, որի մասին չարժեր նույնիսկ խոսել։

Աղջիկը շնորհակալությամբ ժպտաց կնոջը և սկսեց հագնվել։

Տղան, որ քնել էր կողքի սենյակում, նույնպես արթնացել էր և դրսում, ծորակի տակ լվացվում էր։

…Երբ նստել էին նախաճաշելու, դուռը հանկարծ անաղմուկ բացվեց … Աղջիկը բարձրացրեց հայացքը, նայեց ներս մտնող մարդուն և անակնկալ ելավ տեղից… Դռների մեջ կանգնած էր այն նույն մարդը, որին իրենք թողել էին ճանապարհին, անձրևի տակ։ Դա ջահել տանտիրուհու ամուսինն էր՝ միջին տարիքի բարեդեմ մի տղամարդ։

Առանց որևէ մեկին նայելու, աղջիկը լուռ մտավ կից սենյակը, վերցրեց պայուսակն ու դուրս եկավ տնից։ Ամեն ինչ այնպես անսպասելի կատարվեց , որ ոչ ոք նույնիսկ փորձ անգամ չարեց նրան ետ պահել։

Առաջինը տեղից ելավ տղան. նա ամեն ինչ հասկացավ։ Նետվեց դեպի դուռը և հենց շեմքից ձայնեց.

–Անու՜շ։

Աղջիկը նույնիսկ ետ չնայեց։ Նա գիտեր, որ առաջիկա անտառապատ սարից այն կողմ Հնձախութն է։ Ու գիտեր նաև, որ Ճանապարհը նրան կհացնի գյուղ։

–Անու՜շ,– կրկին կանչեց տղան։– Անուշի՜կ…

Հանկարծ տիրեց լռություն։ Եվ կյանքում առաջին անգամ տղան զգաց լռության ծանրությունը։ Այն խորն էր՝ ինչպես անդունդ, և բարձրաբերձ՝ լեռան նման։

Իսկ աղջիկը քայլում էր սարն ի վեր ելնող ճանապարհով։ Նա գնում էր անձրևից հետո տոփանված արահետով և հանդիպական քամին ծածանում էր ուսերին թափված սևաթույր արձակ մազերը։

===================

Զ Ո Վ Ա Ս ՈՒ Ն Թ Ա Վ Ա Ն Տ Ա Ռ Է Ր, Հ ՈՒ Լ Ի Ս

Երկրորդ օրն էր, ինչ Արփինեն լսել էր, որ Նա եկել է։ Եվ հիմա, երբ մեքենայի թույլ հռնդյունը կպավ ականջին, նա դանդաղ, ասես վատ բան պիտի պատահեր, վախվորած բարձրացրեց գլուխը, նայեց ճանապարհի կողմը։ Թեթև փոշի բարձրացնելով, եկավ ու անցավ Արտաշեսի մեքենան… Արտաշեսը նստել էր հպարտ ու ինքնահավան, գլուխը բարձր, աջ ձեռքը ղեկի վրա էր, ձախը պահել էր քամու դեմ… Եկավ ու անցավ Արտաշեսը, ճանապարհի վրա փոշու մի ամպ մնաց միայն… Փոշու ամպն այդ հանդարտորեն հալվեց, մեղմ ու հուշիկ նստեց ճամփեզրի կանաչներին ու ճամփին ու այլևս ոչինչ չմնաց քիչ առաջվա փոշուց, որ նման էր հեռավոր մշուշի… Կար սերը՝ զորեղ ու քնքուշ, քաղցր ու կարոտամաշ, բայց այն կամաց-կամաց անցավ… Հետո սերը կար ու չկար, հետո այլևս չկար։ Ինչո՞ւ անցավ, ինչո՞ւ ոչինչ չմնաց… Եվ ամենամեծ կորուստն այն է երևի, մտածում էր Արփինեն, երբ ինչ– որ բան մեռնում է քո մեջ, մի շատ թանկ ու հարազատ բան, որ ապրում էր քո մեջ ու ապրեցնում քեզ։ Ու երբ Արփինեն հանկարծակի լսեց, որ Արտաշեսը գյուղ է եկել, սիրտն ասես միանգամից կանգ առավ, շնչելը դարձավ դժվար, թվաց ինչ– որ բան կտրվեց ներսում. երեսը սկսեց վառվել։ Նրան թվաց նաև, թե կանայք հիմա կնկատեն դա ու, ով գիտե, ինչեր կմտածեն, հապճեպ կռացավ ու շարունեկեց սածիլումը։ Ուրեմն կար սերը, մոխրի մեջ անթեղված կրակի պես մնացել էր ու հիմա նորից մխում էր…Ափսոս, հազար ափսոս, որ հնարավոր չէ կանգնեցնել ու ետ տալ ժամանակը, որպեսզի ուղղես սխալդ։ Ուրեմն, մնում է համակերպվես բախտիդ հետ ու ապրես վաղեմի գեղեցիկ հուշով, որ, այո, ներսից ջերմացնում է հոգիդ, սիրտդ լցնում բերկրանքով, բայցև միաժամանակ անգթորեն այրում է քեզ ներսից…

–Մա՜մ, տեսա՞ր մեքենան,– վերևից, ճանապարհի կողմից, վազելով եկավ մեծ տղան։– Սպիտա՜կ, ոնց որ կաթ քսած լինի, տեսա՞ր, մամ։

Արփինեն ուշադրություն չդարձրեց որդու ասածին։ Նա նորից մտամփոփ սկսեց կթել կովը, և կաթի շիթերը, հանց արևի շողեր, կաքավում, ոստոստում էին դույլի մեջ, կաթը բարձրանում, փրփրում էր, փրփուրները պայթում էին։

Արփինեն և կթում, և անընդհատ մտածում էր Արտաշեսի մասին, որ, ահա, տաս տարուց ավել գյուղ չէր եկել, իսկ հիմա ամեն տարի պիտի գա, ասում են, եկել է պապենական տունը նորոգելու և այսուհետ ամեն տարի ամառները ընտանիքով գյուղ է գալու՝ հայրենական տանը հանգստանալու։

Եվ կովը կթելիս, և հետո, երբ կթած կաթը տուն էր տանում և դույլի մեջ թշշում էր հում կաթը, Արփինեն շարունակ մտածում էր Արտաշեսի մասին։ Ջանում էր չմտածել՝ չէր ստացվում, մտքից չէր կարողանում նրան հանել։ Ու երբ բակի դուռը ճռռաց, և Մուքելը՝ մեծ քթով, հաղթանդամ ու մռայլ, մի բեռ ցախ շալակին ներս մտավ, ցուրտ դող վազեց Արփինեի մարմնով։ Չգիտես ինչու, Արփինեին այնպես թվաց, թե Մուքելը հիմա կհասկանա ամեն ինչ, գլխի կընկնի, թե ինչ է կատարվում կնոջ հոգում, ու մի տեսակ վախեցավ … Մուքելը ուսից շրխկոցով գցեց ցախի ծանի բեռը, որից ասես աջ ուսը բարձրացավ, քիչ ուղղվեց ու նոր միայն ասես նկատեց կնոջը։

–Կթե՞լ ես կովը,– հարցրեց նա՝ անտարբեր ու խոժոռ։

–Հա,-կամացուկ արտասանեց Արփինեն։

Մուքելը չնկատեց, որ կնոջ ձայնը ինչ-որ փոխված էր, իսկ Արփինեն՝ քիչ թեթևացած, որ ամուսինը ոչինչ չնկատեց, իրար հավաքեց որդու կտրտած չոր փայտերը, սկսեց կրակ վառել։

– Նո՞ր ես կերակուրի հոգս քաշում,-ուշացումով ու քիչ դժգոհ հարցրեց Մուքելը՝ նստելով քարե աստիճաններին ու դանդաղ սկսեց ծխախոտ փաթաթել։

– Ինքս էլ նոր եմ եկել,-խոնարհ պատասխանեց Արփինեն։ -Սածիլներ շատ էին բերել, ուշ վերջացրինք։

–Բա հորթն ո՞ւր է։

–Գցել եմ գոմը։ Չափարի տակ կապած էր։ Կուշտ արածել է։

Մուքելը դանդաղ, հոգնած շարժումներով ծխախոտ էր փաթաթում։

Քիչ անց, երբ Արփինեն կաթնով կերակուր էր պատրաստել, ու նրանք պատշգամբում նստած անխոս ուտում էին, մեծ տղան, որն այս տարի առաջին դասարան պիտի գնա, հանկարծ ասաց ոգեշունչ երազանքով.

–Այսօր մի նոր "Վոլգա" եմ տեսել, պապա, ոնց որ կաթ քսած՝ սպիտա՜կ-սպիտակ։ Ես որ մեծանամ՝ էդպիսի մեքենա եմ առնելու։

Ասես հանցանքի մեջ՝ մեկը բռնեց Արփինեի ձեռքը, գդալը դողաց օդում, աննկատ նստեց ափսեի մեջ … Բայց Մուքելը չնկատեց։ Կամ չնկատելուն դրեց։ Խանդից հերսոտված՝ նա շատ անգամ էր դուրս եկել ափերից։ Հաստաշուրթ, բրդոտ գզգզան հոնքերով, լայն ռունգերով ու ադամախնձորը վեր ցցված՝ նա դիվոտ նայեց կնոջ կողմը, խռպոտ հարցրեց.

–Ի՞նչ մեքենա։

–Չգիտեմ,– ցածրաձայն ու անտարբեր ձևանալով ՝ ասաց կինը։– Չեմ տեսել։

–Տեսել է, ես ցույց եմ տվել, տեսել է,– արագ վրա տվեց տղան։– Չտեսա՞ր, մամ…Ես Նանարիկին էլ ցույց տվի։

–Հացդ կեր,– բարկացավ մայրը։

Լուռ, անխոս կերան կաթնապուրը։

–Արտաշի մեքենան է,– երկար լռությունից հետո ասաց Մուքելը։– Նա Արտաշ էր, ես՝ Միքայել, հիմա նա Արտաշես է, ես՝ Մուքել։– Բառերը դանդաղ, ասես ծուլորեն թափվում էին ծխախոտից դեղնած բեղերի տակից։– Դպրոցում ինձ հետ նույն նստարանին էր նստում, գրավորներն ինձինց էր արտագրում, գնաց մարդ դառավ, որովհետև հետևին տեր ուներ, իսկ ես մնացի տավարած ու սիլոսի փոս լցնող։– Մուքելը խորը շունչ քաշեց, ափսեն մի կողմ հրեց, ասաց,– Ասում են փողով մարդ է ընդունում ինստիտուտ,– ու ավելացրեց այտամկանի ջղաձիգ պրկումով,– կմորթեմ, թե որ լսել եմ՝ խոսք ես խոսել հետը։

–Մուքել,– վախվորած սաստեց Արփինեն, անցողակի նայելով երեխաներին, որ երեքով նստած էին սեղանի շուրջ և զարմացական մեկ հորն էին նայում, մեկ մորը։

Ամուսինն ուշք չդարձրեց կնոջ տագնապին։

–Թեյից բանից չկա՞,– ուշացումով հարցրեց նա։

–Կա,– ցածր արձագանքեց Արփինեն և գնաց թեյ բերելու։ Թեյնիկը դրսում էր, օջախի վրա։ Իսկ դուրսն արդեն մութ էր, և մթան միջից Արփինեն նայում էր պատշգամբում, լամպի աղոտ լույսի տակ գլխիկոր նստած ամուսնուն ու սիրտը լկլկում էր իր չկայացած կյանքի համար։ Եվ ամենասարսափելին այն էր, մտածում էր նա, որ կյանքն իրեն տվել էր հազարումի պատչառ՝ լաց լինելու, ու ոչ մի հնարավորություն՝ մի անգամ սրտանց ծիծաղելու համար։ Ասես առաջին անգամ էր տեսնում՝ նա երկար նայում էր ամուսնուն, դառնությամբ մտածելով այն մասին, որ ինքը նրան երբեք չի սիրել։ Ստացվում է՝ ինքը մի անգամ է սիրել միայն՝ առաջին ու վերջին անգամ։ Իսկ ինչո՞ւ և ինչպե՞ս ապրել, եթե չես սիրում, և ո՞վ, ո՞վ կհասկանա, թե ինչ անասելի ցավ ու տառապանք է դա՝ ապրել չսիրած մարդու հետ… Նա երկար մտածում էր այդ մասին ու չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչո՞ւ էր ամուսնացել նրա հետ… Ամուսնու բաժակը թեյ լցնելիս Արփինեն նկատեց, որ կանաչ սիլոսի հոտ էր փչում նրանից։ Այդ հոտն ուղղակի խեղդում էր, երբ նրանք մարել էին լույսը, մտել անկողին… Մուքելը անթրաշ էր, մազերը կոշտ, անդուր ծակծկում էին Արփինեի դեմքը, իսկ սիլոսի սուր հոտը անտանելի էր, ծանր։

Արփինեն գոցել էր աչքերը, և Մուքելը չէր հասկանում, թե ինչու։ Կնոջ ամբողջ մարմինը կարծես թե ոտից գլուխ դողում էր, և Մուքելը չէր հասկանում, թե ինչու։ Արփինեն ձգտում էր իրենից հեռու վանել ամեն մի հուշ ու միտք՝ կապված Արտաշեսի հետ, ու դա նրան չէր հաջողվում։ ''Կարողա՞ գլուխտա ցավում,-ի վերջո հարցրեց Մուքելը, անկողնում նստած վառելով ծխախոտը։– Գուցե փո՞րդ է ցավում։ Ուզո՞ւմ ես, գնամ բժիշկ կանչեմ, հրեն, մեր Վաղինակի կինը տանը, բժշկական ումումիարան է վերջացրել Ստեփանակերտում…''։

Իսկ Արփինեն շարժում էր գլուխը՝ ''Չեմ ուզում'', կծում էր մատները՝ ''Չեմ ուզում'', խուլ հեկեկում էր՝ ''Չեմ ուզում'', ավելի ուժեղ էր գրկում բարձը, և Մուքելը՝ տեղաշորի մեջ նստած, շփոթված նայում էր կնոջը ու ոչինչ չէր հասկանում…

Կանայք նստած էին տանձենու ստվերում, երբ եկավ Արփինեն՝ Նանարի ձեռքը բռնած։ Ասես նրա գալուն էին սպասում, կանայք բարձրացան, վերցրին խոնավ սածիլները ու մտան դաշտ։ Հացի կապոցը՝ մի փունջ կանաչի, երկու կտոր հաց, մի շիշ քաղցր թեյ, մի կտոր պանիր ու մի եկու եփած կարտոֆիլ, Արփինեն կախեց ծառից ու Նանարին պատվիրելով առայժմ նստել ծառի ստվերում, գնաց կանանց ետևից։

Արփինեն և քայլում էր արխերի միջով, և էլի մտածում էր Արտաշեսի մասին։ Ինչո՞ւ ես եկել, մտովի ասում էր նրան, ինչո՞ւ փախար այն ժամանակ… Փոխադրվել էր տասերորդ դասարան, ամառ էր, հուլիս, ընկերուհիների հետ խոտ էին հավաքում Բախչուտից վեր՝ Իվանի տափում, երբ առաջին անգամ տեսավ Արտաշեսին… Բարակավուն տղա էր, բարձր բոյով, կապույտ մեծ աչքերով ու շեկ մազերի փունջը ճակատին… Անտառից դուրս եկավ՝ հրացանը հովվի մահակի պես ուսին… Արփինեն նրա մասին գիտեր. կողքի թաղամասից էր, նույնիսկ մինչև ութերորդ դասարան, ասում էին, գյուղում է սովորել, բայց հետագայում ընտանիքով փոխադրվել էին քաղաք ու հազվադեպ էին գյուղ գալիս։ Գիտեր նաև, որ համալսարանում է սովորում։ Արտաշեսը մոտեցավ, բարևեց։ ''Ծարավ եմ,– ասաց նա առինքնող ժպիտով նայելով աղջիկներին,– կարո՞ղ է ջուր ունենաք մոտներդ''։ Այո, այդպես էլ կար. բարակիրան տղա էր, բարձր բոյով, կապույտ մեծ աչքերով ու շեկ մազերի փունջը ճակատին…Նա իր անբռնազբոս ժպիտով միանգամից գերեց Արփինեին, և Արփինեն ակամա ցատկեց տեղից։ ''Ես գնամ բերեմ'',– ասաց նա ու, ջրի կուլան առնելով, գլուխը կորցրած վազեց աղբյուր տանող արահետով, ուշք չդարձնելով անգամ, որ աղջիկները փռթկացրին ետևում… Այնուհետև Արտաշեսը հաճախակի էր գալիս հանդ. մտերմացել էր աղջիկների հետ… Եվ գիշերները Արփինեի քունը չէր տանում, առավոտ ծեգին էր հասնում հանդ, ամենից շատ ինքն էր բանում ու չէր հոգնում ասես։ Խոտն այդ դաշտում արդեն հավաքել, ուրիշի տեղամաս պիտի գնային, երբ եկավ Արտաշեսը… Էլի հրացանը ուսին էր ու քիչ քրտնած էր։ ''Վաղը երևի գնամ,– ասաց Արտաշեսը։– Դիպլոմայինս չեմ գրել դեռ, պիտի հասցնեմ''։ Արփինեն ծնկներում թուլություն զգաց, սիրտը թպրտաց կրծքի տակ…Ինչպե՞ս…Այդպես շու՞տ։ ''Բա ե՞ս'', – անլսելի մրմնջաց նա։ Հիմա ինքն ի՞նչ պիտի անի առանց Արտաշեսի։ Ինչ– որ տեղ, հեռվում, կլկլացրեց լորը, և Արփինեի սիրտը ճմլվեց, նվաղեց… Նրան թվում էր Արտաշեսն ամեն օր պիտի գար ու ինքը գողունի պիտի նայեր նրան ու գիշերները լաց լիներ երջանկությունից։ Ինչպե՞ս թե… Միթե՞ ամեն ինչ վերջացավ…