Amanhor – Kumukca

Tarhan Murza tez alıvçular tabıp, Şamsukumarğa erinden va atasından kalğan mülkleni, han bilmesin uçun, tüpden satıp, onu hağın altınğa-gümüşge aylandırıp bergen. Artındağı gün bir geme de tutup Şamsukumarnı yaşları bulan dengizni beri yağına çığara. Tatarhannı Toytöbe degen kentinde bulağa abzar-üy de alıp, parahat etip, özü gaytıp gete.

* * *

Şamsukumar Tatarhannı vilayatına çıkğanda sorav etip garasa da, atasını bir kardaşın da tapmağan. Ol Toytöbekentde galğan, mundağı adamlar bulan katnaşa-katnaşa turup, olar bulan yuvukdan hallaşğan.

Amanhor şo kentni cahillerini arasına tez gire, olanı har türlü işlerinde: oyunlarında, yarışlarında, maclislerinde heç bir de bolmasa bolmayğan yoldaş hisaplanğan bolğan. Amanhornu av etmege, yırğa, sarınğa, yomakğa va ihtilatğa ustalığı yoldaşların tamaşağa galdıra. Bara-bara kentni içinde bolağan heç bir maclis Amanhor bolmasa maclisge hisaplanmayğan bola. Amanhordağı pahmu, hüner, bilim onu köp kurdaşlarında suklanıv uyata. Tek Amanhor örlük, öktemlik degen ne zat ekenni bilmey, ol har zatda da tenglikni saylay. Şo sayalı yoldaşları salamatlık, dosluk, tüzlük Amanhornu lap tizivkılıklarından dep sanay.

Kentdegi tamazalar Amanhorğa öz tenglisine yimik hürmet ete, camiat ara masalalanı çeçegende onu maslahatına da tınglaylar. Har türlü ilmulardan, har türlü halklardan, vilayatlardan habar alma süyse çi Amanhor tamazalar uçun ullu hazna. Bulay gezikler Amanhorğa ullu atasını kitap takçasında saklanğan, Mahammat-apendini kitapları köp kömek ete. Ol kitaplanı bu Toytöbekentni tamazaları şonça da şolay uşatğan çı, hatta olardan birleri Mahammat-apendini kitapların öz hatı bulan göçürüp alıp, ayavlap saklaylar.

Aradan zamanlar ötdü. Birde Amanhor karavullamağan tolkunlar onu yaşavnu aylanmasına tartdı.

* * *

Hansaraynı yazıvçusu Vahapbekge hannı idarasında alifançılık işin yürütmek uçun bilimli, anglavlu adam tapmak tezden tapşurulğan bolğan. Ol Amanhornu hakında eşitgende, hanğa da aytıp, Amanhornu çakırmağa begevülnü Toytöbege çapdırğan.

Amanhornu başlap Vahapbek kabul etgen va onu hannı üstüne alıp girgen. Amanhornu, tobukğa tüşüp tügül, ere turğan küyde berse de, han salamın alğan va özünü şo hozay kaydasında sorağan: Ohuvdan-yazıvdan, hisapdan başıng çığamu, ne ohuvlar ohuğansan?

Amanhor, Tatarhan ruslanı görme süymeygenni va “Rus” degen söznü onu kulağı eşitse de, izğıçıv tüşüp, haleklenegenni birevler aytıp eşitgen. Hali ol hanğa açuvğaöçge yimik, “Rusnu” başlap geltirip bulay dey:

– Rusça bilemen, Rusça va busurmança ohuğanman, hisapdan da anglavum bar.

Amanhornu sözleri hannı lap özek yerine biz bolup çançılsa da, han bu gezikge halekligin basıltıp, bek haylı adam bolup görünmege karap, bulay cavaplanğan:– Meni idarama ohuv-yazıv bilegen adam tarık. Meni kentlerimden Absiyah degen bir kentim bar, mundan altmış-yetmiş çakırımlar aride, Terik suvnu yağasında, adamları barısı da sabançılık bulan yaşaylar. Meni sarayıma alifannı lommaydan gelegen yeri Absiyahkent, yılda bir keren, güz ayda barıp, ondan alifan cıyıp yibermege gerek. Olay işge başı bulanğı adam gerek bola, kimni busa da yiberip koyma yaramay. Absiyahkentni halkı bulan kıyışma kıyın, özübüzge-özübüz başbız dep turmağa süyegen halk, birikgen şo gavur kazaklar bulan da… Sen hansaraynı alifançısı bolursang, men va meni vazirlerim aytğan söz, buyruk heç artğa salınma yaramas.

Absiyahda alifan cıyğan song, iş-kulluk bitmey, meni başğa kentlerim de bar, olağa da barmağa gereksen.

– Eger Sen meni sarayımda üç yıl halal gulluk etseng, meni gulluğuma yalkmay-erinmey yürüseng, idara gullukçularıma hıyanatçılık etmeseng, dörtünçü yıl men seni daracangnı tarhanlıkga çığartırman, özüng süygen küyde, öz kepinge yaşarsan.

– Hanım, men yaşman, bacarıp bolarmanmı dağı? Amal bolsa, ohuma süye edim.

– Han özüne söz gaytarğannı süyegenlerden tügül, onu barı açuvu gırğa taşığan, açuvundan ayakların yerge gağıp:

– Aha. Giççisen? Bacarmaysan? Hacitarhannı hanın aldatıp gaçmağa bacarğansız. Meni tapşuruvumnu bacarmaysan? Bacarıp bolmay busang, sağa üç gün vada, üç günnü içinde meni hanlığımdan çığıp lah bolup get! Sen meni adamım tügülsen! Eger getmeseng, zındanğa taşlatırman, ömür boyu şonda çirip yatarsan!

– Amanhor hannı bir-bir sözlerine bek tamaşa bolsa da, oğar söz gaytarmaklık halın terenleşdirecegin anglap:

– Hanım, avurung alayım, aytğanıngda barman, buyruğunğa hazirmen, degen.

– Get üyünge, tarık bolğanda çakırtırman!

– Vahapbek gapuçuğa Amanhornu hansaraydan çığarma iznu berip, Amanhornu hannı aldında gaypanmay özün tutğanlığı hakında oylay turup, gaytıp üyge girgen. Hansaraynı yaşavun Vahapbekden artık kim bile.

– Amanhor anasına va kızardaşına özün hansarayğa ne uçun çakırğanlıknı ayta.

– Ana-canım, hannı alifançılığına razi bolmay edim. Sizin oyladım. Absiyah degen bir kentge alifançı etip belgiledi.

– Men Tatarhannı zulmuçu, yaman adam ekenin Hacitarhanda turağanda eşitgen edim. Biz şunda köp süyüp gelmedik dağı, amalsızlıkdan geldik, degen.

– Bile ekensen, ana-canım, ne eteding dağı bizin de alıp munda gelip? Tuvğan yeribizde turğan busak, kim koymay edi? Men de onda ohur edim. Ohuvumdan yartı kaldım. Bizin “get” dep guvalayğan gişi bolmağandır çı?!

Ulannı soravları Şamsukumarğa barı gertilikni bulay aytdıra başladı:

– Biz kuvalandık, balam, kuvalanmağan busak men ata yurtumdan çığamı edim? Onda da şulay zulmuçu bir han bar edi.

Şumsukumar alifannı habarın, eger alifannı bermeseng, özüne katın bolup barğannı süyegen Hacitarhan hannı habarın barın da Amanhorğa ayta.

– Ana-canım, degen anasını lakırın bitme koyup Amanhor,

– Seni sözlering mağa köp zatnı açık-ayan etdi, köp zatlağa gözlerim açdı.

Tatarhan “aldatıp kaçğansız” dep nege aytğannı Amanhor anglay, hali barı hanlar bir yimik onu göz aldında zulmuçular bolup ere tura. Anasını lakırı Amanhornu bek haleklendirgen. Ol talçığıp ne eterin bilmey, olturğan yerinden atılıp turup ari-beri yürüp yibergen. Tamda ilingen dutarına gözü ilinip getip, gağıp onu goluna ala, çerte de, şu rubaileni14 bir oylu mukamnı çalınıvuna goşa:

Tavlardan şar-şar akğan suv gerekBu hanlanı kirin, nasın cuvmağa,Yarlı halknı yanın tutup işleygenUlanlar gerek anadan tuvmağa.Cuvulmasa bolmas, bular naslanğan,Yürekleri tot temirdey poslanğan.Analardan tezde tuvar ulanlar,Olar biçer bu hanlağa planlar.* * *

Yazbaş. Mart aynı art günleri. Begevül gelip Amanhornu hansarayğa çakırıp getgen. Amanhor “alifan cıyma yiberir” dep oylasa da, artda da “yazbaşda alifan bolamı” degen pikrusu gerti bolup çığa ol hansaraynı aldına yetip garay: yegilip hazir bolğan beş arba, har arbada beş-altı kul-karavaş olturğan. Olar kimge busa da birevge garap toktağanlar.

Begevül Amanhornu kapudan giyirip, Vahapbekni yanına yerli uzata. Vahapbek şosahat işge girişip, hannı hukmusun başlay:

“İdara kitabi Vahapbekge şu firmanım15 bulan hukmu etemen vilayat hanı Tatarhan: geçikdirmey, tez yılkıdan atlar da geltirip, beş arba hazir etmekni, har arbaha haydavçusu bulan altışar adam kul-karavaş da mindirip, alifançı Amanhornu, Said Mahammatnı ulanın, olağa baş etip, on beş gün vada bulan avlakğa yiberirsen, çaçğan va çaçılacak aşlıklağa ziyan beregen canlardan lobanlanı, gözetçileni, çiçğanlanı halek etsinler, tereklerde kuş uyalanı buzsunlar, guş yımırtğalanı bir yağına atsınlar. Gul-garavaş, Said Mahammatnı ulanı Amanhornu purmanından çıkmay on beş gün, geçe demey-gün demey işleme gerekler. Bir arba bulan olağa aşamağa arpa un va tuzlanğan balık da bersin. Amanhornu çakırıp saraynı kadisini aldına yiberirsen.

Vilayat hanı– Tatarhan”.

Vahapbek firmannı ohup tüşündürgen song, Amanhor bulan saray gadisini yanına girgen.

Amanhor gadini talabına göre namaz cuvunup bitgende, ol Amanhornu aldındağı giççi alaşa şancalğa Kurannı açıp salğan va onu üstüne kolun saldırıp antnı başlatğan:

“Men, Amanhor, Said Mahammatnı ulanı, ant etemen Tatarhannı sarayında, saray gadisini aldında, ongkolumnu Kurannı üstüne de salıp. Huday Talanı birligi va Mahammat Payhammarnı haklığı bulan, hanım Tatarhannı adamlarına adillik bulan, hannı kurumuna hıyanat bolmay, onu vazir- nazirlerini aytğanın geri urmay, hannı buyruğun kütecekge, hansarayda işlecekge, hanğa hıyanat adamlanı bilsem de, hansarayına malum etecekge, vollah, billeh, tallah dep, şu Kurannı koluma alıp öbemen”.

Gadi ant etip bitgen song, Amanhorğa, Tatarhannı ayıplanğan adamğa bulay goduları bar dep gorguv bere:

“Antnı buzğan adamnı itlege talatıp, çarhına yara salmag, argasına yorme urmag, sibirge yibermek, gözlerin ine bulan çogumag, zındanğa taşlamag, darağaçlağa asıp öltürmek”. Hannı atından gadi beregen gorkuvlarda Amanhornu onça halı bolmağan. Üyüne gaytıp, anasına barı halnı da anglatıp bitgen song, getmege hazirlene va arbalanı birisine de minip gul-garavaşlar bulan avlagğa gete.

Amanhor avlaglanı aylana, Tatarhannı vilayatındağı halgnı bek yazıg yaşavun göre: cabarnı gazıp etgen köp töleler, hannı gul-garavaşları gündüz avlaglarda işlep, geçeler tölelerde yata. Yastıg, töşek, yuvurğan yog, yalan ayag, üstlerinde yulduz yimik yamavlu opurag. Olar yer tebeler, tatavullar gazalar, birleri beline yetişginçe suvnu içinde çaltik suvaralar. Amanhor hali dağı da yahşı bile, Tatarhan zulmuçu ekenni.

Amanhor bulan barğan adamlanı avlagda avrup birisi öle. Han bergen azıg bitip, avlagda aşamağa zat da galmay, içegeni sasıgguyu suvlar, aşayğanı tuzlu balıg.

Amanhor gul-garavaşlanı yalkdırmayman dep, zaman zaman dutarnı soğup, bulağa yırlar, sarınlar ayta. Amanhornu yırlarında, yomaglarında va ihtilatlarında Tatarhannı bulay buzughan gurumuna garşı söylemekden muradı, gul-garavaşğa es tapdırmag, gul-garavaşnı va özge sabançılanı zulmuçu hanlanı gurumuna garşı turğuzmag bolğan.

Amanhor gırğıy guş bulan gargaguşnu yomağın bulay aytğan.

“Meni atamnı Tarhan Murza degen galmuglu bir gonağı bar edi. Men yaş zamanda onuhabarlarına tınglama bek hoşlu edim. Ol har zaman mağa tiziv yomaglar ayta bola edi. Onu yomaglarından gırğıy guş bulan gargaguşnu hakındağı yomağı meni esimde daimge galğan. Tarhan Murza bulay ayta edi: bir avlagda suv yağada garga bulan gırğıy bir birine garşı bolalar. Gırğıy soray gargadan16:

– “Ay, garga yoldaş, sebep nedir, siz gargalar dünyada üç yüz yıl ömür süresiz, bizgırğıylanı ömürü otuz yıldan arige barmay?” degen.

Garga bulay cavap bere:

– “Biz, gargalar, ölgen cannı etin aşap, ganın içebiz, şu sebepli üç yüz yıl yaşaybız, Siz gırğıylar, guşlanı savlay tutup, savlay da ganın içesiz, şo sayalı sizin ömürügüz gısğa bola”, degen. Gırğıy: “Olay busa men de bugünden ari yağına ölgen cannı etin aşarman, sizin yimik, men de üç yüz yıl yaşamağa süyemen”, degen.

Eki de guş ganat gağıp uçğanlar. Avlagda ölüp yatğan bir at bolğan. Gargalar cıyılıp şonu etin aşaylar. Gırğıy da çogup bir gesekni avzuna sala. Et iyis, cirgene turup gırğıy neçik de bir gesek etni yuta, birdağı çogup birdağı gesekni yuta, birdağı yutma süye, tek iyisge çıdap bolmay, yüreği bulğanıp, avzundağı etni taşlap, gargağa:

“Yoldaş, sasıg etni aşap üç yüz yıl yaşağınça, taza-taza et aşap, issi-issiley gan da içip otuz yıl ömür sürgenim golay, toba bolsun, dağı iyis etge tiymecekge”, dep uçup gete.

Amanhor ayta: “Biz, gul-garavaş, altmış-yetmiş yıl bu gıyınlıgda birevlege işlep yaşağınça, otuz yıl öz ihtiyarıbızda, öz başıbız uçun işlep yaşağanıbız golay tügülmü?”

Gul-garavaşlanı birleri soraylar: “Biz o erkin dünyanı görürmikenbiz, özübüz işlep, özübüz tapğanıbıznı özübüz aşap yaşayğan günler bizge bolurmuken?”

Sabançılanı, gullanı, garavaşlanı bu gastları, hıyalları Amanhornu birden bir hakite, onu yureginde yangı talpınıvlanı uyata. O dutarın çertgende, gıllar gartıllap, dört de yagnı ökürte. Amanhor yır bulan bulay cavap bere:

Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,Uhlama, et öz başıngnı çarasın!Misgin bolup bulay turma yaramas,Görset halkga yüreğingni yarasın!Yüreklerde ok gadalğan yara bar,Ol yaranı sav etmege çara bar.Golunga al tübegingni oğungnu,Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.

Uhubuzdan uyanıp, yürek sırlarıbıznı bir biribizge açayıklar, söznü bir yerge salıp, oyubuznu birikdireyikler. Zulmuçu hanlanı üstüne gorkmay, tartınmay çapğınlık etsek, azatlıgnı, erkin yaşavnu alıp bolurbuz.

Biz– insanlarbız, Tatarhan bizin aldıbızda börücanvar, adamğa canvardan gorgma yaramay. Hudayıbız insanlağa güç de bergen, hüner de bergen. Adamlar öz hüneri, öz güçü bulan Tatarhan yimik börünü yançsın dep, insanlar haysızlıgnı taşlap, özleni namusğa baylamağa gerek. Butubuzgolubuz sav, çarhıbız salamat. Tatarhan yangız bir, biz çi köp halgbız, ayıpdır bizge Tatarhanday börüge özübüznü aşatsag.

Muna şolay özün santalıgğa savğatlağan adamnı yaşavundan bir misal geltireyim sizge.

Bir şaharda, bir elde butu golu sav, çarhı salamat, erinçek, iş süymes Şahap degen birev bolğan. Yigirma beş yaşına yetişgençe oram gıdırıp, el gezep, tilençilik yürütgen. Günleni bir gününde Şahap üyünde olturup, börkün de aldına salıp oylaşğan: “Gaçan bir gün bolğunça bu tilençilik bulan yaşap turayım? Butum-golum sav, çarhım salamat, başımda hagılım, kimden kem ulanman. Ayıpdır meni yimik ulanğa el gezep, sadağa cıyıp yaşamağa, men özüme bir başğa kasbu tabayım”. Ol oylaşıp uruçulugnu saylay.

Şaharnı içinde Şahap tanımayğan abzar da yog, üy de yog. Tilençi Şahapnı barı da tanıylar; abzarlardağı itler de tanıp galğan, Şahapğa haplamay bolğan. Geçe Şahap urlap av etme çığa.

Birevnü aranına girip, goylarını arasından bek semizin tuta da, özünü üyüne süyrey. Geltirip abzarına da, götermeni tübüne baylay. Birdağı çığıp getip, gatınnı tavug uyasından eki tavugnu va bir horaznı alıp gete. Üyüne gelip, bir tavugnu da soyup, galğan horaz bulan tavugnu aranğa salıp begetip toktay.

Soyulğan tavugnu gazanğa salıp bişire. Tavug bişgen song oylay: “Tavug et bulan eki şişa çağır busa yaman da bolmas edi”.

Şaharnı içinde Atay degen bavçu bola. Onu podvalında boçkeler bulan saglanıp çağır heç kemimey. Şahap yorta Ataylağa. Podvalından bir boçkeni dögeretip abzarğa çığara. Boçke götermege avur; göterme bolmay, oram bulan dögerete turup üyüne yetişdire.

Boçkeni açıp, kacinni tolturup çağır da alıp, tastumal da yayıp, gündüz tilenip cıyğan ekmek gesekleni va bişgen tavuk da bulan piyalalap içilegen çağırgı Şahapnı bek hoşuna geltire.

Şahapnı gözleri humar tarta, özü etgen işden özü kep alıp, şatlana va öz-özüne söylene: “Yaşasın Şahap, butugolu sav, çarhı, canı salamat, esi başında, tilençilik neger tarıg. Muna bir geçeni içinde abzarımda goyum, aranımda tavug-horazım, üyümde de bir boçke çağırım. Art artından üç-dört geç bu zatnı yurütsem abzarımda goy… goylarım, ar-ranım… da üyümde boçönka– tavuglarım. Ondan song el gezep, elden elni gıdırıp, asıl tuhumdan garap, yahşı atadan, anadan tuvğan, halal, cücek yimik bir gız da alıp, honşu-avulumnu da çakırıp, mende, yatarman üyümnü töründe uzatılıp… canğa dağı ne gerek?!

– Canday da bolup, tizimni basıp olturup, birbiribizden süyünüp, Allah buyursa, yaşarbız. Aradan bir yıl getip ap ag süt yimik bir ulanıbız da bolur, “vangvang” dep beşik çaykarman, yılağanda, meni golum talğanda anası çaykar”,dep söylene-söylene Şahap esirip uhuğa batıp gala Tavug tüşünde tari degenley, Şahap tüş gere: üyünü töründe beşik, beşikni içide yaş, gelin de beşikni çaygay: Şahap uhlay. Tanggata, uyanmay.

Goynu yessi turup garasa goylanı biri yog. İzlep aylana, honşularına barıp sorav ete turup, eki tavuğum bulan horazım yog bolğan degen bir hassi gatınğa garşı bola. Atay da boçönkanı hızın alıp bara turup, goy yessige de, tavugları urlanğanğa da yoluğup ayta:

– “Bu geçe meni de bir boçönka çağırımnı eltgen dögerete turup, hızın alıp baraman. Yürügüz meni bulan, urlanğan zatlar barı da bir yerden çığıp galmağa da yaray”, dep bulanı da alıp gete. Hız tuvra Şahapnı abzarına alıp bara. Abzarğa gireler. Goynu yessi göterme tüpde baylanıp goyun göre, arannı içinden“kukareku” dep horaznı avazı da eşitile. Gatın girip garay eki tavuğunu biri yok.

– “Aman burnungdan gelgir, Şahap, bir tavuğumnu aşağansan”,– dep gargay tavugnu yessi. Üyge girip garaylar: boçke bulan çağır, Şahap uhlay. Atay Şahapnı beline garap tepgen. Şahap eser-meser bolup uyanıp gözün açsa, üstünde üç de malnı yessileri ere turğan. Şahap ne etecegin bilmey, böttöben tüşüp cabarda soyrala.

Oğar yanaşmağa, oğar söylemege Atay dağı yol, dağı söz tanglamağa bolmağanda, tez barıp eşikni toğanağın alıp, Şahapnı yavrununa urğan. Şahap tez es tapğan, atılıp turup, cazadan gutulmag uçun sıpğırılıp üyden çığıp gaçğan. Tek ol köp ari çıgğınça, urlanğan malnı yessi onu gağıp tuta va abzarğa süyrey. Birazdan beti-başı da garalıp, Şahap halsız bolup abzarnı bir müyüşünde taşlana. Urlanğan mallanı yessileri Şahapnı dağı turmas halına salıp, har kim öz zatın da alıp, çığıp geteler.

Azbarda, dögeregen yerinde Şahap, geçe içgenleri güç berip, öz-özüne sandıraglay: “Uruçulug da kasbu tügül eken. Geçe süyündürüp, gündüz tüyündüre. Bu kasbudan umut uzmek yahşı. Artda da Şahap haran balahğa ayag üstge tura, üyüne gire, ham-hum etme heç zat da tapmay. Gazanda geçegi tavukdan yuğu da galmağan.

Şahap aç gursag küyde uzag yol yürüp bolağanlardantügül.

Baş avruvu bir yansıllı bolğan song artğan inbaşına hurcunun da, alğan kolğa uçun itler çaynağan tayağın da, çıkğan oramğa.

Şaharnı barı da adamları eşitgen Şahap etgen uruçuluknu, kaysı abzarğa barsa da, buğar boş kaytmağa tüşgen. Şahar ahlüler uruçu Şahapnı abzarlarından guvalap çığara bolğanlar.

Şahap ahşam hurcununda üç gesek etmek de bulan üyüne kaytğan. “Şaharnı içinde yürümege betim kalmadı. Meni yimik butu-kolu sav, oyu salamat adamğa bu kasbu da yaraşmay eken, men onu bildim” dep oylay va özünü pikrusun uzatıp: “Bizin ata-babalarıbızdan galğan sözler gertiken. Ullular aytıp men eşitgenmen: şu karşıdağı tavnu lap başında Murad Babay degen bir kart tamaza bar. Har kim yüreğindegi muradı bulan şo Babaynı üstüne barsa, Murad Babay barğan adamnı muradın bitdirip yibere dey. Bu geçe men parahatlanayım, tang bulan turup şo tavğa örlenermen”.

Şahap erten tez turğan. Muradına yetmek uçun biyik tavğa bağıp ongarılğan. Hıylı mezgil getgen song, munu başında bir tamaşa hıyallar oynağan: “Ya, men çi Murad Babaynı üstüne baraman. Ondan ne tileyim eken?” Onu oyu bu yerde bölüne va artı bulan ağa: “Abzarımnı yartısı tolup semiz koylar, yartısında tuvar, üyümde de halal süt emgen kız, beşigi, beşiginde “ingı- inga” dep yılayğan ulan. Vassalam”.

Şahapnı oylarını tağımların tavnu betinde haparsızdan çığıp gelegen börü üze. Börü soray: “Adam yoldaş, hayır bolsun. Allah buyursa, Yolung gaysılaydır?”

Adam, yani Şahap: “Şo tavnu töbesine çığaman, Murad Babayğa baraman, Babayğa özümnü muradımnı tile-me”.

Adam yoldaş, dey börü,

– Meni bir muradım bar, yangı kozlağanman, inimde balalarım, olanı taşlap getmege bolmayman. Bu kıyınlı halımnı aytıp meni muradımnı da bildir dağı. Kursağım tok, gözüm aç, günden-gün azaman. Mağa da bir sebep sorap gel dağı.

Şahap razi de bolup, yolğa tüşe. Yol uzak. Şahap arıptalıp bir terekni tübünde oltura, yal ala. Tübünde Şahap olturğan terekni bir butağı kurup kalğan, onu yaprakları sarğayğan.

Amalsız Terek ömüründe özünü tübüne gelip olturğan birinçi insannı görgende soray: “İnsan yuvuğum, Allah buyursa, kaysılaydır yolung?” Şahap özünü saparını muradın bildire va amalsız terekden muradın soray. Terek ayta: “Bir butağım kurup bitgen, kalğanları da kurumağa tura. Yapraklarım yangıdan yaşnap, butaklarım ösegen küy gerek edi. Ne bola meni muradımnı da Murad Babayğa yetişdirseng”.

Şahap amalsız terekge söz de berip gete. Barağan yol üstünde tav aradan ağağan bulğançık özenge karşılaşa. Şahap suv yağada olturup, hurcunundan katğan etmeklerin çığarıp suvğa mandıra va aşay. Bu arada bir balık suvdan başın çığarıp, Şahapğa garay. Şahap yahşı es etip karasa, balıknı bir gözü sokur.

Balık da, terekni yimik, Şahapdan muradın Murad Babayğa yetişdirip, sebebin soramaknı tiley.

“Bir gözüm sav, göremen; birisi gözümnü tor basğan, dey balık. Heç zatnı görüp bolmayman, çetimlik ete üzmege, uzak yol etip ullu dengizlege çıkma kastlıman. Murad Babaydan sora dağı, sebep bolmasmı eken?” Şahap balıkdan ayrılıp hıylı yurügen song, tavnu başına çığa. Ol bir ullu taşnı üstüne de minip, Murad Babaynı atın aytıp gıçıra-gıçıra.

Tavlanı, taşlanı arasından çığıp aksakallı bir gart gele. Ol Murad Babay. Şahap ikram etip, oğar salam bere. Ba-bay Şahapdan muradın soray. Şahap Babayğa ne murat bulan çıkğanlığın bildire va sanap-sanap: “Abzarım tolup koy, tuvar, katınım, o da ulan tapsın”,– dep muratların aytıp yibere. Murad Babay: “Seni muratlarıngnı kabul etdim, hali endi üyünge kayt, sen kaytğınça sen aytağan zatlar barı da bolur”, dey.

Şahap Babayğa börünü, terekni, balıknı muratların bildirgende, Babay harisini sebebin aytıp bere: “Balıkğa aytarsan: onu gözünde tırnak çakı yakut taş bar, şo taşnı çığartsa, gözü sav bolacak, çığartmasa, sav gözüne de korkunç bar.

Terekge aytarsan: bir zamanda birevler o terekni tübüne gümüş bulan altın yaşırtğanlar, ol adamlar dünyadan getgen. Terekni tamurları barıp şo haznağa tiygendir. Şo sayalı dağı işlep bolmaydır. Şo haznanı çığartsa, terekni butaklarına ösmek bar, çığartmasa gurumak.

Börüge aytarsan: haygev adamnı etin aşasa, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.

Şahap Murad Babayğa savbol da etip, tavdan tüpge bağıp yorta. Suv yağağa yetişgende, balık mundan soray: “Ne yahşılık geltirding?” Şahap balıkğa Murad Babaynı sözlerin ayta. Balık Şahapdan tiley, yalbara. Amma Şahap “alğasayman” dep, balıknı gözündegi yakutnu çığarıp almaylı gete.

Balıkdan bulay ayrılıp, artda Şahap terekge yoluğa. Terek de Şahapğa yalbarıp tiley, haznanı gazıp çığar dep, tek Şahap gulak asma da süymey, alğasap savbollaşıp, yolun tüpge bağıp uzata.

Börüge yetişe. Börü soray: “Adam yoldaş, Murad Babaydan ne yahşılıklar alıp gelding?” Şahap: “Köp yahşılıklar geltirdim, Murad Babay meni muratlarıma yetdirdi: abzarım tolup koy bulan tuvar, üyümde de çeçek yimik katınım, beşigi, beşiginde “inga-inga” dep yılayğan ulan…

Seni dertinge darman dey busang, Murad Babay bulay dey: Haygev adamnı etin aşasın, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.

Börü ayta: “Adam yoldaş, sav bolğur, bu habarnı alıp gelgen sayalı. Sağa men ne yahşılık etegenimni bilmeymen: geç de bolğan, şahar da yırak, geçe bizde konup get, baryoğumnu berip seni konak eteyim”.

– Zamanım yog, dey Şahap,

– Alğasayman, gapu açılıp, tuvarım-goyum oramğa yayılıp galmağa yaray?Gatın tuvar-goyğa garasınmı, beşikdegi yaşğa garasınmı? Men alğasayğanımdan balıgnı gözünden tırnag çagı yakutnu çığarıp almadım, terekni tübündegi altın bulan gümüş haznanı goyup baraman.

Börü Şahapdan yakut bulan altınnı habarın aytıp get dağı dep tiley. Şahap börüge terekni va balıknı muratların Murad Babayğa alıp barğanın, o bergen cavaplanı, artda gaytıv yolda balıkva terek bulan yolugğan küylerin ayta.

Börü Şahapnı lakırına tınglap-tınglap, bulay naticağa gele: “Men neçagı izlesem de, senden artıg haygevnü tapmasman”, dep, börü sözünü ahırına yerli de çıdamay, Şahapnı butların çumarlap tübüne sala.

Amanhor yomagnı şulay bitdirgen. Tınglağanlar yomagnı uzatğannı süye. Gertige gıyışmasa, yomag uzag yaşamay, yomagnı gerti yanı tınglavçulanı oylarında artı uzatılıp aytılacağı belgili.

Amarhor gul-garavaşğa bu habarlanı aytmaglıg bulan olağa: “Siz hali de anglap bitmeysiz, Tatarhannı barı zulmularına çıdap turasız, ne gıyınlıglar etip goysa da, siz oğar söz gaytarmaysız: itlerine talatsa da, yatdırıp argalarığızğa yorme ursa da, siz göterip turasız. Tatarhan busa barğan sayın başığızğa mine, sizin haygevlege hisap etip, gıyınığıznı aşay. Namus gerek Tatarhan yimik zulmuçunu dünyadan yog etmege. Tatarhan sizden hakıllımı? Ha-kıllı busa terekdegi guş uyalanı buzdurup, yımırtğaların sındırtamedi?! Bu işge sabançılanı tabun-tabun etip sala. Dağı bolmasa yaramay dey busa eki adam taman tügülmü?! Yog, olay tügül. Tatarhannı hagılı bulay işley: “Men vilayatnı hanı bolğan song, yerdegi adamlağa çı neçik de, havadağı guşlağa da meni hukmum yetmege gerek”, dep aytmağa süye.

Amanhor bulan gul-garavaş yürekden yuvuglaşğan, oğar özleni adamına yimik garaylar. Amanhor da sabançılardan özün ayrı görmey, özün olar bulan teng adam hisaplay:

Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,Uhlama, et öz başıngnı çarasın!Misgin bolup bulay turma yaramas,Görset halkga yüreğingni yarasın!Yüreklerde okgadalğan yara bar,Ol yaranı sav etmege çara bar.Golunga al tübegingni oğungnu,Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.

Amanhor hannı buyruğundan gutulmadı. Hansarayğa gaytğanda, oğar yangı hukmular tapşurulğan. Şulay har türlü barçı-gelçi işlege ürüy turup zaman çalt öte. Yaz da bitip, güz gelgen.

Oktyabr aynı üçünçü günü edi. Tatarhannı yılgısından bir yahşı at da yerlep, Amanhor Absiyahkentge alifan cıyma barma hazirlendi. Anası va gızardaşı da bulan savbollaşıp, Amanhor erten gara tang bulan yolğa tüşe.