Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Осы орайда «А??у мен ?аз егiз, адай мен таз егiз» деген ма?ыналас ма?алды да айта кеткен ж?н.

АДАЛ ДОСТЫ? ?МІРЛІК Н?С?А БОЛАДЫ,

АМАЛ ДОСТЫ?ТЫ? ?МІРІ ?ЫС?А БОЛАДЫ

Ертеректе ел iшiнде ?йтiмбет деген с?зге шешен кiсi болыпты. Бiр отырыста ?йтiмбет шешенге замандастары:

– Досты? нешеу? —деп с?ра? ?ояды.

Сонда ?йтiмбет т?рып:

– Досты?ты? екi т?рi болады. Бiрi адал – досты?, екiншiсi – амал досты?.

– Д?рыc-а?. Ендi оларды ?алай ажырата аламыз? —дегендерге:

– Адал досты? ?мiрлiк н?с?а болады, амал досты?ты? ?мiрi ?ыс?а болады, – деп жауап берген екен ?йтiмбет шешен.

Адал досты? – ?мiрде шынайы берiлген, адамгершiлiктен т?ратын на?ыз досты?. Ол ?мiр бойы жал?асады. Ал амал досты?—бiр есепке ??рыл?ан досты?. Ерте? есебi т?гелденсе, сенi тастап, танымай да кетуi м?мкiн деген ма?ынаны бiлдiредi.

АДАМ ТІЛІ ТАС ЖАРАДЫ,ТАС ЖАРМАСА БАС ЖАРАР

«А?табан ш?бырынды, ал?ак?л с?лама» деген ж?тшылы? болып, ел ш?быр?анда, малды? iшiндегi семiзiн бас салып сойып, жей берген екен. Сонда бiр к?к ала бие он бес ауылды асырау?а жарапты, бiр мерген он бес ауылды асырау?а жарапты. Биеден бiр сау?анда, бiр ?лкен к?нек с?т шы?ады екен. Иесi «к?з тиедi, тiл тиедi» деп, сайдан-сай?а жасырып, байлап ж?рiп сауады екен. Даладан с?тiн саба?а толтырып артып алып келiп, ?йге ашытып, рулы елге ?ымызын жеткiзедi екен. Бiр к?нi бiр сайда елден-ж?рттан жасырып сауайын деп биенi? б?тына к?негiн салып отырса, к?з ?шында т?рт кiсi к?рiнiптi. Келiп ?алады-ау деп асы?ып сауа бередi, бие иiи бередi. ?ашан т?рт кiсi келiп жеткенше сауып бола алмапты. Т?рт кiсi келген со?, амалсыз биенi? б?тынан т?регелiп, бiр ?ара тасты алып, «тiл болса?, тас?а ти» деп, с?ттi? iшiне тастай берiп, к?нектi? бетiн жаба ?ойды. Т?рт кiсi с?лемдесiп, аманды? айтысып бол?ан со? айтты:

– Мана к?з ?шында бiз к?ргеннен биенi? б?тында отырып едi?, сонан берi бие?дi сауып отырды? ба, жо? жай отырды? ба? Бiз соны? жайын бiлейiн деп жаны?а келiп едiк, – дептi.

– Биемнi? жуырда иiмейт??ын жаман мiнезi бар едi, сол мiнезi ?стап, к?нi бойы иiмей, жа?а ?ана сiздердi? алды?ызда зор?а иiдi, – дейдi.

– Б?се, солай ?ой, онан бас?а манадан берi сауып отыр?ан болса?, бiр к?л болып а?арлы? болды, – дейдi жолаушылар. Кiсiлер былай кетiсiмен, с?ттi сабасына ??йса, к?нектi? т?бiндегi ?ара тас т?рт б?лiнген екен. «Адам тiлi тас жарады, тас жармаса, бас жарар», – деген сонан ?ал?ан екен. Егер ол тасты салма?анда, биеге к?дiк* болады екен.

А?АЙЫН АРАСЫН ЛАСТАМА

СЫРТТАН ?СЕК АЙТЫП ДАТТАМА

С?леймен деген а?айын болысты?тан д?месi болып М?тжан бидi? сыртынан к??кiлдеп с?з ж?ргiзсе керек. Осындай алып-?ашты с?здi сырттай естiген М?теке? бiр к?нi С?лейменнi? ?йiне келiп, «Осы м?рдi бiр ы??айлы болса тапсырам деп ойлап ?оямын. Бiр ойым осы С?лейменнен арты? кiм бар деп те ?ояды», – деп М?теке? с?з бастайды. Сонда С?леймен: «Ойбай, М?теке, айта к?рме?iз, мен тек отбасынiкiмiн ?ой. Орта?а т?ссем б?рiсiп-тырысып ?аламын ?ой», – деп а?талыпты.

Сонда С?леке?е ?арап: «А?айын арасын ластама, Сырттан ?сек айтып даттама», – деп же?iлауызды?ын бетiне бас?ан екен.

А?айын арасына от салып, бiр-бiрiне айдап салып, ша?ылыстырма, ?рыстырма. Оларды? сыртынан ?сек – сыпсы? с?з айтып, бiр-бiрiне жамандама. Одан са?ан пайда т?спейдi, осы ерсi iстерi? ертелi-кеш ж?рт ??ла?ына жетiп, жаманатты боласы? деген астарлы ой жатыр.

А?АРЫП АЛДЫМА Т?СПЕ

?АРАЙЫП СО?ЫМНАН ?АЛМА

Б?йдiбек бидi? б?йбiшесi – Сары?ыз, екiншi ?йелi – Зерiп, кiшi ?йелi – Н?рила (Домала? апа, Домала? ене) деген кiсiлер бол?ан. Сары?ыз б?йбiшелiк жолын ар?а т?та ма, жо? ?лде таби?атты? бойына дарыт?ан ?асиетi ме, ?йтеуiр, т??iрегiне ?атал, адуын мiнезiмен танылады. ?сiресе а?ыл-парасаты кемел Н?риланы Б?йдiбек биден ?ыз?анып, ?исынсыз жерде мiнез к?рсетедi екен.

Бiрде Н?рила тезек терiп ?йiне ?айтып келе жатса, алдынан Сары (Сары?ыз) б?йбiше шы?ып, ?амшы ж?мсай бастапты. Сары б?йбiшенi? Н?риланы жазы?сыз з?бiрлеп жат?анын к?рген келiнi Сыланды (Иiстi) ж?гiрiп шы?ып араша т?седi. Адуын б?йбiшенi? сермеген ?амшысына ар?асын тосып, Н?риланы ?ор?аштайды.

Осы о?и?адан кейiн Сыланды?а риза бол?ан Н?рила: «А?арып алдыма

К?дiк* – ?ауiп, за?ым.

т?спе, ?арайып со?ымнан ?алма», – деп батасын бередi.

Дуалы ауыз, ?асиеттi Н?риланы? батасы ?абыл болып, Сыландыны? ?рпа?ы ?сiп-?недi. Бiра?, к?птiгi ж?нiнен Н?риланы? ?рпа?ынан ас?ан емес. Б?лай болуы Н?риланы? «А?арып алдыма т?спе, ?арайып со?ымнан ?алма», – деген батасына байланысты едi дейдi.

Б?йдiбектi? то?алы Н?риладан – Тiлеубердi (Жары?ша?), Жары?ша?тан – Албан, Суан, Дулат тарайды. Б?ларды ?ара?йсiн деп те атайды.

Жалмамбеттi? екiншi ?йелi Сыландыдан – Ысты, одан – Ойы?, Тiлiк, Сызы? ту?ан. Жалмамбеттi? кiндiгiнен тара?ан шапырашты, ысты, оша?ты аталарын жина?тап «А??йсiн» деп те атайды.

А?АШ ЕКСЕ?, К?Н?? ЖЕ?ІЛДЕЙДІ

Ертеде бiр ?анды?ол ?ара?шы т?убе еткiсi келедi. Ол Шай?ы Б?р?ы ?улиеге келiп:

– Мен ?ыры? жыл бойы ?ан т?ктiм. З?лымды?тан бас?а iс жасамадым. Ендi т?убеме келдiм. Не амал жасасам, Алла к?н?мдi кешедi? – деп с?райды. Шай?ы Б?р?ы:

– Жол жиегiне жемiс а?ашын ек. ?ткен-кеткен жолаушылар саясына паналасын. Жемiсiн жесiн, ш?лiн ?андырсын, – дейдi.

?ара?шы жолды? жа?асына к?п а?аш егiп, баптап ?сiредi. Арада бiрнеше жыл ?ткенде а?ашы жай?алып, бау?а айналыпты Жолаушы дем алып, керуен ат шалдыратын саялы ба??а айналады. Бiр к?нi Шай?ы Б?р?ы жолаушылап келе жатып, ?ара?шыны? бауына кезiгедi.

– Б?л кiмнi? ба?ы? – деп с?райды.

– Бауды? иесi жо?. Жергiлiктi ж?рт «?ара?шыны? ба?ы» деп атайды. ?ара?шыны? ?зi он жыл б?рын д?ниеден озыпты дейдi.

Шай?ы ?улие ба?ты? жемiсiн жеп, сол жерде т?нейдi. Т?сiнде бая?ы ?ара?шыны к?редi. Ол ж?ма?ты? ба?ында отыр екен. Т?бесiнен н?р ??йылып т?рады.

Шай?ы:

– Ей, Алла, б?л не хикаят? ?ара?шыны? т?бесiнен н?р не ?шiн себезгiлеп т?р? – деп с?райды.

– М?ны? еккен а?ашыны? саясына сан адам келiп дем алды. Жемiсiн жейдi. Соны? сауабы ?зiне а?иретте ?шпес азы??а айналды, – дейдi. Шай?ы Б?р?ы ?й?ыдан к??iлдi ояныпты.

Содан бастап ел арасында «а?аш ексе?, к?н?? же?iлдейдi» деген ?анатты с?з ?алыпты.

«Бiр тал кессе?, о? тал ек», «Мазар басына а?аш ексе, сауабы тiрiге де, ?лiге де тиедi» деген ?анатты с?здерде де жо?арыда?ыдай та?ылымды ойлар жатыр.

АЖАЛ АЙТЫП КЕЛМЕЙДІ

?ор?ыт ата ?лiмге ?арсы т?рып, м??гiлiк ?мiрдi ж?не адам баласы ?ай?ы-м??сыз, ба?ытты ?мiр с?ретiн Жер?йы? мекендi ?за? iздейдi. Бiра? ?айда барса да, к?р ?азып жат?ан адамдар?а жолы?ады. «Б?л – кiмнi? к?рi?» деген с?ра?ына ?немi «?ор?ытты? к?рi» деген жауап алады. Содан ойлана келе, «М??гiлiк ?мiр – тек ?ана ?нерде» деп т?сiнген дана ?обыз аспабын ойлап тауып, астында?ы Желмаясын сойып, терiсiнен со?ан шана? жасайды. С?йтiп, Сырдария?а кiлем жайып, ?стiне отырады да, ?обызын к?ндiз-т?нi тарта бередi. Сол уа?ытта б?кiл жер-жа?ан, ж?гiрген а?, ?ш?ан ??с, б?рi-б?рi дарияны? жа?асына анталап келiп, к?й ты?дап т?рады екен. ?ор?ытты? ?обызы к?й т?гiп т?р?ан кезде о?ан ажал да батып келе алмапты. Бiрде шарша?аннан к?зi iлiнiп кеткен кезiнде судан кiшкентай жылан шы?ып, дана ?артты ша?ып алады. С?йтiп, ?ор?ыт жант?сiлiм етедi. Ел аузында?ы «Ажал айтып келмейдi» деген на?ыл осыдан ?алса керек…

Б?л жерде на?ыл ажал, ?лiм алдын ала айтып, хабарлап келмейдi, кенеттен, к?тпеген жерден келедi деген м?нде ??ынылады.

АЗДЫ? АТАСЫ БІР

«?рпа? саба?тасты?ы ?зарып, т?пкi атадан ?рбiген ?рiм-б?та?ты? арасы бiрнеше буын?а ?ласады. Алайда, ?рпа? ?аншалы?ты ?сiп-?нсе де ?зiнi? этнотегiн, ?сiресе, т?ркi атасын ?мытпайды. С?йтiп, бiрнеше ауыл ??райтын жетi ата?а дейiнгi ?улеттер жиынты?ы аталастар ретiнде ай?а?талады. Аралары жетi ата?а тол?ан аталастар ?зара ?ыз алысып, ?ыз берiскенiмен, ?мiрдi? бiр ?уаныш, бiр ?кiнiш с?ттерiнде бiр-бiрiне ?арайлас болып отырады. Ал, ?мiр-салтта болып т?ратын ж?т, iндет, жаугершiлiк сия?ты н?убеттер салдарынан селдiреген аталастар, ?детте т?пкi ата-тегiн тiрек ете отырып, ?зара ?айтадан кiрiге т?сетiн бол?ан. «Азды? атасы бiр» деген м?тел с?здi? м?нiсi осында.

Адамдар ?зара к?ш бiрiктiрiп, ?ор?аныс, шабуыл?а дайындал?анда немесе бiр iске жабыла ж?мыл?анда, «Азды? атасы бiр» деп, осы м?телге ж?гiнген.

АЙДАБОЛ, ?АРЖАС – ЕМШЕКТЕС