Оценить:
 Рейтинг: 0

Хоразм Маъмун академияси ўтмишда ва ҳозир. Хоразм Маъмун академияси ташкил топганлигининг 1000 йиллигига боғишланади

<< 1 2 3 >>
На страницу:
2 из 3
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

2006 йилда инсоният тарихидаги илк илм маскани – Хоразм Маъмун Академиясининг 1000 йиллиги кенг нишонланади. Ана шундай хайрли ишга y?ув юртимиз жамоаси yзининг муносиб тухфалари билан yз ?иссасини ?yшмо?да. Юбилей арафасида нашрдан чи??ан «Ша?ар мухити ва уни ташкил этиш» номли рисола бу йyлдаги ?адамлардан бири бyлган бyлса, 2006 йил 28 апрель куни коллеж педагогик жамоаси ва Урганч Давлат университети билан ?амкорликда yтказилган илмий- амалий анжуман материалларини yзига жамлаган ушбу тyплам ёшларга, олий ва yрта махсус таълим юртларида таълим олаётган талабаларга ва илм изловчи ?ар бир кишига Ватанимиз бой тарихини yрганиш ва келгуси авлодларга етказишда амалий а?амиятга эга бyлиб ?олишига ишонч билдираман.

Тани?ли олимлар билан бир ?аторда эндигина ?аётга ?адам ?yяётган ёш талабаларнинг ёзган илмий ма?оласи, ишлаган портретлари ?ам ушбу тyпламга киритилгани уларни келгусида буюк аждодларимиз изидан бориб, илм-фан чy??иларини эгаллашларига ёки мукаммал санъат асарлари ярата оладиган меъморлар, рассомлар бyлиб етишишларига умид уй?отади.

Хоразм Маъмун Академиясининг 1000 йиллиги тантаналари шуку?и ?ар биримизга катта умид, келажакка ишонч, муста?иллиги- мизни муста?камлашга ?исса ?yшиш туй?уларини уй?отади.

И. С. БАЙДЖАНОВ,

Урганч ?урилиш касб-?унар Коллежи

директори, меъморчилик фанлари номзоди

Давлетов Санжарбек Ражабович, т. ф. н.

(Урганч Давлат университети)

Хоразм маъмун академияси ташкил топишининг тарихий негизлари

Давлетов Санжарбек Ражабович, т. ф. н. (Урганч давлат университети)

Кy?на Хоразмнинг бой yтмиш тарихи минг йилларга бориб та?алади. Бу табаррук замин дунёга Мусо ал-Хоразмий ва Абу Райхон Беруний, Ма?муд Зама?шарий ва Нажмиддин Кубро, Па?лавон Ма?муд ва Ога?ий сингари буюк зотларни берган. Бундан минг йил аввал шу му?аддас заминда «Дорул ?икма ва маъриф» ёки «Мажлиси уламо» номи билан маш?ур бyлган Шар?нинг ?адимий илмий марказини вужудга келганлиги Марказий Осиё хал?лари ?аётида катта во?еа бyлди. Дар?а?и?ат, XI аср бошида Хоразмшохлар пойтахти Гурганжда Хоразмшо? Али Ибн Маъмун ва Маъмун ибн Маъмуннинг саъй харакати ?амда ?омусий олим Абу Рай?он Берунийнинг бевосита ра?намолигида «Дорул ?икма ва маъриф» ташкил ?илинган эди. Фаннинг долзарб муаммолари билан шу?улланган бу илм дарго?и шундан икки аср аввал Бо?додда фаолият кyрсатган «Байтул ?икма» ?амда Ўрта Осиё, хусусан Хоразмда шаклланган ?адимий илмий-маърифий анъаналарни давом ?илдириб, жа?он илм-фани тара??иётида муносиб yринни эгаллади. Бу илмий жамоа Хоразмшо?лар шу?ратини орттириш ма?садини кyзлаган бир гуру? олим, адиб, шоирларнинг тасодифий йи?ини эмас эди. Бош?ача айтганда у ?уру? ерда тасодифан вужудга келмади, аксинча yзининг муста?кам тарихий негизларига эга эди. Маъмун Академияси аввало кyхна Хоразмнинг узо? yтмишдаги илм-маърифат илдизлари билан бевосита ало?адор, шунингдек, у илк yрта аср Уй?ониш даври маданий юксалишининг ?онуний натижаси бyлди. Зеро кy?на Хоразмда айни?са, фалакиёт (астрономия), риёзиёт (математика) ва бош?а илмларга бyлган ?изи?иш анча эрта вужудга келган.

Кишилик цивилизациясининг ?адимий бешикларидан бири бyлган Хоразм Ислом Каримов таъбири билан айтганда, илк yзбек давлатчилигининг тамал тоши ?yйилган му?аддас yлкалардан биридир. Инсониятнинг маънавий бойлиги бyлган зардуштийлик дини ва му?аддас «Авесто» китоби айнан шу гyзал заминда яратилган, ?адимий Шар?нинг дастлабки комусий асари «Авесто» – аждодларимизнинг инсонпарварлик ?оялари билан йy?рилган минг йиллик диний- фалсафий, илмий-маърифий ?арашларини yзида мужассам ?илган. Бундан уч минг йил аввал шу му?аддас заминда сунъий су?оришга асосланган юксак де??ончилик маданияти, ноёб ирригация иншоотлари, гyзал шахарлар ва махобатли меъморий ?урилишлар бунёд этилганки, негизида yз ёзувларига эга бyлганлиги уларнинг савод?он ва маърифатли кишилар бyлганлигини кyрсатади. Ўтган аср yрталарида Хоразмнинг Тупро? ?алъа, Аёз ?алъа, ?yй?ирилган ?алъа, Хазорасп ва бош?а антик ?алъаларида акад, С.П.Толстов, Я.?.?уломов, И.Ю.Якубовский ва бош?а ?адимшунос олимлар томонидан топилган ?адимги ёзув намуналари, рyз?ор буюмлари, заргарлик ашёлари, нозик дид билан ишланган хайкаллар, сарой деворларига ясалган рангдор тасвирлар, ?yй?ирилган ?алъадаги ?адимги расадхона ва илк астрономик асбоблар, буларнинг барчаси Хоразмда антик даврда маданий юксалишнинг юксак даражада бyлганлигини кyрсатади.

Берунийнинг гуво?лик беришича ?адимги хоразмликларда де??ончилик ишлари билан ало?адор yзларининг та?вим-календар тизими бyлган. ?ишло? хyжалиги ишларини даврий режалаштириш эхтиёжи Хоразмда математика ва астрономия илмини кучли тара??ий этишда му?им рол yйнаган.

?ишло? хyжалигининг асоси бyлган йирик канал ва су?ориш иншоотлари ?урилиши, гyзал ша?ар, сарой ва бош?а меъморий ?урилишлар ?ам математика, геометрия, топография илмларининг ривож топишини талаб этади.

Ноёб заргарлик буюмлари ва рангдор тасвирий санъат намунала- ри бу ерда кимё ва минерология илмларининг ю?ори даражада бyлганли- гидан гуво?лик беради. Хоразмликларнинг хорижий мамлакатлар билан олиб борган савдо ва маданий ало?алари география, картография ва этнография илмларининг эртадано? тара??ий этишга таъсир кyрсатди. Демак Хоразмда ?адимдано? аник ва гуманитар илмларнинг яратилиши ва ривожланиши учун моддий ва маънавий замин мавжуд бyлган.

Хоразм Маъмун Академиясининг шаклланиши ва тара??ий ?илишида ю?оридаги омиллардан таш?ари антик юнон олимларининг асарлари ?амда IX асрда Бо?доддаги «Байт-ул хикма»да фаолият кyрсатган элдошимиз Мухаммад ал-Хоразмий, Ахмад ал-Фар?оний, Ахмад ал-Марвазий, Аббос ал-Жавхарий каби олимларнинг илмий кашфиётлари ?ам мухим рол yйнайди.

Дарха?и?ат, Му?аммад ал-Хоразмий (783—850) «Байт- ул-?икма» нинг етакчи олими, илмий рахбари, фанда янги йyналиш ва мактаб яратган алломаларидан эди. У астрономия, математика, география, тарих ва бош?а фанлар сохасида yнлаб асарлар мерос ?олдирган. Унинг «Ал – жабр вал-му?обола» китоби жа?онда биринчи бyлиб алгебра фанига асос бyлган асарлардандир. Олим математика фанида yнлик позицион хисоблаш системасини яратди. Шу асосда у ?yшиш, айириш, кyпайти- риш ва бyлиш амалиётининг ?улай ва осон йyлларини кашф этиб, Шар? ва Европани ил?ор ?исоблаш тизимига yргатди. Ал-Хоразмий «Зижи Хоразмий» асари билан фан оламида биринчи астрономик жадвални яратган олимдир. Мазкур илмий марказнинг тани?ли олими Ахмад ал-Фар?оний (787—861) нинг астрономия, математика, механика илмлари сохасидаги хизматлари бе?иёсдир. У Шар?да биринчи бyлиб астрономик асбоблар ихтирочиси сифатида танилди. Ўзи ихтиро ?илган астрономик асбоблар ёрдамида бир мингдан орти? юлдузларнинг жойлашуви, харакати ха?ида ?имматли маълумотларни ёзиб ?олдирди. Айни ва?тда у Шар?да илк бор математик география илмига асос солган олимлардандир.

Ахмад ал-Марвазий ва Абул Вафо Бyзжонийлар (IXаср) бyлса ясси ва сферик тригонометрия сохаларида улкан юту?ларга эришдилар. Улар тригонометрия фанига биринчи бyлиб тангенс ва котангенс тушунчаларини киритдилар. Ушбу илмий жамоанинг етук олимларидан яна бири Аббос ибн Сайид ал-Жав?арий (IXаср) yзининг «Зиж», «?уёшнинг Ер марказидан масофалари ?а?ида рисола», «Евклид „Негизлари“ китобига тyлдириш» ва бош?а асарлари билан астрономия фанини янги кашфиётлар билан бойитди.

Берунийнинг гувохлик беришича IX – Xасрларда Ўрта Осиёнинг бир ?атор ша?арларида Бухоро, Самар?анд, Марв, Кот ва Гурганжда кyплаб нодир ?yлёзма асарларни yзига жамлаган yнлаб кутубхоналар юзага келган бyлиб, улар yз даврининг нуфузли маданият марказлари саналган. Марвда масжид ?ошидаги ?адимги кутубхонада 12 мингдан орти? турли фанларга доир китоблар бyлган. Шунингдек, Беруний Ўрта Осиёнинг ю?оридаги каби ша?арларида бунёд этилган расадхоналарда олимлар мунтазам равишда астрономик кузатишлар олиб борганлик- лари ?а?ида маълумот беради. Жумладан, Му?аммад ибн Ис?о? ас- Сера?сий Сера?сдаги, Абу Маъшар ал-Балхий Балхдаги, Мансур ибн Талха Марвдаги, Абу Наср ибн Иро? Кот ша?ридаги расадхоналарда ана шундай тад?и?от ишларини yтказганлар.

Мухтасар ?илиб айтганда IX – XIII асрларда Шар?да юз берган маданий уй?ониш бутун Ўрта Осиё, Хоразм, Эрон, Хуросон, араб мамлакатлари Хиндистон хатто ?адимги Юнонистон ва Италиянинг юксак илмий-маданий меросига бориб та?алганлиги маълум. Хоразм Маъмун академияси ана шу бой илмий меросдан ижодий фойдаланди, улар яратган илмий ?ояларни yз тад?и?отлари ва кашфиётлари билан янада бойитиб энг юксак по?онага кyтаришга муваффа? бyлдилар.

А Д А Б И Ё Т Л А Р:

1. Каримов И. А. «Тарихий хотирасиз келажак йy?.» Тошкент. 1998.

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хоразм Маъмун академиясини ?айтадан ташкил этиш тy?рисида»ги фармони. «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1997 йил 17 ноябр.

3. Ўзбекитон Республикаси Вазирлар Ма?камасининг «Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллигини нишонлаш тy?рисида»ги ?арорлари. «Хал? сyзи», 2004 йил 10 ноябр.

4. А. Садуллаев, А. Сотликов, «Хоразм Маъмун академиясининг тарихий илдизлари.» Урганч, 2003.

5. Садуллаев А., Сотликов А. Хоразм Маъмун академияси: ташкил топиши ва фаолияти. Урганч, 2005.

6. Хайруллаев М. «Буюк истеъдод сохиблари.» Тошкент, 2002.

ШАР? ОЛАМИНИНГ КЎ?НА ИЛМ МАСКАНИ

С. Давлетов, У. Тожиева,

Урганч Давлат университети

Маълумки, 1997 йил 11 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хоразм Маъмун академиясини ?айта ташкил этиш тy?рисида»ги Фармони эълон ?илинди. Бу Фармон аждодларимиз маънавий меросига бyлган эътибор ва ?урмат белгиси бyлиб, бугунги илм-фаннинг ма?омини юксак даражага кyтаришга ?аратилган. Бу фармоннинг тарихий а?амияти шундаки, биринчидан, юртбоши- мизнинг миллий меросимизга чу?ур ?урмат билан ?араши ва ю?ори интеллектуал му?итни яратишда саъй-?аракатлари yз ифодасини топган. Иккинчидан, Президентимиз бой маънавий меросни та?лил ?илиш асосида фундаментал тад?и?отлар олиб бориб, замонавий илмий мактаблар яратишни кyзлаган. Учинчидан, минта?ада илм-фанни ривожлантириш, олий малакали илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш бyйича миллий дастурни амалга оширишда фаол иштирок этишга даъват этади. Тyртинчидан, минта?а илмий жамоатчилигини хал?аро илмий ?амкорликка олиб киради.

Хоразм Маъмун академиясининг ?айта тикланиши Хоразм тарихи, илм-фани, санъат бойлигининг yзига хослигини эътироф этилиши ?амда давлат сиёсатида акс этишидир.

Бундан минг йил аввал Хоразм заминида «Дорул ?икма ва маориф» ёки «Мажлиси уламо» номи билан вужудга келган Маъмун академияси ?ис?а фурсатда фаолият олиб борса-да, yз даврида (1004—1017 йй.) жа?он илм-фанининг ривожланишига катта ?исса ?yшди. Академиянинг yзига хос жи?атлари шундан иборатки, унда шо? Маъмун фармони билан кенг ?амровли фундаментал тад?и?отлар олиб борилди. Айни?са, табиий фанлар, хусусан, математика, астрономия, геодезия, минерология, тиббиёт, доришунослик каби фанлар юксак бос?ичга кyтарилди. Табиий фанларда эришилган юту?лар хозирги замон фани юту?ларига деярли я?инлиги билан ?айратланарлидир.

Маъмун академияси, кy?на Хоразмнинг узо? yтмишидаги илм- маърифат илдизлари билан бевосита ало?адор. У илк yрта аср Уй?ониш даври маданий юксалишининг ?онуний натижаси бyлди. Зеро, кyхна Хоразмда фалакиёт (астрономия), риёзиёт (математика) ва бош?а илмларга бyлган ?изи?иш анча эрта вужудга келган.

?атто, инсон зотининг фазога парвози тy?рисидаги ?оя ва унинг илк амалиёти ?ам шу академия туфайли амалга оширилган. Заминимиз делтапланерларнинг ватани экани ?а?ида Санкт-Петербургда са?ланаётган бир ?yлёзмада Исмоий ал-Жав?арий (940—1008) деган астроном олимнинг Хоразмда илк бор фазога учганлигига оид маълумотлар бор.

Маъмун академияси минта?ада фанни ривожлантирибгина ?олмай, балки турли давлатлар yртасидаги маданий ало?аларни муста?камлади, турли хал?ларни, эъти?одларни бирлаштирувчи дyстлик риштаси бyлиб тарих са?ифасига ёзилди. «Мажлиси уламо» илк бор толерантлик тара??иёт талаби эканлигини амалда кyрсатди.

Маъмун академиясида гипотеза тарзида ол?а сурилга ?оялар фаннинг беш юз йилдан кyпро? ривожи учун омил бyлди. Масалан, Америка ?итъасининг мавжудлиги, гелиоцентризм, эллипсоид, жисмларнинг тортилиши ?а?идаги ?оялар анча ва?тларгача ба?сларга сабаб бyлди. Маъмун академияси ?олаверса барча наслларга ва асрларга татигулик икки буюк да?о Абу Рай?он Беруний ва Абу Али ибн Синони етказиб бергани учун ?ам фахрланишга арзийди.

Шуни таъкидлаш жоизки, «Мажлиси уламо» номи билан аталган бу илм маскани бир гуру? олим, адиб, шоирларнинг тасодифий йи?ини эмас эди. Бош?ача айтганда у ?уру? ерда тасодифан вужудга келмади, аксинча yзининг муста?кам заминига эга эди.

?адимги Хоразмда су?орма де??ончилик, Амударё о?имига мослашган йирик каналлар, ноёб ирригация иншоотларининг вужудга келиши, махобатли ша?арлар, ?yр?он ва саройларнинг бунёд этилиши, гyзал меъморий ёдгорликларнинг ?ад кyтариши албатта математика, геометрия, геодезия, топография илмларисиз амалга ошмас эди.

?адимги Хоразмда яратилган ноёб заргарлик буюмлари, рангдор тасвирий санъат асарлари, металл ва сополдан ишланган рyз?ор буюмлари, буларнинг барчаси бу ерда кимё, минерология илмларини эрта ривож топганлигини тасди?лайди. Хоразмликларнинг yша даврда узо? мамлакатлар ахолиси билан савдо ва маданий ало?аларини yрнатиши астрономия, география, картография, этнография илмлари ривожига самарали таъсир кyрсатган. Демак, Хоразмда табиий ва гуманитар илмларнинг яратилиши, тара??ий этиши учун моддий ва маънавий замин ?адимдано? мавжуд бyлган.

813 йилда халифалик тахтига yтирган Хорун ар-Рашиднинг y?ли Абудулло? ал-Маъмун 819 йилгача Марвни ва?тинчалик пойтахт ?илиб олади. Абдулло? ал-Маъмун 813—815 йиллар орасида шар?нинг маш?ур олиму фозилларини Марвга чорлайди, уларга ?ам?yрлик ?илади ва илмий марказ тузади. 819 йилда илмий марказ Бо?додга кyчади. Бо?дод академияси фаолиятида Марказий Осиёлик олимлар етакчи yринда туради. Масалан, Му?аммад ал-Хоразмий «Байтул ?икма» мудири, Марвлик Я?ё ибн Абу Мансур 828 йилда аш-Шаммосия ма?алласида ?урилган расадхона ра?бари, ?олид ибн Абдумалик ал-Марваррудий 831 йилда Дамаш? я?инидаги Касиюн то?ида ?урилган расадхона ра?бари бyлиб ишлаган. Кейинчалик унга А?мад ал-Фар?оний ра?барлик ?илган. Демак, шар?даги илк академия «Байтул ?икма»га халифа ал-Маъмун томонидан 813—815 йилларда Марвда асос солинган, 819 йилда Ба?додда кyчиб yтгандан кейин бу илмий марказ кенгайган, ривожланган ва «Байтул ?икма» номини олган.

Мухтасар ?илиб айтганда, IX – XIII асрларда Шар?да юз берган маданий уй?ониш бутун Ўрта Осиё, Хоразм, Эрон, Хуросон, араб мамлакатлари Хиндистон хатто ?адимги Юнонистон ва Италиянинг юксак илмий-маданий меросига бориб та?алган. Хоразм Маъмун академияси ана шу бой илмий меросдан ижодий фойдаланди, улар яратган илмий ?ояларни yз тад?и?отлари ва кашфиётлари билан янада бойитиб энг юксак по?онага кyтаришга муваффа? бyлди.

Шундай ?илиб, Хоразм Маъмун академиясининг шаклланишида шу yлкада анти? ва илк yрта асрларда ривож топган илмий-маънавий замин ?ал ?илувчи а?амият касб этади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг саъйи-?аракати билан ЮНЕСКО ташкилотининг Бош конференцияси yзининг 32 сессиясида Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллик юбилейини дунё ми?ёсида нишонлаш ?а?ида ?арор ?абул ?илди. Бу тарихий ?арор yзбек хал?нинг асрий орзуларини руёбга чи?арди, уларнинг ?увончига ?увонч ба?ишлади

Жа?он илм-фани ва маданияти ривожига улкан ?исса ?yшган Хоразм Маъмун академиясининг бой илмий меросини ?ар томонлама yрганиш, ёш авлод ?албида миллий ифтихор ва мамлакатимизнинг тарихий yтмишига чу?ур ?урмат туй?усини камол топтириш, шунингдек, Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллик юбилейи юксак ташкилий даражада нишонланишини таъминлаш ма?садида Вазирлар Ма?камасининг 2004 йил 9 ноябрда ?абул ?илган ?арори хал?имизнинг тарихий хотирасини тиклашга хизмат ?илади.

Президент Ислом Каримов 2005 йилнинг 21—22 сентябр кунлари ?ора?алпо?истон Республикаси ва Хоразм вилоятида бyлганида Хоразм Маъмун академиясига келиб, у ердаги ишлар билан я?индан танишди, юбилейга тайёргарликнинг бориши билан ?изи?ди. Учрашувда Хоразм Маъмун академиясининг юту?лари ва камчиликлари ?а?ида yз фикр- муло?азаларини баён ?илди. Хоразм Маъмун академияси жа?онда танилиши учун авваламбор, yзининг устувор тад?и?от мавзуларига эга Машхур араб сайёхи ибн Баттута бу фикрни давом эттириб «Бутун жа?онда менга хали хоразмликлар каби ажнабийларга нисбатан ?амхулк олийжаноб, ме?мондуст фикх илмини сув ?илиб ичиб юборган доно кишиларни учратиш насиб этмаганди». Хоразмни зиёрат ?илган араб олими берилиши шундан далолат берадики, Хоразм Маъмун академияси юксак бир ма?омдаги ?утлу? дарго?дир. Бу илм масканини Президент худди шундай тасаввур ?илади ва шунга яраша ишлашни талаб ?ам ?илади. Хоразм Маъмун академиясини минта?авий бyлим деб эмас, керак бyлса республикада Фанлар академияси даражада ривожлантириш лозим, деб таъкидладилар.

Шу ма?садда Вазирлар Ма?камасининг «Хоразм Маъмун академияси фаолиятини такомиллаштириш ва унинг 1000 йиллигини нишонлашга доир ?yшимча чора-тадбирлар тy?рисида» 2005 йил 1 ноябрдаги 240-сонли ?арори чи?ди. Бу ?арорда белгиланган вазифалар Президентнинг аждодларимиз яратган интеллектуал бойликка ?урмат- нинг бир белгисидир.

Бугунги кунда Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллигига ба?ишлаб, бутун республикамизда, шу жумладан, вилоятимизда, кенг кyламда маънавий-маърифий табдирлар, бунёдкорлик ва ободонлаш- тириш ишлари ?из?ин давом олиб борилмо?да. Бу ишда Урганч Давлат университети олимлари ?ам yзларининг муносиб ?иссаларини ?yшиб келишмо?да. Улар Хоразм Маъмун академиясининг олимлари билан биргаликда юбилей тантаналарини муносиб нишонлашга ?из?ин тайёргарлик кyрмо?далар.

Ўйлаймизки, Хоразм заминида бу тантаналарга тайёргарлик куриш ва уни рисоладагидек yтказишда бутун дунё зиёлилари ?атори хоразм, ?олаверса, yзбекистон а?олиси ?ам фаоллик кyрсатадилар.

АБУ СА?Л ИСО ИБН Я?Ё АЛ-МАСИ?ИЙНИНГ
<< 1 2 3 >>
На страницу:
2 из 3