Түҥкэтэх ырай

Ч??чэ Маня букатын иэдэйдэ, ас да ылларбат буолла. Биирдэ ыксаан дьиэтигэр киирбитим, дьиэтин муостата к?пп?х к?т?р курдук к??рэ?нээн олорор уу. Сиик икки, куоска, ыт сыта икки диэн ыар никсиктэрэ манна баар эбит. Намы?ах хара?а дьиэ биир муннугар иконалары кылбачыта ч?мэчи умайан барыгылдьыйар. Олор быыстарыгар са?аран борооно арыычча к?ст?р буолбут байыаннай та?астаах номо?он саха уолун хаартыската саамай мааны араама?а угуллан мичээрдии турар. «Ити Федята буолла?а» диэн, билэр ки?илии то?хох гынан ыллым. Мин киирбиппин истэн, эмээхсин эрэйдээх т?гэхтэн ы?ыран ынчыктаата. Тиийбитим, холто буолбут та?астаах оро??о ыран букатын бачыр о?отугар т?сп?т ч??чэ Маня сытаахтыыр. Тугу эрэ буллугуруур да, са?ата и?иттэн тахсыбат. Та?аралара абыраабат буолбуттарын сэрэйэн, ыйыта барбакка быраас ы?ыра ыстанным. Сотору кэлэн илдьэ бардылар. Онтон эргиллибэтэ?э. Ый курдугунан биир эрэстиин кэлэн, олбуорун ыбылы то?о?олоон кэбиспитэ. Ол дьиэ би?иги к????хп?т?гэр диэри турбута, ким да биллибэтэ?э.

«Уларыта тутуу» диэн ааттаммыт абытайдаах сут-сутаакы сыллар итинник са?аламмыттара. ?сс? да инники т???л??х ыар кэмнэр м???р?? туралларын хайа да ааттаах тымтыктанан к?рб?т?. Кыра-хара дьон аас-туор олохпут кы?ал?аларын моойторуктанан хара?а суох ыт о?отунуу иннибит диэки олус бытааннык сыыллан испиппит. Улуу итэ?элбит – Коммунистическай партиябыт – тугу эрэ тобулар ини диэн куруук бэлэм толкуйу олоххо киллэрэ эрэ ??рэммиппитинэн, туох эрэ маны муо?алыыр бы?аарыныыны «?рд?ктэр» ылыналларын б?тэйдии кэтэ?эрбит, эрэнэрбит.

IV

Ити кэмнэргэ, куорат дьокутааттарын талар буоллугут диэн, хаста да агытаатардар кэлэ сырыттылар. Би?иги кы?ал?абытын кэпсиибит да, ону олох да аахайбаттар, «бу ки?иэхэ куоластаа?» диэн сурук туттаран кэби?эллэр да б?тэр. Ким, туох ки?итин ыйытыы э?ин суох. Билигин санаатахха, бэлиитикэ?э олох бэлэмэ суох эбиппит, ол эрээри аны кырдьык-хордьук куоластыы диэн ааттаан барабыт. Бы?ата сэбиэскэй былаас с???? курдук ??рэ сылдьарыгар бас бэринэн хаалбыт бы?ыылаахпыт, онон талымастыы барбакка, аата эрэ суруллубутун аанньа талаахтыыбыт. Онтукабыт билигин да?аны аа?а илик курдук. То?о эрэ куруук, куорат да ба?ылыгын таларбытыгар, халлаанынан к?т?н и?эр хара?аччылары тутан ылан дьиэтитэ сатыыбыт да, онтуларбыт тото то?суйан баран хара?аччыланан хаалаллар. Эбэтэр, били ки?и к?л??р? таларын курдук, и?ин эриэнин билбэккэ эрэ «дьэ бу сырыыга с?пт???? таллыбыт ини» дии санаабыппыт, биирэ, ха?аатын бэлиэтиир курдук суол кытыыларын к?р??л??р дьикти ?лэни хотуулаахтык о?орбута к?н б?г???э диэри ?йд?мм?т архитектура омоонноро буолан сыталлар; икки?ин о?уруоппутугар киллэрбиппит, бэйэбит тиэргэммитин кирэн баран, аны атыны к?р????л?? сатыыр улахан ороскуоттаах буолан тахсыбыта; ???с, олох да?аны кэтэрпит бур?алдьыбытын кыайан тардар кыа?а суох буолан, иннинэн да, кэннинэн да барбакка, биир сиргэ тэпсэ?нии турар к?л??к к?л??р т?бэ?эн сордообута.

Оттон би?иги дойдубут к?ст?р сирэйэ буолуохтаах Дьокуускай куорат билигин да?аны ити мин Ма?аным переулогын курдук ы?ыллыбыт-то?уллубут т??лбэтэ ба?аам элбэх. Бии Алампа эппитинии, би?иги дойдубут ?р?б?л??сс?йэ иннинэ хаар-муус билиэнигэр хам хаптаран нуктуу сытар улуу бухатыыр курдук хара?а, т??кэтэх этэ. Онтон ?р?б?л??сс?йэ да кэнниттэн Былатыан Ойуунускайбыт «Улуу дойдуга уот мо?ойдору ыспыппыт былахыны эрэ биэрдэ» диэн Хаарыл Мааркыс хомойбута ???» дииринии, кырдьык тылга эрэ илбис буолан ?р?б?л??сс?йэ уот бала?анан тыынан ааспыт курдук. Кэм хардыытыттан хас эмэ б?к хаалан, муус килиэ суор?анын б?р?нэн, Дьокуускай с?????эр турбакка д?й? то?он сытыа эбитэ буолуо эрээри, а?ыйах сылтан бэттэх улуу бухатыырбыт у?уктубукка дылы буолла. Кини билигин модун к????н холоноору тулатын к?р?нэ, тыылла?ныы турар.

Чэ, онно тиийиэхпит ыраах… Мин э?иэхэ, к?нд? аа?ааччыларым, уларыта тутуу би?иги кыра куораппытыгар уонна би?иги улугурбут ?йб?т?гэр хайдах ?т?н киирбитин, тапталлаах куораппыт номохторун-???йээннэрин бэйэм оло?ум биир хаттыга?ынан ханыылаан ойуулаан к?рд?р????м.

Сайсары. К??рэгэй уонна Бээгэй

I

Би?иги ити Ма?ан переулогар турбут дьиэбит биир к?н харгы то?о барбытын курдук хантан эрэ эмискэ кутуллар уунан туолла. Баар-суох баайбыт, а?абыт ?йэтин тухары муспут араас кинигэлэрин бибилэтиэкэтэ, урукку олохпут истиэнэтэ суулларыныы к?р гынан, А?а дойду Улуу сэриитин сылларыттан ха?ыаттартан кырыйан муспут паапкалардыын ууга былдьаннылар. Арай Иосиф Сталин мэтириэтэ паапкаттан хостонон чаалыйбыт ууга дагдайа уста сылдьарын то?о эрэ ким да быы?ыы сатаабата?а. Хайыахпытый, быраас идэлээх аймахпыт ки?и Б??т?р Ыстапаанабыс Сайсарыга турар дьиэтигэр к?ст?б?т. Кэлин санаатахха, мин куорат биир муннугар ха?ан да ?р олорбокко, биир кэм дуобат хара?ын аа?ардыы куорат сирэйин мэ?нээх т??лбэлэригэр к??эйиллэн к??? турар дьиэктээх эбиппин.

Сайсары. Саха дьоно ?ксэ манна т??лбэлээн олороллорун уруккуттан билэрбит. Б??т?р эргэ дьиэтэ аатырбыт поэт Серафим Романович Кулаачыкап-Эллэй аатын с?ктэр да, Эллэй сирэйин элээмэтэ да к?ст?бэт хаарбах уулуссатыгар турар. Т??? да ?с хостоох буоллар, орто ки?и оройунан охсуллуох намы?ах ????лээх, ?р?? тэйэ турар, мин о?онньорум т??к?й?н киирэр хал?аннаах, биир да мал ата?ын булбакка, м????к сылгы курдук т??рэм ?кт?? турар, чоху к?хс?н?? инэн-манан б?лт?р??эн тахсыбыт муосталаах икки кыбартыыралаах у?ун субур?а дьиэ би?игини аты?ырыы к?р?стэ. Утуйар хоспутугар, били, ы?ыллыы баайын ?ллэстиини туо?улуур тимир атахтаах быраас ыары?а?ы иттэни ууран и?ин-????н чинчийэр тымныы, тилиргэх ороно эрэ турар. Бы?ыыта, оччолорго кэлбэт буолбут хамнас суотугар тыырыллан манна кэлбитигэр с?п.

Ыалбыт буолла?а, чобугураабыт саха дьахтара, дьиэлээх ки?и бы?ыытынан, т?т?л? суох к?т?н т??эн, айдаарбаппытыгар, тиэргэни сиппийэрбитигэр, б??? ыспаппытыгар дьа?айда. Тахсаары туран, «киэ?э олбуору хатыыр буолу?» диэтэ да?аны, б?т?нн?? кэриэтэ суулла сытар олбуор ол би?иги олуйбуппутуттан ороспуойдары хааччахтыах бы?ыыта суохха дылы. Ол ?рд?нэн этиллибитин аанньа хатаабыта буолабыт. Сайынын уулусса уу саппыкыта суох атыллаабат гына алдьархайдаах бадараанынан дьэргэччи к?р?н тахсар эбит.

II

Мин ?лэлиир тэрилтэм оччолорго Саха Государственнай филармонията диэн ааттанара. Сайсарыттан чугас Каландаришвили уулуссатыгар турар. Онон, хата, абыранан а?ай сылдьабын.

Биир к?н театрга с?пс?лгэн б???т?. «Аны филармония буолан б?тэр ???б?т, атын ааттанар буолбуппут…» – диэн администратор Сэргэй К?ст?к??нэп ы?а-то?о кэпсиир. «Ол то?о? Оттон былыргыттан оннук ааттаах этэ дии, уларыйбытыттан туох буолуой?» – кырдьа?ас вахтер Уйбаан с?б?лээбэтэхтии ыйытар. Филармония куорат биир былыргы тутуутун пааматынньыгар, а?аара урусхалланан сытар Троицкай собуорга, обургу сааланы бас билэн симиллэн а?ай олорор. Та?ара дьиэтэ ?р?б?л??сс?йэ кэнниттэн «искусство храмыгар» кубулуйан бастаан мунньахтыыр сир, онтон театр, билигин филармония буолбута. Эргэ собуор кистэнэн турар муннуктара бииртэн-биир арыллан тахсан, барыбытын со?утар. Былыргы ?йэтээ?и модун истиэнэлэр тугу са?ыаран туралларын ыччат билбэт, билэ да сатаабат. Арай ?йэтин тухары мантан арахпакка ?лэлээбит Уйбаан эрэ билэн эрдэ?э.

– Ха?аайыстыбаннай малга сэрэбиэй тардар ???б?т.

– Саамай улахан «Малютка» диэн та?ас сууйар массыына ???.

– Чээн, ким?э эрэ т?бэ?эр…

Артыыстар, хамнас, ас-та?ас суо?уттан дьадайан, ыал устун барыахча айылаахпыт. Биир кылапачыгас билиэскэ ту?угар тугу барытын туран биэрэр алдьархайа. Оттон сыалай та?ас сууйар массыына – ?т?р к?ст?бэтэх «роскошь». Суугуна?ан, со?отох саалабытыгар мустан, ДВП-нан быы?анан о?о?уллубут кыракый хоско киирэн, профком Б??т?р Бэстирикиэп сиэгэн тириитэ бэргэ?этин и?иттэн сууламмыт кумаа?ыны биир-биир тардабыт. Миэхэ лаампа т?бэстэ. «Ээ чэ, били та?ырдьаа??ы лаампаны эмиэ уорбуттар этэ, онно ыйаныллыа» дии санаатым. Туох барыта кырыымчык, онон урут ту?аныллыбатах билигин идэтэ тахсар кэмэ. Дь??гэм Вера наскыны тардыбыт. «Кэм буолуо, онтукалара эр ки?и киэнэ ???. Арай этэрбэ?им и?инэн кэтээ инибин…» – Вера ??хсэр, эмиэ да уоскутунар. Ростик мыыла хаатын туппут: «Мантыкайбын илдьэ баанньыкка барыахпын, аны мыылата суох. Арай ?н?р??н «Елочка» ма?а?ыы??а хара мыыланы к?рб?т?м, ону ылан угуу?укпун, хайдах мыылата суох сылдьыай… Господа артисты, ким мыыла?а харчы иэстиир?» Ким да хардарбат, ол аата бары кураанахпыт. «Аныгыскы ыйга хамнас кэлиэ дииллэр, онуоха диэри сууммакка сырыт…» – ким эрэ та?ырдьа тахсан и?эн ха?ыытыыр. Б?д??-сада? Савва са?атыттан матан, сирэйэ дьэс кыы?ан, тахсан уоскуйардыы ыскамыайка?а олордо.

– Хайа, тугуй?

– К?р?? эрэ, араа?а… – диэт, сулбу тардан ылабыт.

– Тыый, дьоллоох да ки?игин, истэрээлинэйи туппуккун дии…

Уолбут, тугу эрэ уорбут ки?и курдук кумуйан, кумаа?ытын туппутунан су?аллык тахсан барда.

– Бэрт дии, хата о?олоох ки?иэхэ оруобуна т?бэспит, – Уйбаан вахтаттан к?бдь??рэр. – Ким эмэ кипэтиилинньиктээх дуо, тиэрмэ?им алдьанан хаалбыт, чэйэ суох хааллым. Саатар, б?л??н аанньа утуйбакка барытын у?аардан кэбиспитим.

– Миэхэ баар. – Сэргэй Уйбаанабыс бэлэм ба?айытык хантан эрэ ойутан а?алар. – Ити тиэрмэс сатана кэбирэ?э диэн. Дьэ омуктарга баар эбит, алдьархайдаах бытыылка. ?т?рд????тэ кэргэним омук сиригэр бара сылдьан туох эрэ утах а?албыта. К?р, ол бытыылката ?ч?гэйэ бэрдин и?ин би?иги уура сылдьан туттабыт. Бэйэтэ эриллэр хаппахтаах, сиргэ да бырах алдьаммат муос, балтараа лиитэрэ уу киирэр. Омуктар барахсаттар ки?иэхэ ту?алаатын диэн айдахтара ?ч?гэйин…

– Ноо, булка илдьэ сылдьыахха бэртээхэй тэрил эбит дии, балар намчылара бэрт. – Уйбаан ол улуу бытыылканы тутан олорор курдук б?чч?чч? к?р?р.

– Аа, «Кока-Кола» бытыылкатын этэр бы?ыылаах. Чахчы ?ч?гэй сэп. Кырата-улахана барыта баар буолар, би?иги омук сиригэр бара сылдьан а?алыы б???т?, – Мааппа Колесова ча?аарар.

Кини, бааттаах ки?и, банаары тардан астыммыта с?р. «Тыа?а гастролга илдьэ сылдьыллыа, хара?атыттан ки?и убуорунай хайа?а?ын да булбат. Дьэ абыранаа инибит», – диэмэхтиир.

– Ол бытыылка сыаната т??? буолар? – Уйбаан ымсыыран ыйытар.

– Босхо. Ута?ын исти? да, уктан кэби?э?ин, олох ыйаа?ына да суох. Та?ас быы?ыгар да уктаххына, хомуруйбат, – Мааппа, дьыаланы билэр ки?и бы?ыытынан, аахайбатахтыы хардарар.

– Аата, оннук айылаах туох аптаах тэрилин айбыттарай. Биирдэ эмэ убайгытыгар кэ?ии гынан а?алаары? эрэ, – Уйбаан ?лэ?эр.

– Убайбар а?алан б??? буолла?а дии.

Ити кэм?э та?ыттан Эдуард Красильщик диэн Чита куоратыттан кэлэн ха?ыс да сылын ?лэлии сылдьар дьэбириэй ки?итэ ??хс?? б???т?н т??эрэн киирдэ:

– Гааттар Нинка би?икки арыгыбыт талонун уоран ылбыттар. Таах сибиэ ылан и?эн кэбиспэккэ, билигин испэр сылдьар буолуо этэ.

Ким да са?арбат, то?о диэтэххэ арыгы талона с?т??тэ – били??и кэм?э саамай ыарыылаах с?т?к. Арыгыта суох туох да ?лэ барбат, онон харчытаа?ар сыаната ?рдээн турар. Эдиктээх Нина са?а ыал буолан сылдьаллара. Ханна олороллорун ким да билбэт. Арай оронноро суох буолан баата матараас булаары талоннарын мунньалларын бары билэрбит.

– Блин, даача халыы барабын, Нинка сиргэ сытартан б??рэ ыалдьан ?л?р?гэр тиийдэ…

– Эдик, ?й??н гастролга барар буоллубут. Онон биир ый ыалга хоно, а?ыы сылдьыаххыт дии. Суточнайгытын мунньан, кэллэххитинэ ылыныаххыт, – Сэргэй Уйбаанабыс бала?ыанньаны быы?ыырдыы холкутук этэр.

– О, как хорошо, чем скорее уедем, тем лучше. Нинканы уоскута бардым оччо?о, – диэт, Эдик унньулуйан тахсан барар.

– Чэ, тар?а?ы?. Киэ?э ыраатта, – Уйбаан ити икки ардыгар дьа?ала киирэр.

Дьон сыыйа тар?астылар. Би?иги б?г?н Уйбаантан к???ллэтэн Дима Колосовтыын репетициялыы хааллыбыт. К?н?с со?отох саалабыт тобус-толору, онон би?иги обургу н??мэрбитин репетициялыырга табыга?а суох. О?онньор, ба?ар, до?ор о?остоору, ба?ар, би?иги кы?ал?абытын ?йд??н, к???ллээччи.

Т??н биир диэки ыйда?ан-хайда?ан б?тт?б?т. Димам, эр ки?и буолан, куттаммат, онон сатыы дьиэлии турда. Мин бачча т??н ханна барыамый, Сайсаар Дьокуускай куоракка к?л?гээннэр ордууларынан биллэрин билэбин. Онон сырдыар диэри манна сылдьарбар тиийэбин. Сынньана таарыйа Уйбаа??а киирэн чэй и?эбин. Ким эрэ ааны то?суйда. Уйбаан кыы?ырбата, ??р?йэхтик батыччахтаан тиийэн тимир к?л???? т?л?р?ттэ. Са?а-и?э суох. К?р?н олордохпуна, сэттэлээх о?оттон эрэ обургу, илбиркэй та?астаах, б?т?нн?? уоспа бы?ыта сиэбит сирэйдээх саа?ыра барбыт карлик ки?и киирэн, дьиэтигэр аа?ардыы к??рэ-ла?кы т??эн сытар эргэ саала диэки ааста. Билигин онно муостата т??р?ллэн, истиэнэтэ си?нэн, хайа да бэйэлээх ата?ын укпат дойдута буолан турар. Ки?и саала?а киирэн с?тэн хаалла. Уйбаан кэлбитигэр са?ата суох бы?аарыы к??тэн к?р?н олордум.

О?онньорум ба?арбатах курдук т??нэри хайы?ан баран:

– Сиимэн эрэйдээх кэллэ… – диэтэ.

– Ол кимий?

– Ээ, маннаа?ы… – О?онньор чэйин сыпсырыйар. – Ити ыскамыайка?а сытан утуйан ыл…

– Убаай, ити туох ки?иний? – Билэ иликпинэ арахсыбаппын Уйбаан билэр. Былыр манна театр реквизитин о?орооччунан мин таайым Пантелеймон Михайлович Оруо?ун ?лэлээбитэ ???. Кини Уйбаан аллар ата?а эбит, онон о?онньор миигин олох сиэнин курдук к?р??хт??р. – Быра?ыллыбыт саала?а тугу гынарый?

– Саала?а буолбатах. Манна итинтэн ураты ба?аам хос баар. Т?гэ?эр киирдэххэ, ииччэ?э-баачча?а элбиир, билбэт ки?и мунуон да с?п. Чэ, син биир утутуо суоххун, эн манна мин соммун тэлгэнэн сыт, мин кэпсиим. – Уйбаан аттыгар турар ыскамыайка?а ыйанан турбут истээх сонун тэлгиир. – Уоту умуруоруом, куттанаайа?ын. Та?ырдьаттан бу баар курдук к?ст?р, онон аа?ан и?ээччилэр бары то?суйаллар.

Уйбаан, уоту умуруоран, кыра кыра?ыын лаампатын та?ааран уматар. Театр хара?аран туох эрэ таабырыннаах чуумпуга куустарар.

III

«Ити хас сыллаахха эбитэ буолла, быдаарыйда?а дии, манна ар?ам-тар?ам сылдьар артыыс дьо?урдаах дьону мунньан театр курдук тэрийбиттэрэ. Мин оччолорго уончабыттан эрэ тахсыбыт о?о этим. А?ам былыргыттан бу дьиэ?э о?ох оттооччунан ?лэлиирэ, онон бу дьиэ олбуоругар кыракый бараакка олорорбут. Ол билигин онно да суох. Бу эркин барыта ки?и у?уо?а этэ. Оччолорго собуор сэргэх уонна куорат биир улахан тутуута буолан, туох улахан мунньах, кэнсиэр барыта манна буолара. Сиимэннээх би?игини кытта дьукаах олорбуттара, а?ата л?ч??к этэ. Дьи?эр, кини миигиттэн икки-?с эрэ сыл а?а. Бу кини с?рэхтэммит бэйэлээх бэйэтин дьиэтэ ээ. Итинник кыра ки?и буолан т?р??хт??б?т. А?алаах ийэтэ ?лб?ттэригэр ким да ыары?ах о?ону к?р??н ба?арбатах, ол и?ин бу дьиэ ыстаарастатыгар Ньыыкан кырдьа?аска иит диэн баайан кэбиспиттэр. Кинилэр дьиэ у?а кынатыгар т?гэххэ олорбуттара. Та?араны суулларан да баран, Сиимэни ханна да барар сирэ суо?унан хо?уттан ??рбэтэхтэрэ, онон били??ээ??э диэри онно олорор. К?н???н ханна эрэ барар, т??н?н кэлэр. Дьиэлээх ки?ини ханна ??р??м?й уонна ??лээннээ?им буолла?а дии. Манна кини баарын ким да билбэт да?аны. Бы?ыыта, бу дьиэни кытта б?т?нн?? силбэ?эн хаалбыт курдук. Мин кинини кыра эрдэхпиттэн Бээгэй диэн ааттыыбын, ???ргэнээхтээбэт.

Ити, бы?ыыта, ньиэмэс сэриитин кэнниттэн этэ бадахтаах, эчи умнан да кэбистим, арай манна эдэркээн бэйэлээх, чап-чараа?ынан арылыччы к?рб?т, мап-ма?ан сирэйдээх, ки?и эрэ таптыах с?п ба?айы эттээх-сииннээх, уурбут-туппут курдук бы?ыылаах-та?аалаах кыысчаан киирэн кэлбитэ. Кинини хайа эрэ оройуонтан а?албыттара. Аата К??рэгэй диэн этэ.