Cengiz Han'ı Aramak

XII. yüzyılda Onon, Kerulen ve Tula ırmakları arasında yaşayan Moğolları yönetimi altına alan Kabul Kağan’ın28 torunu Yesügey Bagatur’un29 bilinen iki eşi bulunmaktadır. Bunlardan biri Süçigel30 olup, Begter ve Belgütey’in annesidir.31 Diğeri ise, Olhunud32 boyundan Ögelün Üçin’dir.33 Ögelün aslında, Merkit34 boyuna mensup Yeke35 Çiledü’nün nişanlısıdır. Çiledü, Ögelün’ü alıp kendi boyunun bulunduğu bölgeye götürmek isterken Yesügey ve akrabaları tarafından düğün alayı yağmalanmıştır. Çiledü’nün düğün alayını bırakıp kaçması sonrasında, Ögelün yakalanarak Yesügey’e eş olmuştur.36 Yesügey’in, Ögelün’den dört erkek bir de kız çocuğu dünyaya gelmiştir. Oğulları doğum sıralarına göre, Temüçin37, Kasar, Kaçigun ve Temüge adlarındadır. Kızı ise, Temülen olarak bilinmektedir. Tüm çocuklar ikişer yıl ara ile dünyaya gelmişlerdir.38 İlk evladı Temüçin’in doğum tarihi ile ilgili çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Ancak onun 1162 yılında doğduğu varsayımı daha doğru gözükmektedir.39 Bu tarihte Yesügey Bagatur, Kabul Kağan’dan sonra başa geçen Ambagay’ın40 Tatarlar41 tarafından esir edilip, Kin İmparatorluğu’na42 (1115-1234) yollanarak öldürülmesi sonrasında çıkan savaşlar kapsamında bir Tatar beyi olan Temüçin Üge’yi esir etmiştir. Bu olaya istinaden Yesügey’in, Onon Nehri kenarı Deligün Bolduga mevkiinde avucunda aşık kemiği büyüklüğünde kan pıhtısı ile doğan çocuğuna Temüçin adı verilmiştir.43 Temüçin, Yesügey Bagatur’un ilk erkek evladı olması hasebiyle onun gözdesi durumundadır.

Börte Üçin

Temüçin bazı kaynaklarda dokuz44 bazılarında on üç45 yaşına geldiğinde babası Yesügey Bagatur ona evlenecek bir eş bulmanın zamanının geldiğini düşünmüştür. Ona en uygun eşin, annesi Ögelün’ün mensubu olduğu Olhunud boyunda bulunabileceğine karar vermiştir. Böylece oğlu Temüçin’i de yanına alarak dayılarının yanına gitmek için yola çıkmıştır. Ancak yolda Ongirad46 boyundan Dei Seçen’e47 rastlamışlardır. Sohbet sırasında niyetlerini anlayan Dei Seçen kendisinin de güzel bir kızı olduğunu söyleyerek onları evine davet etmiştir. Bu sırada gece görmüş olduğu rüyayı anlatmaya başlamıştır. Rüyasında bir Aksungur’un güneş ile ayı tutarak getirip Dei Seçen’in avucuna koymuştur. Görmüş olduğu rüyayı da Yesügey’in oğlunu peşine takarak kendi yanına getirmesine yormuştur. Böylece Dei Seçen’in evine giden Yesügey onun kızını görmüş ve beğenmiştir. Oğluna uygun bir eş olduğuna karar vermiştir. Kızın adı Börte48 olup Temüçin’den bir yaş büyüktür. O gece orada kalan Yesügey sabah kızı istediğinde Dei Seçen onlara, “Defalarca isteyip de verdin mi değerlenir, az istemeyle verdin mi kıymetsiz olur. Kız çocuğunun töresi doğduğu evde yaşlanmak değildir.” diyerek kızını vermiştir. Böylece Börte ve Temüçin nişanlanmıştır. Yesügey Bagatur da oğlu Temüçin’i yanında getirdiği hediyelerle damat olacağı aileye bırakıp kendi yurduna dönmek için yola koyulmuştur.49

Yesügey Bagatur dönüş yolunda iken uzun yıllar savaş verdiği Tatar boyundan bazı kişiler ile karşılaşmıştır. Onlar, Yesügey’i tanıyıp ilk başta ona saygı gösterir gibi davrandılar. Bu nedenle Yesügey onların samimiyetine kanıp yanlarına oturmakta bir beis görmedi. Ama Tatarlar ikram ettikleri yiyeceklere zehir katarak onu öldürmek istediler. Zehrin etkisi uzun vadede ortaya çıktığı için Yesügey, Tatarlardan ayrıldıktan sonra rahatsızlansa da üç gün daha yoluna devam edebilmiştir. Zira üçüncü gün iyice fenalaşarak artık öleceğini anladığında Çerke Koca’nın oğlu Mönglig’i çağırarak oğlu Temüçin’i geri getirmesini ve ailesine sahip çıkmasını isteyerek hayata veda etmiştir.50 Yesügey’in ölümü sonrasında Dei Seçen’in yanına giden Mönglig, babasının Temüçin’i çok özlediğini ve görmek istediğini söyleyerek onu oradan alıp ailesinin yanına getirmiştir. Ancak Yesügey’in ölümünden sonra Temüçin ve ailesine yanlarında bulundukları Tayiçiguud51 boyu onlara eskiden verdikleri değeri göstermemeye başlamışlardır. Tayiçiguud boyunun ileri gelenleri tarafından Temüçin, annesi, kardeşleri ve yanlarında kalan birkaç kişi ile birlikte öylece terk edilmişlerdir.52

Temüçin’in çocukluğu ailesinin geçimini sağlamak ilgili sorunlar ve kendilerini ölüme terk eden Tayiçiguud boyunun saldırılarıyla mücadeleyle geçmiştir. Ancak gençlik dönemine ulaştığında ilk işlerinden biri nişanlısı Börte’yi aramak olmuştur. Bu nedenle kardeşi Belgütey’i de yanına alarak Kerülen Nehri boylarında Dei Seçen’i aramaya koyulmuşlardır. Dei Seçen onları gördüğünde, Temüçin’in onca badireye rağmen hayatta kalmayı başardığına çok sevinmiştir. Geçen süreye rağmen kızını ona vermeyi kabul ederek hazırlanması için haber yollamıştır. Dei Seçen’in eşi Şotan, kızı Börte’ye refakat ederek onu getirmiştir. Temüçin ve Börte’ye evlilik hediyesi olarak kara samur kürkü hediye etmiştir. Böylece yola koyulan Temüçin ve Börte, babası Yesügey’in andası53 Kereyit54 hanı Tuğrul’un yanına gitmişlerdir. Bu durumu vurgulayarak Temüçin, Tuğrul’a Börte’nin çeyizi kara samur kürkünü hediye etmiştir. Bu hediyeye çok sevinen Tuğrul, Temüçin’i himayesine almıştır.55 Böylece Temüçin, eşi Börte’nin çeyiz olarak getirdiği kara samur kürkü kullanarak ilk önemli siyasi müttefik bulmuş olmanın sevinciyle ailesin yanına dönmüştür.56

Temüçin ailesinin yanına döndükten bir süre sonra Merkit boyundan birçok bey toplamış oldukları atlı birliklerle onu yakalamak ve obasını dağıtmak için gelmiştir. Amaçları Yesügey’in yıllar önce Ögelün’ü Yeke Çiledü’den kaçırmasının intikamını almaktır. Ama kalabalık bir güruhun obaya doğru geldiğini anlayan Temüçin derhal herkesi uyararak Burhan Haldun dağına kaçmalarını sağlamıştır. Ancak Börte geciktiği için herkes atları alıp gitmiş, ona at kalmamıştır. Yaşlı Süçigel Ana’nın yün yüklü arabasına saklanmaya çalışsa da Merkit askerleri tarafından yakalanarak esir edilmiştir. Böylece götürülerek intikam amaçlı Börte’yi, Yeke Çiledü’nün kardeşi Çil-ger Bögüt’e eş yapmışlardır.57 Temüçin kaçanlar arasında Börte’yi göremeyince onu aramaya koyulmuştur. Börte’nin Merkit kuvvetleri tarafından esir edilip götürüldüğünü öğrenince çok üzülmüştür. Onu kurtarmak için çareler aramış ve Kereyit hanı Tuğrul’un yanına gitmiştir. Tuğrul ona iltifat ederek gönlünü ferah tutmasını söylemiştir. Börte’yi kurtarmak için elinden geleni yapacağının teminatını vermiştir. Ayrıca Temüçin’in on bir yaşından beri tanıdığı andası Cadaran58 boyundan Camuha’yı da desteğe çağırmışlardır. Bu sırada Tuğrul Han’ın kardeşi Caka Gambu’da59 onlara katılmıştır. Bu sayede toplamış oldukları ordu ile birlikte Merkit yurdunu basarak Börte’yi kurtarmayı başarmışlardır. Merkit boyunu da büyük bir yenilgiye uğratarak yurtlarını yağmalamışlardır.60 Bu savaş Temüçin’in gençlik yıllarında bozkır boyları ile girişmiş olduğu ilk mücadele ve onun bozkırda yükselişini sağlayan dönüm noktalarından biri olarak görülebilir.

Reşîduddîn Fazlullah, Börte’nin kaçırılması ve kurtarılması olayından yukarıda verdiğimiz Gizli Tarihçe rivayetinden biraz farklı bahsetmektedir. Esere göre, Merkit beyleri Temüçin’in efradının genişlemesinden çekinerek bir an önce durdurmak için harekete geçmişlerdir. Onun hanesini yağmalayarak eşi Börte’yi yakalamışlardır. Bu sırada Börte hamiledir. Kereyit hanı Tuğrul ile Merkit beyleri dost oldukları için Börte’yi onun yanına yollamışlardır. Tuğrul Han, Temüçin’in babası Yesügey ile dost olduğu için Börte’yi de gelini gibi görmüştür. Bu nedenle namusuna halel getirecek herhangi bir davranışta bulunmadılar. Temüçin, Börte’nin orada olduğunu duyunca derhal bir elçi göndererek eşini istedi. Tuğrul Han gelen elçiye ihtiram göstererek onunla birlikte Börte’yi hemen yola çıkararak Temüçin’e yolladı. Ama Börte daha yolda iken doğum sancıları tuttu ve oğlu Çuci’yi dünyaya getirdi.61

Merkit boyu ile verilen mücadele sonrası, müttefikler arasında ganimet bölüşümü yapılınca Tuğrul Han onlardan ayrılmıştır. Ancak Camuha ve Temüçin yanında bulunan boylarla Korkonak Cubur denilen bölgeye gelerek birlikte yurtlarını kurmuşlardır. Temüçin ile Camuha’nın bu birlikteliği bir buçuk yıl boyunca devam etmiştir. Birlikte planladıkları bir göç esnasında Camuha, “Temüçin anda, dağa yanaşılıp konulur, yılkıcılarımıza yurt olur. Doğru mu? Nehre yanaşılıp konulur, koyun kuzucularımıza otlak yurt olur. Sakıncası yok değil mi?” demiştir. Temüçin, Camuha’nın ne demek istediğini anlamamış ve doğruca annesi Ögelün’ün yanına gitmiştir. Ona, Camuha’nın sözlerini söyleyerek, ne demek istediğini sormuştur. Bu sırada söylenenleri duyan Börte, Camuha’nın artık onlardan ayrılmak istediğini kendisine ayrı bir yurt tutmak niyetinde olduğunu ifade ettiğini söylemiştir. Bunun üzerine Temüçin ve onun yanında olmak isteyen boylar bir gece konmayarak yollarına devam etmiş ve Camuha’dan ayrılmışlardır. Temüçin’in ayrıldığını gören birçok boy ona katılmak için peşinden gelmiştir. Sonrasında da bir toy düzenleyerek Temüçin’i kendilerine han seçmişlerdir62. Böylelikle Temüçin, Börte’nin yorumuna riayet ederek başlattığı yolculuğun sonucunda kendisini bozkırın mühim şahsiyetlerinden biri olarak bulmuştur.

1206 yılı sonrasında Temüçin tüm Moğolistan’ı bir bayrak altında toplayıp Cengiz Han olarak anılmaya başlamıştır. Bu dönemde Börte Üçin de Cengiz Han’ın en muteber hatunu olarak devlet işlerinde yerini almıştır. Cengiz Han’ın hem şahsi hem de resmi işlerini yürütmekle görevli has binliğinden bazı yüzlükler böylece Börte’nin yönetimine verilmiştir.63 Bu sırada Temüçin’in, Cengiz Han olarak isimlendirilmesini sağlayan Mönglig’in oğlu kam Kökökçü (Teb Tenger) bazı boyları kendi yanına çekerek devlet içerisinde gücünü artırmaya başlamıştır. Ayrıca Cengiz Han ile kardeşlerinin arasının bozulmasını sağlamıştır. Bu durumu fark eden Börte Üçin, Cengiz Han’ı uyararak kardeşi Temüge tarafından, Teb Ten-ger’in öldürülmesinin yolunu açmıştır.64

Cengiz Han’ın Börte’den dört erkek beş de kızı olmuştur. Oğulları Çuci, Çağatay, Ögedey ve Toluy ismindedir. Börte en muteber hatun olduğu için Cengiz Han’ın mirası bu dört oğlu arasında bölüştürülmüştür. Bu sayede paylarına düşen bölgelerde kendi hanedanlarını kurabilme fırsatı yakalamışlardır.65 Kızları ise, Koçin, Çiçegen, Alaha, Tumalun ve Altalun adındadır. Cengiz Han kızlarını da dönemin önde gelen şahsiyetleri ile evlendirmiş ve onlarla sıhri akrabalık kurma yoluna gitmiştir.66 Börte, Cengiz Han’ın oldukça meşakkatli yıllarında ona yaverlik etmiş ve yükselişinde önemli roller oynamıştır. Bu nedenle Cengiz Han daima ona saygı duymuş ve onu onurlandırmıştır. Diğer birçok eşi olsa da onun yeri hep ayrı tutulmuştur. Ancak bu birlikteliklerinin ne kadar sürdüğü hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen Börte, 1227 yılında vefat eden Cengiz Han’dan kısa bir süre önce veya sonra ölmüştür.

Yesügen Hatun

Temüçin babası Yesügey Bagatur’un intikamını almak için Tuğrul Han ve Çinliler ile iş birliği yaparak Tatarlar üzerine bir sefer düzenlemiş ve büyük oranda da başarılı olmuştur. Köpek yılı67 1202’de ise, yeniden Tatarlar üzerine bir sefer düzenleme kararı almıştır. Bu sefer neticesinde Tatar halkı yenilerek esir edilmiştir. Esirler hakkında hüküm vermek için toplandıklarında, boyu kağnı tekerleğinden uzun olan tüm herkesi öldürme kararı almışlardır. Tatarlardan Yeke Çeren isimli bir bey Temüçin’in kardeşi Belgütey’den ne karar aldıklarını öğrenmek istemiştir. Belgütey de alınan kararı ona söyleme zaafında bulunmuştur. Bu durumu Yeke Çeren, Tatar esirlere bildirmiştir. Böylece esirler ölüme giderken elbiseleri içerisine bıçaklar saklamışlardır. İdam edilecekleri zaman bıçaklarla cellatlarından bazılarını öldürerek Temüçin’in ordusuna büyük zarar vermişlerdir. Bu sırada Yeke Çeren’in kızı Yesügen de esir edilenler arasında bulunmaktadır. Yesügen’in güzelliğini gören Temüçin, onu kendisine eş olarak almıştır.68 Temüçin’in Yesügen Hatun’dan Çavur isimli bir oğlu olmuştur. Ancak bu çocuk genç yaşta vefat etmiştir.69

Yesüy Hatun

Temüçin, Yesügen Hatun’u eş olarak seçtiği zaman o, kendisinin Yesüy70 isminde bir ablasının varlığını beyan etmiştir. Han kişiye yaraşır zarafet ve güzellikte olduğunu bildirmiştir. Hatta Yesüy’ü gördükten sonra kendini artık beğenmez ise, yerini canıgönülden ona devretmeye de razı olduğunu ifade etmiştir. Temüçin Yesügen’in bu sözleri üzerine meraklanmış ve o kadını bulmaları için emir vermiştir. Kısa süre içerisinde bulunan Yesüy gerçekten de Yesügen’in bahsettiği kadar güzeldir. Bu nedenle Cengiz Han, Yesügen’i oturttuğu yeri Yesüy’e tahsis etmiştir. Yesügen’i de daha düşük mertebeye sahip diğer hatunlarının yanına yerleştirmiştir. Ancak Yesüy evli olup kocasından ayrılmanın derin üzüntüsünü yaşamaktadır. Bir gün kardeşi Yesügen ile oturup dertleşirken derin bir iç çekmiş ve Temüçin bunu duymuştur. Durumu anlayan Temüçin, Tatarlardan hayatta kalanları bir araya toplayıp ait oldukları boyları ve ailelerine göre ayırmaya başlamışlardır. Bu sırada bir adam hiçbir gruba dâhil olamamış ve tek kalmıştır. Soruşturulduğunda Yesüy’ün kocası olduğu saptanmıştır. Temüçin bu haberi alınca o adamın derhal boynunun tenha bir yerde vurulmasını emretmiştir. Böylece verilen emre istinaden Yesüy Hatun’un eski kocası öldürülmüştür.71

Cengiz Han, Harezmşahlar Devleti’ne (1092-1231)72 bağlı Otrar valisinin Moğol kervanını yağmalaması üzerine Türkistan Seferi’ne (1219-1224) çıkma kararı almıştır.73 Bu sırada ordu ile birlikte sefere katılan Yesüy Hatun, Cengiz Han’a ölümü hatırlatarak devletin bekası için artık bir veliaht bırakması gerektiğini söylemiştir. Cengiz Han da onun bu sözünü onaylamıştır. Etrafında bulunan ailesinden kişiler ve komutanların, kendisine hiç ölmeyecekmiş gibi davrandıklarından yakınmıştır. Ölüm konusunu daha önce hatırlatıp veliaht tayin ettirmedikleri için sitem etmiştir. Yesüy Hatun bu şekilde Büyük Moğol Ulusu’nun (Yeke Monggol Ulus74) ilk veliaht şehzadesini belirleyecek süreci başlatmıştır. Bu süreç, Cengiz Han’ın oğullarından Çuci ve Çağatay’ı, babalarının huzurunda kavgaya tutuşturacak kadar sancılı geçmiştir. Neticede ise, tüm şehzadeler ve Cengiz Han’ın üzerinde mutabık olduğu Ögedey veliaht olarak tayin edilmiştir.75

Cengiz Han, Türkistan Seferi’ne çıkıldığı sırada Tangut76 hükümdarına destek kuvvetler yollaması için haber göndermiştir. Ancak bu isteği kabul edilmemiştir. Cengiz Han 1224 yılında Türkistan Seferi’nden döndükten sonra Tangutları cezalandırmak için bir sefer düzenleme isteği içerisine girmiştir. 1226 yılına gelindiğinde ise, ordusunu toplayıp Yesüy Hatun’u da yanına alarak bu seferi başlatmıştır. Sefer sırasında Cengiz Han hastalanmış ve Yesüy Hatun bu durumu oğulları ve komutanlarına bildirmiştir. Komutanlar Cengiz Han’ın sağlığını düzeltmek için, seferi sonlandırıp geri dönmeye niyetlenmişlerdir. Ancak Tangutlar yürekleri yetmedi de geri döndüler der diye Cengiz Han buna razı gelmemiştir. Böylece sefer devam etmiş ve büyük oranda başarı sağlandıktan sonra Cengiz Han 1227 yılında ölmüştür. Ölmeden önce Yesüy Hatun ve komutanları arasında Tangut halkını bölüştürmüştür. Ölümü sonrasında, onlara tamamen ele geçirene kadar saldırılarını sürdürmelerini tembihlemiştir.77

İbaha Beki

Temüçin, Kereyit hanı Tuğrul ile yakın ilişkilerine binaen 1202 yılında onunla sıhri akrabalık kurmak istemiştir. Bu nedenle kendi kızı Koçin Beki’yi78, Tuğrul Han’ın Sengüm’den torunu Tusaka’ya vermek istemiştir. Ayrıca Tuğrul Han’ın kızı Çagur Beki’yi de kendi oğlu Çuci’ye istemiştir. Ama Sengüm bu duruma karşı çıkarak kendilerinin onlardan kız alamayacak ve onlara kız veremeyecek kadar soylu bir aile olduğunu dile getirmiştir. Böylelikle Temüçin ile Tuğrul Han arasına bir soğukluk girmiştir. Çıkan savaşların neticesi, Tuğrul Han’ın yenilerek ölümüne yol açacak kadar ileriye varmıştır79. Ancak Tuğrul Han’ın kardeşi Caka Gambu, Temüçin ile yaşanan mücadelelere pek dâhil olmadığı için bağışlanmıştır. Böylece Temüçin onun kızlarından İbaha Beki’yi kendisine eş olarak almıştır. İbaha’nın kız kardeşlerinden Bigtutmuş Üçin’i oğullarından Çuci’ye, Sorkagtani Beki’yi de Toluy’a gelin etmiştir.80

Moğolistan halklarını tek bayrak altında birleştirmenin sevinci ile 1206 yılında toplanan büyük kurultayda Cengiz Han, bu işte kendisini yalnız bırakmayıp yardımcı ve destek olan komutanlarına türlü ihsanlarda bulunmuştur. Bu sırada Uruguud81 boyundan Cürçedey’in kendisi için yaptığı fedakârlıkları anlatarak onu övmüştür. Cürçedey’in Kereyit boyu ile verilen mücadelelerde göstermiş olduğu başarıları takdir etmiştir. Caka Gambu’nun ihanet etmesine karşılık, Cürçedey’in onu kurnazca yakalayıp öldürmesinden iftiharla bahsetmiştir. Cürçedey’in bu hizmetlerine karşılık Cengiz Han eşi İbaha’yı Cürçedey’e vermiştir. İbaha’ya herhangi bir davranışından veya ondan sıkıldığından değil Cürçedey’in üstün başarılarından dolayı böyle yapmayı uygun gördüğünü söylemiştir. Bu nedenle kendisinden sonra tahta geçecek kişilerinde İbaha’nın soyundan gelenlere saygı göstermesini emretmiştir. Ayrıca İbaha’nın babası Caka Gambu’nun kızına çeyiz olarak verdiği Aşig Temür ve Alçig’i ona bağışlamıştır. Uruguud boyundan dört bin kişilik bir orduyu da Cürçedey’in idaresine tahsis etmiştir.82

Reşîduddîn Fazlullah, İbaha olayı hakkında biraz daha farklı bir rivayete yer vermektedir. Bu rivayete göre, Cengiz Han, İbaha’nın otağında gece yatar iken korkunç bir rüya görüp uyanmıştır. Birden, İbaha’ya “Senin yanında ve senden hiçbir kötü şey görmedim. Senden hiç sıkılıp yılmadım. Ama az önce bir rüya gördüm ve Allah Teala benden seni bağışlamamı istedi. Kalbine kötü şeyler gelmesin.” demiştir. Sonrasında dışarıda otağı korumak için kimin olduğunu öğrenmek amacıyla seslenmiştir. Kehti Noyan kendisinin olduğunu söyleyince onu içeriye çağırmıştır. İçeriye girince de ona bu hatunu sana bağışladım onu al demiştir. Ayrıca çeyiz olarak bir aşçı, kendisinin kımız içtiği altın kâse, otağın hizmetini gören hizmetçiler ve çeşitli hazineleri de Kehti Noyan’a vermiştir.83

Gürbesü Hatun

Nayman boyu84 hanı Tayang, Temüçin’in Kereyit boyuna galip gelmesinden sonra onun daha fazla güçlenmesini engellemek için harekete geçmek istemiştir. Tam bu sırada annesi Gürbesü Hatun, ona Moğolların kötü kokulu ve kötü kıyafetli olduklarını, bu yüzen sadece seçme güzel kızlarını esir etmelerini söylemiştir. Yapılan savaşlar neticesinde Tayang Han, Temüçin ile tek başına mücadele edemeyeceğini anlamıştır. Bu nedenle Sıçan yılı 1204’ten sonra müttefik olarak Camuha ile birlikte hareket etmeye başlamışlardır. Yapılan savaşlar sonucunda Tayang Han yenilerek öldürülmüştür. Bu sırada Tayang Han’ın annesi Gürbesü Hatun’da esir edilerek Temüçin’in yanına götürülmüştür. Cengiz Han ona, “Sen Moğollar pis kokuyor demiyor muydun? Niye buraya geldin?” demiştir. Sonrasında da onu kendisine eş olarak almıştır.85

Reşîduddîn Fazlullah’ın rivayetine göre, Gürbesü Hatun aslında Tayang Han’ın annesi değil baş hatunudur. Tayang Han bu hatunu çok seviyor ve ona çok değer veriyormuş. Temüçin ile girmiş oldukları mücadeleler sonucunda Tayang Han öldürülünce Gürbesü Hatun dul kalmıştır. Bir müddet sonra da Gürbesü Hatun’u Temüçin’in yanına getirmişlerdir. O da Moğol adet ve töresine uygun bir şekilde Gürbesü Hatun’u nikâhına almıştır.86

Kulan Hatun

1204 yılında Temüçin, Merkit boyu ile savaştıktan sonra başlarında bulunan Togtoga Begi yenilip kaçmıştır. Böylece Merkit boyu büyük oranda Temüçin’in hâkimiyetini tanımıştır. Börte’nin kaçırılmasında da aktif rol oynayan Uvas Mer-kit beyi Tair Usun, kızı Kulan’ı alarak Temüçin’e göstermeye getirmiştir. Yolda iken Moğol askerleri sürekli sorguya tuttukları için Tair Usun, Bagariday Nayaa Noyan ile karşılaşmıştır. Nayaa Noyan, Tair Usun’a savaş yeni bittiği için daha asayişin tam sağlanamadığını bu nedenle yalnız yolculuk etmelerinin sakıncalı olacağını söylemiştir. Kendisinin ise, Temüçin’e yakın önemli bir komutan olduğunu bildirerek onları kendi hanesinde üç gün beklemeye ikna etmiştir. Üç gün sonra da Tair Usun ve kızı Kulan’ı alarak Temüçin’in huzuruna çıkarmıştır. Temüçin, Nayaa Noyan’ın Kulan Hatun’u üç gün evinde tuttuğunu öğrenince çok sinirlenmiştir. Tam onun ölümüne hükmedecekken, Kulan Hatun araya girerek Nayaa Noyan’ın hiçbir kötü niyeti olmadığını aslında onları korumak için böyle bir yolu seçtiğini söylemiştir. Hatta isterse bekâretini de yoklayabileceğini beyan etmiştir. Bu söz üzerine Temüçin onu yoklayıp doğruları söylediği için çok beğendi. Nayaa Noyan’ın da sözünün eri, dürüst bir kişi olduğu anlamıştır. Hatta bazı önemli işler için onu görevlendireyim diye düşünmüştür.87

Kulan Hatun’un Temüçin’e gelin edilmesi olayını Sagan Setsen Kara Sıçan yılı (1192) olarak göstermektedir.88 Ayrıca Temüçin, Kulan Hatun’u aldıktan sonra üç yıl kendi yurduna dönmemiştir. Bu nedenle Börte, Temüçin’e elçi göndererek onu üç yıldır ihmal etmesinden yakınmıştır. Temüçin seferden döndüğünde Börte’nin, kendisine ve Kulan Hatun’a olan tutumunun ne olacağından çekinerek niyetini öğrenmek için ünlü komutanlarından Muhali’yi göndermiştir. Mukali, Temüçin’in Kulan Hatun’u Merkitleri kendisine bağlamak için eş olarak aldığını belirtmiştir. Börte ise, bu olaydan bir rahatsızlığı olmadığını belirtmiştir. Temüçin bu haberi alınca mutlu olup Börte’nin yanına rahatça gidebilmiştir.89

Temüçin’in Kulan Hatun’dan bir oğlu olmuştur. Bu çocuğa Kölgen ismi verilmiştir. Ancak Temüçin’in Börte Üçin’den doğan çocukları kadar muteber tutulmamıştır. Yine de onun yönetimi altına bir ordu ve yurt tahsis edilmiştir. Kölgen’in sahip olduğu bu hak, çocuklarına ve torunlarına miras olarak geçmiştir.90 Cengiz Han’ın ölümü sonrasında Ögedey, Kulan Hatun’u kendisine eş olarak almıştır.91

Mügey Hatun

Uygur vilayetinde sarp dağlarda yaşayan Bekrin boyu, Moğollar ve Uygurlardan farklıdırlar. Cengiz Han, Moğolistan’ı bir bayrak altında topladıktan sonra Bekrin boyunun beyi bin kişilik kuvvetleri ile gelip ona tabii olmuştur. Ayrıca Bekrin beyi kızı Mügey Hatun’u da getirip eş olarak Cengiz Han’a vermiştir. Cengiz Han onu çok beğenmiş ve çok sevmiştir. Ancak ondan çocuğu olmamıştır. Cengiz Han’ın ölümü sonrasında bu kadını Ögedey Kağan kendisine eş olarak almıştır. Hatta o da Mügey Hatun’u o kadar çok sevmiştir ki, diğer hatunları ona içten içe haset etmişlerdir. Cengiz Han’ın ölümü sonrasında oğlu Çağatay Han da bu kadına meyil etmiş ve Ögedey’e elçi yollayıp onu talep etmiştir. Ancak Ögedey, Mügey’i kendisine eş olarak aldığını söyleyerek talebi geri çevirmiştir. Eğer başka bir hatunu istiyorsa onu Çağatay’a gönderebileceğini bildirmiştir. Ama Çağatay başka birini talep etmediği için bahsi kapatmıştır. Ögedey Kağan, Mügey Hatun’u çok sevmesine rağmen onların çocuğu olmamıştır.92 Kağan’ın ölümünden sonra devlet işleri bir süre Mügey Hatun’un hanesinden yürütülmüştür. Ancak çok geçmeden bu hatun da hayata gözlerini yummuştur.93

Guncu Hatun

Cengiz Han, 1211’de Kin İmparatoru Altan Han’a karşı girişmiş olduğu mücadele dâhilinde birçok şehri yağmalamıştır. 1213 yılı başlarında ise, Cungdu şehrinde Altan Han’ı kuşatmayı başarmıştır. Şehirde sıkışan Altan Han ve devlet erkanı toplanarak ne yapacaklarını düşünmeye başlamışlardır. Çıkar yol olarak Cengiz Han’a şimdilik il olmayı ve onu kuşatmadan vazgeçirip yolladıktan sonra duruma göre hareket etmeyi uygun görmüşlerdir. Bu kapsamda Altan Han’ın kızı Guncu Hatun’u da Cengiz Han’ın yanına yollamışlardır.94 Cengiz Han, Guncu Hatun’u kendi eşleri arasına almıştır. Ancak Guncu Hatun pek güzel değildir. Ona babası büyük bir hükümdar olduğu için itibar ve ihtiram göstermişlerdir. Cengiz Han’ın ondan çocuğu da olmamıştır. Guncu Hatun 1260 yılı sonrasında vefat etmiştir.95

Çaga Hatun

Cengiz Han, 1211 yılında başlatmış olduğu Kin İmparatorluğu ile olan mücadelesine 1213’de kısa bir ara verdikten sonra Tangutlar üzerine yönelmiştir. Tangut hükümdarı anlaşma yapmak ve tabii olmak için “Sağ kolunuz olup gücümü vereyim.” diyerek bir elçilik heyeti yollamıştır. Bu sayede Tangutlar ile anlaşan Cengiz Han, hükümdarın isteği üzerine kızı Çaga Hatun ile de evlenmeyi kabul etmiştir.96 Her ne kadar Gizli Tarihçe ve Altın Tarihçe, Çağa Hatun’un geliş serüvenini yukarıda gösterilen tarihler arasına koysa da olayı 1209 ve 1210 yılı sonrası olarak gösteren bazı kaynaklar da mevcuttur.97