Cengiz Han'ı Aramak

Sonuç

Farklı tarih tezleri ışığında bakıldığında farklı yorumlamalarla karşılaşılması muhtemel olan Moğol tarihi, yakım ve yıkımın tarihi olarak anılsa da Moğol lideri Cengiz Han’ın tarihte iz bıraktığı gerçeğini görmezden gelmek mümkün değildir. Cengiz Han’ın başarısı, kuşkusuz sadece güçlü ve gaddar bir ordu kurmuş olmasına bağlanamaz. Bu ölçekte bir toprak parçasını tüm unsurlarıyla birlikte bir arada tutabilmek için yönetim kabiliyeti olan bir lidere ihtiyaç vardır. Cengiz Han’ın biyografisi ve Moğol tarihi üzerine inşa edilmiş olan Moğol Kurdu romanından hareketle tespit edilen liderlik vasıfları şunlardır:

• Cengiz Han, bozkırın zorlu koşullarına terk edilmiş ve korunaksız bir şekilde hayata tutunmayı başarmıştır. Bu durum, zorlukların yıldıramadığı, mücadeleci bir kişiliği olduğunun göstergesidir.

• Öfkesini ve her türlü duygu durumunu kontrol edebilen, harekete geçmek için en doğru zamanı bekleyebilen sabırlı bir liderdir.

• Moğol boylarını birleştirmek amacında olduğundan en ufak bir ayrışmaya müsaade etmemiş, yeri geldiğinde hanımının kaçırılmasına dahi göz yummuş, büyük oğlu Cuci’nin Merkitlerden olma olasılığını bir ömür içinde taşısa da aile bütünlüğünü bozmamıştır.

· Aile bağlarından kaynaklanan herhangi bir zaafın içine düşmemiş, gerektiğinde en yakınını dahi cezalandırmayı bilmiştir.

· Çalınan atlarını bulmasına yardımcı olan Borçu’dan başlayarak, Cengiz Han olma yolculuğunda kendisine en ufak bir yardımı olanı asla unutmamış, vefanın bir fazilet olduğunu göstermiştir.

· Gücün yanında saf tutan, taraf değiştiren, efendisine ihanet eden, sırra sahip çıkmayı bilmeyen kim varsa en ağır şekilde cezalandırmış, etrafında bir dalkavuk ve hain topluluğunun oluşmasını engellemiştir.

· Dürüstlük ve sadakati her zaman ödüllendirmiştir.

· Hâkimiyeti altındaki insanlara adil davranmaktan vazgeçmemiş, bunu sağlamak için Cengiz Yasası’nı oluşturmuştur. Yönetiminde keyfiyet değil, disiplin ve kurallar ön plana çıkar.

· Din adamlarına, bilim insanlarına, esnaf ve zanaatkârlara saygı duymuş, onların toplum içindeki gücünden yararlanma yolunu seçmiştir.

· Mutlak hâkimiyet kurmak için hain, güçsüz ve korkaklara asla merhamet göstermemiş, kendisine rakip olabilecek kim varsa ortadan kaldırmış, acımasız bir tutum takınmıştır.

· Kendisine biat edenlere dokunmamış, savaşı seçenleri de bütün varlıklarıyla birlikte acımasız bir şekilde yakıp yıkmıştır. Yakıp yıktığı şehirlerden birkaç kişinin sağ olarak kaçmasına müsaade ederek yaşananları diğer topluluklara aktarılmasını sağlamıştır. Bu davranış, onun savaşmadan uzlaşarak hâkimiyet kurmayı amaçladığını gösterir.

· Savaşlarda propaganda, psikolojik taktik vb. yararlanmış, askeri gücünü en verimli şekilde kullanmıştır.

· Kazanılan ganimetleri adil ve cömertçe paylaştırmış, iyi ve örnek bir lider olarak seferlerde askerinin yanında yer almış ve onları motive etmiştir.

· Yanlışında ısrar etmemiş, kendi topluluğunda eksik olanları başka topluluklardan alıp kendi bünyelerine entegre etmeyi başarmıştır.

· İleri görüşlüdür. Daha hayattayken oğulları taht kavgasına düşüp ayrılık çıkarmasınlar diye kendinden sonraki vârisi belirleyerek topraklarını evlatları arasında paylaştırmıştır.

· Moğol Kurdu romanından hareketle tespit edilen bütün bu özellikler, Cengiz Han’ın liderlik vasıflarını taşıyan karizmatik bir lider olduğunun göstergesidir.

Kaynakça

Abdullah Temizkan ve Erhan Aktaş. Türk Devlet Geleneğinde İktidarın Meşrulaştırılmasında Rüyanın Kullanımı. Karadeniz Araştırmaları, S. 33, Bahar 2012, s. 13-22.

Bilen Yılmaz. “Moğolların İnanç Sistemindeki Dişil Özellikler ve Kadına Dair Bazı Tespitler.” Türk Dünyası Araştırmaları, C. 127, S. 250, Ocak-Şubat 2021, s. 67-82.

Ekrem Kalan. “Moğollarda Yazılı Geleneğin Kökenleri ve Cengiz Taşı.” Türkbilig, S. 35, 2018. s. 1-16.

Engin Kırlı. “Cengiz Han’ın Hayatı ve Askeri Seferleri.” ESOGÜTD, C. 2, S. 1, 2019, s. 84-111.

H. Ahmet Özdemir. “Klandan İmparatorluğa Cengiz Han’ın Soyu, Yetiştiği Ortam Çocukluğu Kişiliği ve Yasası.” Marife, Bahar 2011, ss. 31-50.

Homeric. Moğol Kurdu. çev. Ali Cevat Akkoyunlu. İstanbul: Doğan Kitap, 1999.

Mustafa Kalkan. “Bozkır Kültüründe At ve Prjevalskiy Atının Bu Kültüre Kazandırdığı Dinamizm”, Erdem, 1997, C.9, S. 27, ss. 1129-1242

Mehmet Kaan Çalen. “İkinci Meşrutiyet Döneminde İki Farklı Cengiz Han Tasavvuru,” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 13, S. 4, 2016, ss. 227-254.

Murat Tural. “Moğol Toplum Hayatında Ölümünden Sonra Cengiz Han,”

Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 13/2, 2018, ss. 197-210.

Nadir Devlet. Asya Fatihi Cengiz Han, İstanbul: Başlık Yayınları, 2010.

Zahide Ay. “Orta Asya’da Cengizli Hanedanların Devletleşme Sürecinde Eski İnanç Unsurlarının Rolü,” USAD, 10, Bahar 2019, s. 266-286.

M. ONUR HASDEDEOĞLU 137 : BOZKIRIN GAZABI CENGİZ HAN

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

İnci Enginün. “Gılgamış destanı ve oyun yazarlarımız,” Araştırmalar ve Belgeler. İstanbul: Dergâh Yayınları, Kasım 2000, s. 231.

2

İnci Enginün. “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında Atatürk,” Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları. 6. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, Mart 2007, s. 472.

3

Nadir Devlet, bu makaleyi John Man’ın Cengiz Han kitabından öğrendiğini söylüyor ve kaynak gösteriyor. Meraklıları için asıl metinden alıntı: “… In surveys of DNA variation in Asia, we typed 2,123 men with ⩾32 markers to produce a Y haplotype for each man; these included 1,126 individuals described elsewhere (Qamar et al. 2002; Zerjal et al. 2002). Over 90% of the haplotypes showed the usual pattern (Mohyuddin et al. 2001): most males had a unique code; and the few haplotypes present in more than one individual were generally found within the same population…” Tatiana Zerjal, Yali Xue, vd 23 kişi. “The Genetic Legacy of the Mongols,” The American Journal of Human Genetics, Volume 72, Issue 3, 2003, Pages 717-721, ISSN 0002-9297, (04.03.2022)

4

Prof. Dr., Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü.

5

Dr. Öğretim Üyesi, Celal Bayar Üniversitesi.

6

Tim Severin. In Search of Genghiz Khan. Photography by Paul Harris. 1st American ed. New York: Atheneum Macmillan Publishing Company, 1992, s. 14.

7

Brian Jacomb. “Ruler of the Sky. A Novel of Genghis Khan By Pamela Sargent” March 16, 1993. https:// www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1993/03/16/book-world/8cfe58a7-957f-4b85-9081-e-7c8eba994d9/ (26.02.2022) “… Pamela Sargent, well known for her science fiction, has chosen to depict the life and times of Genghis Khan in her first historical novel and has done so primarily through the women around him.”

8

https://www.amazon.com/Ruler-Sky-Novel-Genghis-Khan-ebook/dp/B00J90CDT8 (26.02.2022) Editorial Reviews: “The ruthless 13th-century warrior Genghis Khan, who built a vast empire in his drive for world conquest, is the subject of this workmanlike historical novel, a panorama of warfare, intrigue, sex and betrayal. In Sargent’s (Ruler of the Sky) somewhat romanticized portrayal, the Mongol ruler is a schizoid figure capable of both monstrous savagery and saintly humility and forgiveness. We see Genghis Khan through the eyes of women who loved and manipulated him. His doting mother, Honelun, stirs his lust for vengeance by telling tall tales of his father’s poisoning. His chief wife, Bortai, is bitter over his neglect of her. Another wife, Ibakha, rashly attempts to convert the ruler from worship of the sky-god Tengri to Christianity. Still another spouse, Ch’i-kyuo, a ladylike Chinese princess, has lesbian trysts with a Han concubine. Genghis Khan himself enjoys simultaneously bedding two additional wives, Tatar sisters Yisui and Yisugen, and we also read of his homosexual relationship with a friend whom he later orders to be hung. Sargent’s flat prose is plodding and ridden with cliches, but it helps anchor the exotic excesses of the violent world she describes.”

9

M. Kussainova ve Zh. Abdigapbarova. “The Image of Historical Figures in Kazakh Literature,” June 2016, International Journal of Social Science and Humanity 6 (6): 437-455. (https://www.re-

10

Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

11

Dinç, S. (2019). 13. Yüzyılda Moğol Posta Teşkilatı (Yam), Danışman: Derya Derin Paşaoğlu, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Mayıs, Trabzon.

12

Bayaut, Bayat boyunun Moğolca’daki söylenişidir. Bayat boyu bilindiği gibi Oğuzların 24 boyundan birisidir. Dede Korkut destanlarında Dede Korkut’un bu boydan olduğu kaydedilmiştir. Gene tarihi şahsiyetlerden Harezmşah Atsız’ın evlendiği Terken Hatun da bazı kaynaklara göre bu boydan gösterilmiştir. Bayat boyu Gerdizi’nin verdiği Kıpçak boyları içinde de yer almaktadır. Gerdizî Kıpçakları oluşturan yedi boydan birinin Bayatlar olduğunu yazmıştır. Bayatlar görüldüğü gibi hem Oğuzlar hem Kıpçaklar hem de Moğol boyları içinde bulunmaktadır. Bayat sözü “Bay” sözüne Moğolca çokluk eki olan “– at” ekinin eklenmesi ile oluşmuştur. Bay Türkçe’de değişik biçimlerde kullanılmıştır. Mesela Boy- gibi Boy-abat sözü de bu isimden ortaya çıkmış olmalıdır. Bugünkü Türk lehçelerinde de canlı olarak kullanılan bu söz genellikle zengin ve bey anlamında kullanılmaktadır. (Ercilasun, 1992: 56) Boyabat adı da zengin topraklara sahip yer, verimli topraklar anlamına gelmektedir. Türkçe’de –a ünlüsünün değişiklik göstermesi mümkündür. Bay bazen Boyabat yer adında olduğu gibi “Boy” biçiminde de söylenebilir. Bayat adı bize aslında Türklerle Moğollar arasındaki yakınlığı da göstermektedir. Oğuz ve Kıpçaklarda bulunan bu boy Moğolların arasına da girmiştir.

13

René Grousset Calayırların Türk göçerler olabileceğini yazmıştır. (Grousset, 2001: 19) Zeki Velidi de Celayirler ve bazı Moğol boylarının Türk olduğunu söylemiştir. (Togan, 1969-1970: 18-23) Bugün Celayirler çoğunluk olarak Kazakistan coğrafyasında bulunmakta ve Kazakların büyük boylarından birini teşkil etmektedir. Celayir boyu geçmişte İlhanlı Devleti içinde de önemli rol oynamıştır. Hatta bu boyun mensupları Moğollarla birlikte 1240 Kösedağ savaşından sonra Anadolu’ya da gelmişlerdir. Günümüzde Anadolu’da bu boya mensup kişiler bulunmaktadır.

14

Bu isimlerin telaffuzları Ahmet Temir’in okuyuşuna göre yazılmıştır.

15

Altan Tobçi’de bu isim Bartam olarak geçmektedir. (Gülensoy, 1974: 621)

16

Tuncer Gülensoy bu olayın ileride unutulmaması için–yani Timuçin’in esir alınması için–bu adın verildiğini yazmıştır. (Gülensoy, 1967: 190)

17

Altan Tobçi’de Ögelen-eke (Gülensoy, 1974: 622)

18

Altan Tobçi’de Konggurat

19

Altan Tobçi’de Torkan-şira (Gülensoy, 1974: 627)

20

Timuçin’e Celayir, Tohura, Tarhud, Çangşi’ut, Baya’ud, Barulas, Manghud, Arulad, Uriyanghan, Besud, Suldus, Honghotan, Olhuno’ud, Horolas, Dörben, İkires, Noyakin, Oronor, Baa’rin, Geniges, Cadaran, Curkin, kabilelerine mensup kişiler katıldılar.

21

Cengiz veya Çingiz adı hakkında ilk çalışmalardan birini Osman Turan yapmıştır. (Turan, 1941: 267-276)

22

Cebe Türkçe ve Moğolca’da ok anlamına gelir.

23

Lubb-et-tevârîh’te Moğollarla Celaleddin arasında yedi savaş olduğu, bunun altısını Celâleddin’in kazandığı kaydedilmiştir. (Gençtürk, 2019: 168)

24

Celâleddin Harizmşah’ın yakınında bulunan En-Nesevi bu olayı daha ayrıntılı olarak vermiştir. “… Bu savaşta Celâleddin, bizzat Cengiz Han ordusunun merkezine hücum etti. Merkezi yardı, ikiye böldü. Bu baskın karşısında Cengiz Han atını üzengileyerek ölümden kaçmak zorunda kaldı. Yenilgi felâketinin Moğollara yüklenmesine ramak kaldı. Fakat Cengiz, savaşa başlamadan önce en seçkin süvarilerinden bin kadar savaşçı ayırarak pusuya yatırmıştı. Bunlar aniden Celâleddin’in sağ tarafına saldırdılar. Bu kanadı bozarak merkez üzerine atılmayı başardılar. Bu durum, merkezin de sarsılmasına neden oldu. Celâleddin’in ordusu Moğğollar tarafından Sind nehri üzerine püskürtüldü. Bu kanlı gün, savaş alanını kana bulanmış cesetler, nehirde boğulan insanlarla doldurarak sona erdi. Celâleddin’in yedi veya sekiz yaşındaki bir çocuğu savaş sırasında esir alınmıştı. Çocuk Cengiz’e götürüldü ve gözü önünde boğazlandı. Celâleddin savaş alanından nehir kıyısına geldiği zaman annesini ve karılarını burada buldu. Bahtsız kadınlar, çığlık içinde Celâleddin’in kendilerini bizzat öldürmesini, düşmana esir bırakmamasını dilediler. Celâleddin dediklerini yaptı ve ölülerini nehre attırdı. Kendisi de, sırtında zırhı olduğu halde atını nehre sürdü. Eşsiz hayvan nehrin müthiş dalgaları ve düşmanın ok yağmurları arasında kendisini karşı kıyıya geçirdi. Bu kahramanlığa hayran olan Moğollar, ellerinde olmayarak bu şanlı düşmanlarını alkışladılar…”(Günaltay, 1991: 175-176) Moğolların Gizli tarihinde Celâleddin’in Sind nehrini at üzerinde yüzerek geçtiği ayrıntısı yoktur.

25

Ahmet Temir bu ifadedeki ilk sözü Kiyev olarak tespit etmiştir. Ancak bu söz Hankirman sözünden başka bir şey değildir. Hankirman eski Kasım Hanlığının merkezidir ve Mişerlerle meskûndur (Türkoğlu, DİA, C.25, 2002: 137)

26

TÜRKSOY Genel Sekreteri, yazar.

27

Dr. Öğretim üyesi. Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi.

28

Bk. Anonim. Mongolun Nigoça Tobçiyan. Trs. B. Sumyabaatar, Ulaanbaatar: Ulsin Hevleliin Gazar, 1990; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Kitâb-ı Nesebnâme-i Mulûk. Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kitaplığı, Envanter Nu: 2937; Ebülgazi Bahadır Han. Şecere-i Türk. Çev. Arif Acaloğlu, İstanbul: Selenge Yayınları, 2020, s. 58-59; Michal Biran. Cengiz Han. Çev. Ahmet Fethi Yıldırım, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019, s. 49-51.

29

Kahraman, cesur, yiğit gibi manalara gelen bir onurlandırma ifadesi olarak kullanılmaktadır. Volker Rybatzki. Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies, 2006, s. 209; Ferdinand Lessing, Moğolca Türkçe Sözlük, C. I, Çev. Günay Karaağaç, Ankara: TDK, 2003, s. 108. Ayrıca Moğol tarihi ile ilgili isim ve terimlerin anlamları hakkında detaylı bilgi için bk. Paul Buell. Historical Dictionary of the Mongol World Empire. Maryland: The Scarecrow Press, 2003; Timothy Michael May. The Mongol Empire. California: Abc-Clio, 2017.

30

Yesügey Bagatur’un bu eşinin adı Sagan Setsen’in eserinde Dagaşi, Mergen Gegeen’in eserinde ise, Mangala olarak geçmektedir. Bk. Sagan Setsen. Erdeniin Tovç. Haz. M. Bayarsihan, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 58; Mergen Gegeen. İh Mongol Ulsin Ündsen Altan Tovç Tuuj Orşvoi. Haz. D. Bürnee, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 60-61.

31

Lubsandanzan. Altan Tovç. Haz. Ş. Çoimaa, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 46-47.

32

Olhunud, Ongirad boyuna mensup Kabay Şire’nin oğlu Olhunud’un soyundan gelenlere verilen bir şube adıdır. Bk. Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 54; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmi-u’t Tevârîh. C. I, Neşr. Muhammed Ruşen – Mustafa Musevi, Tahran: İntişarat-ı Elburz, 1995, s. 162; Ch’i T’ang. “Moğol Sülalesi Devrinde Türk ve İslam Dünyası ile Temaslarda Bulunan Şahsiyetler”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Kürsüsü. İstanbul: Basılmamış Doktora Tezi. 1970, s. 53.

33

Hükümdar eşlerine verilen ve Çin dilinde Hatun manasına gelen bir saygınlık ifadesidir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiu’t Tevârîh, s. 274; Anonim. Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 56; Volker Rybatzki, a.g.e., s. 25.

34

Baykal Gölü’nün güneyinden başlayarak Orhun ve Selenge Nehirlerinin aşağı bölgelerinde yaşayan bir boydur. Reşîduddîn bu boyun Moğollar gibi eskiden Türklere bağlı olduğunu söylemektedir. Dillerinin Moğollardan farklı ama benzer olduğunu ifade etmektedir. Moğollar ihtişamlı bir devlet kurunca onların da Moğol olarak anıldığını belirtmektedir. Çin kaynaklarında Ak Tatarlar’a mensup oldukları bilgisi bulunmaktadır. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiu’t Tevârîh, s. 65; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 200; Timothy Michael May, a.g.e., s. 225.

35

Büyük, ulu, yüce, yaşça büyük manasına gelmektedir. Bk. Ferdinand Lessing, a.g.e., s. 688; Volker Rybatzki, a.g.e., s. 726.

36

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 54-57; Anonim. The Secret History of the Mongols. Tr. Igor de Rachewiltz, Leiden: Brill, 2004, s. 11-12; Anonim. Moğolların Gizli Tarihçesi. Çev. M. Levent Kaya, Ed. Ekrem Kalan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011, s. 22-23; Lubsandanzan, a.g.e., s. 41-42.

37

Temüçin, Cengiz Han’a bütün Moğolistan’ı birleştirip yönetmeye başlamadan önce verilen gerçek adıdır. Bu nedenle 1206 yılı öncesinde gerçekleşen olaylarda ondan Temüçin olarak bahsetmek daha münasip olacaktır.

38

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 64; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 13; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 24; Lubsandanzan, a.g.e., s. 46.

39

Michal Biran, a.g.e., s. 53; Timothy May. Moğol İmparatorluğu. Çev. Ülke Evrim Uysal, İstanbul: Kronik Yayımcılık, 2021, s. 57; Karenina Kollmar Paulenz. Moğollar. Çev. Hakan Aydın, İstanbul: Runik Yayınları, 2020, s. 23.

40

Ambagay Kağan, Kabul Kağan’ın dedesi Baysungur Dogşin’in kardeşi Çaragay Lingu’nun Sengün Bilge’den torunudur. Bk. Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 46-48; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Kitâb-ı Nesebnâme-i Mulûk, vr. 99a-b.

41

Tatar ifadesi Çin kaynaklarında kuzeyde yaşayan boylar için kullanılmaktadır. Bunlar kendi aralarında Ak Tatar, Kara Tatar ve Yabani Tatar olarak üçe ayrılmaktadır. Cengiz Han’ın bunlar arasından Kara Tatarlara mensup olduğu yazılmaktadır. Ancak Orhun yazıtlarında Tatarların farklı bir boy olduğu görülmektedir. Reşîduddîn bu genellemeyi, Tatarların bir dönem çok meşhur olmalarından dolayı birçok Türk boyunun kendisini bu adla ifade etmelerinden kaynaklı göstermektedir. Ele aldığımız dönem içerisinde ise Tatarlar, yine müstakil bir boy olarak görülmektedir. Buna rağmen İslam kaynaklarında Moğollara yine Tatar dendiği de bilinmektedir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, , s. 77-78; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 91-92; Timothy Michael May, a.g.e., s. 249-250; Kürşat Yıldırım. “Tatar Adının Kökeni Üzerine”. Türkiyat Mecmuası. C. 22, S. 2, 2012; Muharrem Ergin. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.

42

Kuzey Çin’de Kitanların hâkimiyeti altında bulunan Tunguz boylarının birleşip isyan etmesi sonrasında 1115 yılında Agudai tarafından kurulmuştur. Agudai kendi sülalesine Kin (Altın) adını vermiştir. Böylelikle devlet bu ad ile anılmıştır. Bk. Wolfram Eberhard. Çin Tarihi. Ankara: TTK, 2007, s. 249-251; Christopher Atwood. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File, Inc, 2004, s. 275; Timothy Michael May, a.g.e., s. 212.

43

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 63-64; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 13; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 23-24; Lubsandanzan, a.g.e., s. 44-45; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s. 284.

44

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 65; Lubsandanzan, a.g.e., s. 47

45

Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s. 561; Muhammed Mîrhând. Târîh-i Ravzatu’s Safâ. C. VIII, Neşr. C. Kiyanfer, Tahran: İntişarat-ı Esatir, 2006, s. 3777; Gıyâsuddîn Hândmîr. Târîh-i Habîbu’s Siyer. C. III, Neşr. M. Debirsiyaki, Tahran: Ketab Furuşi Hayyam, 1984, s. 16; Ebülgazi Bahadır Han. a.g.e., s. 61.

46

Ongirad boyu Çin kaynaklarına göre, Onggir Gölü kıyısında yaşadığı için bu isimle anılmıştır. Reşîduddîn Fazlullah onların neseblerini Ergenekon Destanı’na kadar götürmektedir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s.157; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 53; Timothy Michael May, a.g.e., s. 233.

47

Seçen ifadesi akıllı, bilgili, aydın manasına gelmektedir. Bk. Volker Rybatzki, a.g.e., s. 644; Ferdinand Lessing, a.g.e., s. 1056.

48

Börte, çilli, noktalı, benekli, boz manalarına gelmektedir. Bk. Volker Rybatzki, a.g.e., s. 262; Ferdinand Lessing, a.g.e., s. 205.

49

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 65-73; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 13-16; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 24-26.

50

Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 73-75; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 16; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 26.

51

Tayiçiguud, Çaragay Lingu’nun torunu Amabagay’ın yönetiminde bulunan halkı ifade etmek için kullanılmaktadır. Hangi dönemde ayrı bir boy haline geldiğine yönelik çeşitli rivayetler vardır. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s. 186-187; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 245.