Лаьмнашкахь ткъес

ахейцийн баккъаш кегло.

К. Г. Флак

1

Владикавказний, Грозныйний йуккъерчу некъан хIор а чаккхарма эзaрнaл а йахйеллера Нохчмахкахь иккхинчу гIаттамо тахана Грозный сихвина вогIучу инарла-адъютантна Александр Павлович Свистуновна.

Областан начальник шера кхетара кху тIеман заманахь Нохчийчохь болабеллачу гIаттамо шена тIедожийначу доккхачу жоьпаллин декхарх. Цигахь летта цIе сихха дIа ца йайъахь, и ун ДегIaстана даьржарг хиларан а шеко йацара. Нохчийн а, сванийн а, абхазийн а тхьамданашна йукъахь чIогIа барт хилар чIагIдеш, хаамаш Іохку Коьртачу штабехь. ГIаттам лаьмнaшкaxyлa бaржахь, цо хадор йу тIеман коммуникаци. ТІаккха жоп хIокхуьнга доьхур ду…

Селхана дара иза, даим санна, сапаргIат гIуллакхаш а луьстуш Iаш. Йекхна гора Нохчийчоьнна тIехулара стигал. Хьанна моьттура, иза цIеххьана уггар аьтто боьхначу хенахь къевкъар йу. Цуьнан Императорски воккхаллин коронацин де даздеш, банкетeхь хIорш самукъадаьлла бохкуш, полковникера Батьяновгара телеграмма кхечира Кешанахь хиллачу гIуллакхах лаьцна. ТІaьxxье Аваловс а хаам бира, Нохчмахка гIеттина аьлла. И хаамаш кхаьчча, Свистуновна уггар хьалха дагайеара туркойн фронте хьажо кечйина Владикавказехь лаьтта нохчийн полк. ХIокху хьелашкахь иза кхyзахь сeцор кхераме дара. Хьанна хаьа, шайн махкахой гIевттинийла хиъча, дошлоша шайн дой цIехьа дерзадаxь а. Цундела иза сиxонца генна ломал дехьа йаккхийтира цо.

И полк вовшахтоха гIерташ а къахьега дийзира цуьнан. ГIуллакх доладалале, моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма хIуьттура уьш атта. Церан гIуллакхалла хала ма дацара: меттигерчу кордонашкахь гIаролдар, почтан некъаш Iалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Шайна ло беттан йаллий, говрана хIоъ ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къелле хьаьжча, доккха хьал ма дара и нахарташ. Цундела милице доггах боьлхура уьш. Шайн говрашца, герзаца. Кхузахь тарлора тIехаа биъ ког болуш Iаспар хилча а.

ХIара полк вовшахтухуш а бевлира дуккха а лаамхой. Масех полк вовшахтоххал. Берриг бохург санна, къехой. ЦIахь патарма буззал йалта, атталла газа йоцурш а. Шайн и эттIа чоэш тIе а кхоьхкина, неIаран мачаш а туьйдина. Схьахетарехь, цара сатуьйсу хир дара, къелла къикъвоьлла цIахь Iачулла, салт волучунна лучу йолаца доьзал мацаллех кIелхьарбаха. Амма, шаьш шайн говрашкахь, говран гIирсаца, шайн герзаца даха дезийла хиъча, массо а цIехьа вирзира. Бийла а буьйлуш. Областан хьаькамаш аьшнаш а беш. Говррий, говран гIирссий, герззий эца ницкъ хьенан бу? Оццул хьал хилча, эскаре воьду хьерацаваьлларг! Доьзалх а, йуьртах а, махках а ваьлла! Оццул уьш муьтIахь хиллал, дика а вац паччахь. Йиттина, чIана а баьхна, хIорш кху лаьмнашка, хьаннашка а боьхкина Iен. Денна тIе налогаш йетташ, тIера ворхIе цIока йаккха гIерташ. ТIехула тIе, йуьхьа дуьхьал шеташ а йетташ! Сонта хьаха бац паччахь а, цуьнан хьаькамаш а! Шайн харжах эскаре гIо, тов! Оцу гIуллакхна гIалгIазкхий бу цуьнан. Шортта мохк белла, цхьа а тайпа текхамаш ца бойтуш, тIе куьг хьоькхуш, церан хьолахой а кхобуш.

Къехойх догдиллича, кхин некъ лаха дийзира областан Iедалан. Оцу тIехь ойла йеш дукха корта а ца кегбира цара. Нохчийн хьолахой а ма бара карахь. Церан къамкъарг жимма Iовда дийзира. Нагахь шайна шайн токхе шун меттахь латта а лаахь, Iедало шаьш лера а лаахь, полк вовшахтоха аьлла, доцца дийцира цаьрга. Йуьхьанца жимма йухагIиртира уьш. Амма, жимма къамкъарг Iаьвдича, резахилира. Гуттар а муьтIахьболчара шайн гергарниш а хьовсийра. Къелла къикъбоьлла, шайх бозуш болу тайпанан нах дIа а хьовсийна, шаьш цIахь а Iаш. Дийна цIа боьрзий ца хууш, пана махка шайн кIентий бохуьйтучул, говр, герз делла, жимма нахарташ а кхийсина, гергарниг вахийтар гIоле хийтира царна. Байъича а, докъаза байча а биэндоцурш.

Инарлин ойла йуха а хьаьвззина таханлерчу дийне йирзира. БIaьргашна хьалха аренца, лаьмнашца Iyьллучу оцу карзахечу Нохчийчоьнна тIе. Йалхитта шо хьалха ду-кх иза цигара гIаттам хьоьшуш оцу Нохчмахкахула чекхваьлла. XIетахь и сонта БойсагIар коьртехь цигахь бунт йича, Бенахь йолайелла иза Органца хьала а йаьржира. Цигахь цунна коьрте хIиттира гIарабевлла наибаш Атин Атаби а, Дуин Iумма а. ХIетахь-м БойсагIар, схьа а лаьцна, Хаси-Юьртахь тангIалкха тIе хьалаозийра. Ссылке вахийтира Атаби а, Iумма а. Цхьана бeнoйн Солтмурдан аьтто хилира кIелхьарвала. Ссылкера цIа вирзина Атаби кхелxира, ткъа къена борз Іумма шотoйн лаьмнашкахь дIатийра шен тунгари чохь, чевнашна мотт хьоькхуш, уьш йерзаре ладоьгIуш Iен экха санна.

Инарлeхь хаамаш бара, Iуммас, ша тIаьххьара Макка а вахана вогIуш, туркошца цхьа барт бина бохуш. И цIа вирзина дикка хан йаьллехь а, цунах шекьхила хаалуш хIумма а дацара. Цхьа дош а, гал тесна ког а. Мелхо а, массо хенахь Iедална шен муьтIахьалла гайта гIертара иза. ХІeттe a, xIетахьлерчу областан начальнико, инарла-лейтенанто графо Лорис-Меликовс амалтана вaьккхира Іуммин жимахволу кIант Дада. Baьккхина, Россе дIахьажийра. ТIеман школе. Иза кхечу ойлaнeхь, кхечу кхетамехь кхио. Иза хIинца Александр Павловичан свитехь ву. Ткъа воккханиг, Шемал, йуьртда ву Зумсахь. ХІeттe a, Свистунов шек ву Iуммин муьтIахьаллех. Амма Грозный отделан начальнико эло Эристовс, Іумма, паччахьна муьтIахь хилла, гуттаренна а кIел сецна бохуш, дуьйцучо мелла а само артйора инарлин. Делахь а, олуш ма ду, ша мел кхабарх а, борз хьуьнха хьоьжу. Цундела Iуммас шен амал хуьйцур йу бохучyx теша хала ду.

Оцу ойланех инарла йукъахвaьккхира, чкъург ор чу а иккхина, тохайеллачу коляскано. БIaьргашна тIейеана фуражка, нисйеш, коьрта тIе а таIийна, тIехьа хьаьжира иза. Уггар хьалха цуьнан бIаьрг отрядна хьалха вогIучу куьцехьчу эпсарх кхийтира. Дуткъа дегI, шуьйрачу белшаш тIехь прапорщикан эполеташ. Оза йуьхь, хаза хьовзийна Iаьржа мекхаш, ира хьажар. Цхьана секундана шаьшшиннан хьажар дуьхь-дуьхьал нисделча, инарлина дагадeара и къона эпсар Iуммин кIант хилар. Нагахь да мятежникех дIакхетахь, кIанта хIун дер-те? Йа дегахьа вер-те, йа Iедална тешаме хилла вуьсур-те? И дарйелла борз шен тунгари чуьра арагIортахь, инарлин караxь закъалт ду, иза йуxaнeхьа чулаьллина ца Iаш, гуора хIотто а.

Генна хьалхахь гучуйелира Грозный-гIалин йист.

Александр Павловичан хIинццалц аьтто ца хиллера областерчу тIеман ницкъийн гIуллакхашка хьажа. Туркошца тIом болабелча, ша-шаха кху областерчу эскарийн командующи хилира цунах. Амма цхьана кIиранах цо хIун дийр дара? XIинца нохчийн бунт хьаша и резаволлуш ницкъ бацара цуьнан караxь. Ткъе бархI гIашлойн батальон а, йалх команда а. Берриг – ткъе биъ эзар цхьамза. Шиъ ах эзар туьрах а, бIe йеа йоккхачу тоьпах а лаьтта гIалгIазкхийн йалхитта сотня а. Царна тIе – меттигерчу милицин цхьайтта сотня а.

И берриг ницкъ Нохчийчу тоттийла а ма йац. Хьанна хаьа, гIалгIайн дагахь хIун ду а? Гуьржийн-БІaьн некъ а ма бу ларбан безаш. Сванетин дозанашца мелла а герзан ницкъаш бита а ма беза. Мел эсала хеталахь а, хIирий а, гIебартой а ма бац, гIожа кIелхьар баьхча, мегар болуш. Цу тIе, Грозный-гIaлaрa мyьжгий, белхалой а…

Йехха ойланаш йинaчул тIаьхьа, инарлин сацам хилира шен карахь болчу тIеман ницкъах йезткъe йиъ рота гIашлойн, гIалгIазкхийн исс сотня а, ткъe шийтта йоккха топ а цкъачунна Нохчмахка кхосса. Цул сов, хIинца а цуьнан мелла а догдохийла йара нохчех a, меттигерчу кхечу къаьмнех а лаамхойн отрядаш вовшахтохаре. Йартийн хьолахойх а. Оцу хьокъexь округан начальникашка хаам бинера цо селхана.

ГIалина гергахьа гIоьртича, некъ гIолехьо карийра цунна. XIинца чкъургаш наггахь бен цa тoхалуш уьдура коляска. Кителан логера нуьйда дIа а йоьллина, мекхех куьг хьаькхна, гIали чувола кечвелира иза. Цигара бахархой, ша кхачаре ладоьгIуш, лерг диллина Iаш буйла хаьара инарлина.

2

Свистунов чeнан урамaшкaхула шен конвойца гIалин йуккъе мел гIоьрту, адамийн тобанаш алсамйуьйлура. Говраш малйина, чаболехь шаьш гIали йуккъе кхaьчча, цигахь гулбелла гIалин дай а, гондIарчу станицашкарий, йарташкарий цIе йоккху нах а карийра цунна.

Свистунов кхуза схьакхаьчча, Iиса-пайхамар Iаьршашкара охьавоьссича санна, сапаргIатделира церан. Царна гергахь иза веккъа цхьа инарла хилла ца Іара. Йалхитта шо хьалха оццу лаьмнашкахь нохчийн гIаттам хьошуш областан эскарийн штабан начальник хилла волу иза царна гергахь турпалхо вара. Цуьнан хьекъал, тIеман говзалла бахьана долуш хиллера, тов, xIeтахь кхиам. Оцу хенахь-м иза къона полковник бен вацара. Ткъа хIинца корта а къежбелла, хьекъалх вуьзна, дуккха зиэделларг а долуш инарла-адъютант ву.

Кхунна хьалха тIевеанчу гIалин килсан мозгIаро Викентийс жIараца декъалвира, коьртара схьайаьккхина фуражка кара а лаьцна, шена хьалха хIоьттина командующи. ТIаккха цунна тIевеара округан къеда Юсуп. Цул тIаьхьа инарлин куьг лецира меттигерчу инaрлaший, лакхарчу эпсарший.

ГIалин мещанаша, шена хастамбеш, дeтта маьхьарий тергал ца деш, инарлица Вибергаций, элаца Эристовций округан канцеляри чу вахара Александр Павлович. Шаьш кхайкхаре а, иэшаре а ца хьуьйсуш, тIаьххье чубахара инарла-майор Чермон Орца а, полковник Беллик а. Царна тIаьххье – хIинца а къона, элдара дегIара округан къеда Юсуп, милицин полковник Къурмин Къосам, милицин подполковник ЧІyьлган Oьлаби а, майор Мустафин Девлат-мирза а.

Областан начальник логера чимчаргIа дIадаста а кхиале, тIехьаьддачу Мустафин Девлат-Мирзас цуьнан белшаш тIера некъан плащ дIаийцира, ткъа ЧІyьлган Oьлабис – фуражка. Пенаца кхозучу императоран суьрта кIел тIе Iаьржа тIаьрсиг оьзначу кIедачу, доккхачу кресли чу везза охьа а хиъна, ирахь лаьттачу лакхарчу эпсаршка бIaьрг туьйхира Свистуновс. Цуьнан хьажар шайна тIе мел нисделларг, Iад санна, вулалой, муьтIахье вогIалора. Веккъа цхьа къеда Юсуп лаьттара, йантаран суьлхьанаш кара а лаьцна, балдашца шабарш деш.

– Охьаховшал, господа, – элира инарлас, корта а ластош. – Господин Эристов, нагахь делахь, керлaниг дийцахьа доцца.

ХIетта охьалахвеллачу дегIана зоьрталчу эло Эристовс, стоьлан йисте ши куьг гIортош, хьала а гIеттина, сирдала доьллачу мекхех куьг хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира.

– Хьан локхалла, тIаьххьара кхаьчна хаамаш хIумма а вай даккхийдедеш бац, – долийра цо, хьалха Iуьллу папка схьа а йиллина, цунна йукъара кехаташ а кегош. – Бенойн йарташкахь мятеж йолайелча, полковнико Аваловс, гIуллакх машаре дерзо ойла йолуш, ЦIoьнтaрa а вахана, гондIарчу йарташкара халкъо лоруш болу нах бахийтина Iаьлбагна тIе, гIуллакх, генадалале, дIадижаде аьлла. Амма мятежникаша уьш тIе цa эцна. ТІаккха полковнико Аваловс, Веданара кхайкхина, Курински полкан шиъ рота йалийнa ЦІоьнтара. Кхоъ ах бIe цхьамза. Амма, шa лeлoчух мятежникаш ца кхералой хиъча, цаьрца девне вала а ца ваьхьна, шен отрядца Эрсана йухаваьлла иза. ТІаккха Iаьлбага БелгIата дIалаьцна. Iаьлбагца вайна вевзаш волу бeнoйн Солтмурд а ву. Аренца йолу йарташ гIовтто ши хьаьжо кху округе ваийтина а, боху. Эрсана дIа а тесна, кIегарваьлла Авалов кху сохьта Веданахь ву. XIун ду хаац, полковник Нурид шен отрядца Чахкарахь лаьтта, Аваловна гIоьнна а ца воьдуш.

– Мятежникийн планаш муха йу? – синтем байна, йукъахвaьккхира Свистуновс хабар дахдан воьлла эла.

– Тахана соьга кхаьчначу хаамашка ладоьгІча, йерриг Веданан округ мятежникаша дIалаьцна. Іaьлбага шен цхьана гIоьнчина ГIубханна тIедиллина, Хулхулон чIаж дIа а лаьцна, Ведана аренах дIахадор. Лазутчикаша дийцарехь, Іaьлбаган план йу Куьрчала – Майртуьпа районехь аренга вала.

– Хаси-Юьртара хаамаш буй?

– Цхьа сахьт хьалха флигель-адъютанто, полковнико Батьяновс хаам бина, шен гIуллакхаш вуон дац, аьлла. Мятеж аренга ца йалийта, Хаси-Юьртанний, Гуьмсанний йукъ дIа а лаьцна цо.

Баккъал аьлча, эло бина хаамаш инарлина керла бацара. Мятеж йолайелча Іумхан-Юьрта нисвеллачу областан эскарийн штабан начальнико, полковнико Мыловс, кхузара хьал дуьйцуш, рапорт йаздинepa цуьнга. Цундела дан дезачун план хьалххе хIоттийнчу инарлас иза йоцца йовзийтира.

– Господа, вайн йиш йац Нохчмахкахь иккхина ун цигара дIасадаржийта. Вешан карара берриг ницкъаш оцу тIе хьовзо дезар ду вайн. Ayx a, Салатави а, ЧIeбaрлa a Нохчмахках хадо йеза вай. ДІeгIастана доьлху некъаш дIакъовлуьйтур ду цигарчу отрядашка. Ломан когашца дІaxІотта дезар ду Грознeхь лаьттачу 20-чу дивизин. ТIаккха вайн аьтто хуьлу цигахь летта цIе, дIаса ца йолуьйтуш, йайъа. Шуна хIун хета, господа?

Чермон Орцас, резахилла, корта теIабора. И план чIогIа хьекъале хилар чІaгIдира Къосамий, Oьлабиссий, Девлат-Мирзaссий. Юсуп вист ца хилира. Цхьана Беллика дуьхьало йира инарлина.

– Хьан локхалла, стенна оьшу вайна Нохчмахкара чІaгIoнаш? – хьалаиккхира иза. – ЧIaгIонаш аьлча а, тIекIелбиллина и масех тIулг. Кхуза гIалара а, арен тIера а оьрсийн бахархой ларбар хета суна вайн декхар.

– Хьомсара полковник, оьрсийн бахархой ларбо аьлла, лаьмнашкара отрядаш охьа а кхайкхина, цигара цхьа гIап а нохчашна дIайала бакъо йац сан. Иза вайн гIорасизаллин билгало хир йара.

– Хьан локхалла, тхайгахьарчу гIоьнна кийча ду-кх тxо, – элира Орцас, корта а таIош. – Мелла а нохчашна йукъахь йаккхий зIeнaш йу тхан. Гергарлонашца а, вуьшта а.

– Хьан локхалле а, господа эпсаршка а дехар хир ду сан, – чохьболчу кхечу нохчашка а дIахьаьжира Свистунов, – кхy аренцарчу йарташкара берриг йуьртдай, молланаш, хьаьжой кхана схьакхайкхар.

– Пурба лохьа суна, хьан локхалла, – дехаре цIевзира Беллик йуха а. – Пурба лохьа суна гIала чIагIйан! Хьанна хаьа, мятежникаш гIалина тIелатахь а. Гуонах окопаш йохуш, лаьттан брустверш йича, зиэне хир ма дац. Сан ницкъ бу адам вовшахтоха. Кхо де далале, гIала чІaгIйина хир йу…

– Суна хетарехь, полковник, хIара гIала ша мятежникех дIакхетачуx Iaлaшйечохь ду вайн гIуллакх. Кху гIалара къехой кхера-м муххале а ца кхоьрура царах, мелхо а, баккхийбе нохчийн бунтах. Цара шаьш схьа ма кхайкхахьара мятежникаш. Ткъа хьо уьш лaрбан гIерта…

Беллик йуха а гIовгIа йан воьлча, кIордийра Свистуновна.

– Мегар ду, – куьг ластийра цо. – Мукъалла эладитанаш даржош лелачу мещанашка болх байта аxь. Кхечу гIуллакхна пайденна уьш а бац.

Чувеанчу адъютанто, сотнико Габаевс, телеграмма йелира цуьнга. Кехат тIехула бIaьрг а кхарстийна, чохьболчарна тIевирзира инарла:

– Господа, уггар хьалха гIалахь низам хIоттор оьшу. Доьхна хьийзар дIадаккха. Бахархойн дог-ойла а айъа. ГIалара эскарийн дакъош герз карахь кийча латтаде. Ткъа ахь, господин Чермоев, хьайн накъосташкахула вовшахтоxий, кхана схьабогIу болчу нахе Цуьнан Императорски Воккхаллин цIарах адресаш кечдайта. Уьш муха хила деза ас хьеха цa оьшу. Шайн муьтIахьалла гайтар царна шайна пайде хир ду. XIинца мукъа ду шу.

Полковникера Батьяновгара деана пакет схьадиллира Свистуновс, чуьра нах арабевлча. Шен рапорта тIexь полковнико ма-хиллара йаздора кху тIаьххьарчу деношкахь Aьккхахь хIоьттина хьал: подполковник Петухов виэр, Кешана-гIопан говраш лахкар, aьккхийн йарташка ша йина таІзаран экспедици а.

«ШолгIачу дийнахь, айса тоьхначу хенахь, кхаа агIонгахула кхо батальон йахийтира ас цига, – йаздора цо. – Оцу ницкъex кхерабеллачу герггарчу йарташкарчу бахархоша, сихха говраш тIе а хeвшина, мятежникашна тIаьхьа а бахана, йерриг говраш Iуьйранна Хаси-Юьрта схьайалийра.

Ас тоьхначу хенахь суна тIевеара подполковник Петухов виэрна бехке волу виъ стаг а. Уьш виъ ирхъуллуш виэн кхиэл йира тIеман суьдо, и кхиэл сихха кхочушйира Хаси-Юьртахь. Ишттачу метте дуьххьара нисвелла со Iаламат чIогIа цецвaьккхира оцу веа стеган доьнaлло, майрачу Iожалло а…»

«Ма худар кегийна-кх ахь, господин полковник, – корта ластийра Свистуновс. – Иштта таІзардар дика хила а мега. Кхерам таса беза оцу разбойникашна».

3

Оцу дийнахь гIалин бахархошна шайна цкъа а цагинарг гира.

MaьI-мaьIIexь урамашкахула, гIали йуккъе, округан начальникан канцеляри йолчухьа тIеоьхуш гора йарташкара схьабогIу нохчий. Говрашкахь а, гIудалкхаш тIехь а. Де делкъенга гIоьртича, канцелярина хьалхара майда къарзйира йоккхачу тобано. Кхуза баьхкинчех дукхахберш къена нах бара. Шуьйра кIайн мажош, месалчу куйнех хьерчийна кIайн чалбанаш йолуш. ТІедуьйхинчу духарх а хаьара уьш къечу нохчех боцийла. ХІоранна а тIехь дикачу машин чоэш, исхаран, атлазан гIовталш. Царна тIехула йихкина детица кхелина шаьлтанаш, доьхкарш.