Йеха буьйсанаш

– Цунах-м кхоьрийла йацара, – корта ластийра Шахьбис. – Цара вовшахдеттачу гIуллакхан коьрта тхьамданаш кху Iай лецна. Бисинчех дукхахберш царах дIакъаьстина. Суна хетарехь, тIамна цара вовшахдетта гIуллакхаш, кхин ваьштадогIур доцуш, даьржина.

– ХIан-хIа, хIуъу делахь а, къайллаха цхьаъ вовшахдетта цара. И хаа деза вайна.

Шахьбис доккха садаьккхира.

– Хьо стенна гIелвелла? – хаьттира Iocac.

– Оцу гIуллакхашна йукъагIерта лаац суна, Ioca.

– ХIунда?

– Хьуна шера хаьа, шайн гIуллакхна айкхваьлларг, йамарт хилларг виэн цара Къуръан тIехь дуйнаш биъна хилар. Доцца аьлча, xIapa дуьне дезачу со хIинцца ваьлла.

Шахьбина тIетовш, корта теIабора Товсолтас.

Iоса оьгIазвахара.

– Даа бепиг а, ловзо чкъург а – шиъ хир дац шуна. Чай, борззий вовшахлоьтуьйтуш, шаьш даьттан гуьмалк йууш, гIуллакх чекхдер ду шуна моттахь, и бакъ хир дац.

Товсолтел майро волу Шахьби цавешаш велавелира.

– Хаац боху дош деши ду. Хьуна а тоьлу иштта Iийча. Хьан мекарло бахьана долуш, ца вуьйш, таханенга ваьлла хьо, амма адам цкъа а ца хиллачу тайпана дера ду хIинца. Наха ловзор вац хьо.

– Тола-м, ша витахь, IадъIийча тоьлу, – корта теIабора Товсолтас.

– Дика ду, хIета. Ас начальнике эр ду-кх, Iедало хIоттийначу моллас а, къедас а йуьртахь низам латто суна гIo ца до.

Iосин ши хьаша гIелвелира. КхоалгIаниг новкъа вара царах хIоранна а. Шиъ цхьаьний бен ца хилча, атта хин болу барт, ца хуьлуш, бахбала буьйлира. Ши хьаша, дуьхьало йан ца хIуттуш, дIатийра. Вешех а ца тешачу йаьлла xIapa зама. Ткъа Iocex тешийла йанне а йац. ХIокхунна башхо йац шен да а, ваша а, доьзалхо а. И царна хуу дукха хан йу. Къа ца хеташ, тангIалкхах хьала-м дера уллур ву. Амма Iедалал а кхераме бу вуьш. Дика-м, шина а агIорчарна гIo а деш, чекхвалавелча дара. Кхаъ ца кхачахь а, цIока-х Iалашлур йарий. Йуххехь теш волуш мукъана, хIунда хоьтту хIокхо…

Воьхна хьийза ши хьаша кIелхьарваьккхира, хьерадовла санна, арахь лета девллачу Iосин жен-жIаьлеша. Араваьлла хIусамда сихха чувеара, ХортIа а валош.

– Ванах, боккха болх бу-кх иза! Сох дуолаза дуьсуш дохку-кх и жIаьлеш. Эцца хьо ара ца ваьллехь, верина, кескаш йина, охьавуьллура-кх цара со. Ой, хьо волчохь-м хьеший хилла! Ассалам Iалайкум!

– Ва Iалайкум салам!

Шахьби а, Товсолта а шаьш Iачуьра халла хаалуш меттахъхьайра. Лепачу баьццарчу атлазан гIовталций, хечиций шур-шур деш, чучча ши ког боьллина, охьахиира ХортIа. Цо коьртара месала куй дIабаьккхича чиркхан серлонехь къегира кIесаркIаг чохь а, лергаш тIехула а цхьа масех чо бен ца буьсуш тилла, йоьзан тас санна, къегина боккха корта.

– ТIаккха, Шахьби, Товсолта, шу могаш деца? Керташкахь сингаттам боцуш Iа-кх?

– АлхьамдулиллахI, Дала дика кхобу. Хьо цIа маца вирзи?

– ХIинцца. Охьавижале, цхьана гIуллакхна Iосех дагавала-те со аьлла, веана.

– Тхох лачкъийна хIума-м дац?

– Мичара! Мелхо а, шу цхьаьна карийна дикахо ду. ТIаккха, Iоса, керташкахь сингаттам боцуш Iай? Йуьртахь хIун ду керла?

– ХIума дац. Дийцахьа, хIун ду оцу БоргIанехь хилларг?

– БоргIанехь, дера, цхьана нахана чIогIа сингаттам ма баьлла. Оцу самара чохь чай дуй-те? Цхьа кад мер бара ас.

Iосас, кеда чай а доьттина, шура а тоьхна, тIе даьтта а диллина, дIакховдийра цуьнга. ХортIас, шен дерстина балдаш горгдина, тата доккхуш xIyп аьлла, чайнах боккха къурд бира.

– Делахь а, вайна дуьйцу ма-хаззара, доккха хIума-м дац цигахь хилларг. Кхо-диъ де хьалха йарташка напха деха бахана богIу мутаIеламаш Гуьмсений, БоргIанений йуккъерчу тIай тIехь чIерий леца вахана вогIучу Iумхан-Юьртарчу шина гIалгIазкхичунна дуьхьалнисбелла хилла. МутаIеламаш, цхьаъ воцург, цIуьхIарш хилла, кху шарахь дуьххьара хьуьжаре баьхкина. ХIорш шайна тIенисбелча, цкъа хьалха, хIорш сийсазбеш, йаппарш йина, тIаккха, кхин хIай-жуй доцуш, тIевеанчу гIалгIазкхичо цхьа кIант, кIел ког тосуш дIатеттина, йуьхьарвахийтина. Воккхачу мутаIеламо куьйгаэшара, оцу берана хIунда тоьхна ахь, хьайна лата лаахь, шех лата аьлла. ТIаккха гIалгIазкхичо, цхьана буйна xIoкхуьнан шаьлтанан мукъ боьллина, вукху куьйга тIара далийтина. XIapa шиъ тийсалуш воллуш, шолгIачу гIалгIазкхичо кертах баьккхина хьокха тоьхна тIехьахула коьртах. Тентакваьлла мутаIелам ша волччу голаш тIе охьалахвелла. Коьртах оьху цIий йуьхьа тIехула охьадоладелча, хьалаиккхинчу цо цхьанна пхьаьрсах, вукхунна настарх шаьлта тоьхна. ТIаккха шина гIалгIазкхичо орца аьлла. Карахь шаданаш, дагарш, тоьпаш йолуш хьуьнхарий, йуьртарий схьахьаьлхина гIалгIазкхий гича, дIасабевдда хIетталц кхерабелла лаьттина цIуьхIарш. ТIаьхьабевллачу гIалгIазкхаша кара мел кхаьчначунна йиттина. Масех топ кхоьссина берашна, цхьадика, цхьанне а кхетта йац. Корта бойна мутаIелам вала воллуш Iуьллу, веа кIентан пIендарш кегдина. Цхьана гIалгIазкхичун чов луьра йу, важа дIалелаш ву, боху.

И тайпа девнаш къаьсттина дукха хуьлура Соьлжа-ГIаларчу базарахь. ГондIара йарташкарчу нохчаша кхуза базара кхоьхьура шайн йалта, хасстоьмаш, стоьмаш. И ца тара гондIара станицашкарчу гIалгIазкхашний, гIаларчу совдегаршний. Вуьшта а вовшашка безам боцчу нохчийн а, гIалгIазкхийн а вовшашца дов ца долуш цхьа а базаран де ца туьлура. ДIайаханчу гурахь Соьлжа-ГIала базара ваханчу Шахьбина хьалхха ишттачех цхьа дов доладелира, даим а санна, цхьа пайда боцчу хIуманна тIехула. Цхьана нохчочо ша дохка деана дечиг хийцинера гIалгIазкхичун хорбазех… Хорбазаш ах вордан тIехь, вуьш лаьттахь Iохкура. ГIалгIазкхичун ворданара хорбазаш шечунна тIе а йехкина, лаьттарниш тIейотта волавеллачу нохчочунна бетах буй туьйхира гIалгIазкхичо. Уллохь лаьттачу нохчочо буй балийтира гIалгIазкхичунна. ТIаккха шаьлтанаш йаьхна схьахьаьлхира базарахь болу шина а къомах нах. Буйнаш, гIожмаш, кара мел йеанарг вовшашна йетташ, уьйриг хилла хьаьрчира уьш. Виэр-ваккхар ца хуьлуш дIадирзира и дов, полиций, цига нисвелла полковник Чермоеввий йукъа а воьлла.

– Хьай, Делан мостагIий, йаI! Дала хьукма долда царна!

– Ткъа и шун бераш-м ца хилла цаьрца?

– Хиллера, дера, уьш-м.

– Зиэн-зулам доцуш дисний?

– Жимма буй-тIара-м кхетта, кхин чов йац.

– Мел-йаI! Хила-м гIеххьа болх хиллера хьуна!

ОьгIазвахана ХортIа Шахьбига дIахьаьжира. Меха йохка ирйеш санна, шен сирачу мекхийн йуьхьигаш а хьийзош, гоьла тIе баьккхина ког а ловзош, аркъал гIайби тIетевжина Iуьллура Шахьби. Халла хаалуш делакъежначу стаммийчу, хьеначу балдашна йуккъехула схьакъедара можа, баьхьанаш санна, шуьйра цергаш. ОьгIазечу бIаьргаш чохь дог Iабар а, къайллаха воккхавер а гора.

– Хьо суна тIе а ма къерза, – элира цо, цавешаш йовхарш а тоьхна. – Хьайн ши кIант, соьга ца вала, вадийна БоргIане вигира ахь. Мидалш-молла, хIун, сол Iилманна лакхаваьлла дира ахь иза? Суна хаьара, хьаьвззина хьо сайна тIе вогIур вуйла!

Чай довха хилар диц а делла, цIеххьана боккха къурд бина вагийначу ХортIина сихъиккхира. ГIовталан кочера ветанаш дIа а даьхна, гIина диллинчу мекхех куьг а хьаькхна, Шахьбина тIевирзира иза.

– Тохарлера Шахьби вац хьо хIинца а?

– Делора ву со-м, тохарлерра Шахьби! И дац ткъа со воккхавевийриг.

– Хьалхе ду хьан воккхавер. Хи тIе а кхачале, шарбал дIайаьккхина бохург ду ахь лелориг. Сан шина кIантана цIоганах цIулла сара ца бетта мега ахь, – ХортIа толаме Шахьбига хьоьжура. – Сан берашна кхин цкъа а хьуьжаре гур йац, Шахьби. Зама хийцайелла. ЦIен кIархаш буьйхина, дIайаха шун зама. Шун жайнаша нах бийр бац сан кIентех. Цхьа кица ду-кх, хьо тIехиъначу ворданан ден илли ала, бохуш. Вай керстанан вордана хевшина. Со церан йир ала воллу.

ХортIас къедочух ца кхетта, чохь берш цецбевлла цуьнга хьаьвсира.

– ХьастагIа Соьлжа-ГIала меха ваханчу хенахь сан хьешаша дийцира соьга цигахь вайн берашна деша йиллина оьрсийн хьуьжар хилар. Цара ишкол олу цунах. Цигахь Iамориг оьрсийн Iилма ду. Воккхахволчу кIантах Асхьабах-м Iилманча хир вацара, Петарбухе вахийтича а. Иза сайца туьканахь а сацийна, важа, жимахверг, цига деша дIавала сацам хилла сан. Ахь хIун олу цунна, Iоса?

– Iаламат дика хир ду! Сан а делира цига дIадала бераш, ас минот йоккхуьйтур йацара цаьрга цIахь!

– Ловдин кIант ваийтахьа сайчуьнца.

– ДIаваьллахь! Суна лууш ца хилча-м, хIуьттаренна а вохуьйтур вара цо иза, амма, суна лаьий хиъча, цига ца вахийта, цунна урс хьокхур дара цо! И гIуллакх дика дагадеана хьуна, ХортIа.

Хьийзош йуккъедевлла деза суьлхьанаш хьарччийна буйна а доьхкина, кIегархиира Шахьби. ТIай тIе гIортийначу бугIичух цIийбелла ши бIаьрг, схьаэккха санна, къаьрзинера. Халла хаалуш йегайора некха тIе йижина кIайн, шуьйра маж.

– Хьуо Делах ваьлла-м дукха хан йара хьо, хIинца оцу берах а мунепакъ ван ойла йу хьан? – тIечевхира иза ХортIина. – Вуьшта, дуьйцу хезча а, иэхь дац иза? Керстанан кара бер ло, ша хьера ца ваьлча?

– Шахьби, ас хьоьга хоьттуш хIумма а дац, вист ца хуьлуш Iехьа.

– Соьга хоьттуш хIума хьан хIунда дац? Кху йуьртахь дин латторах, шарI латторах Далла хьалха жоп дала дезарг со вац? Хьо, велча, лийчо везарг, дIаволла везарг со вац ткъа?